VAN VRIJE MARKT NAAR LEVENSWEBECONOMIE Economie van het planetaire huishouden door Frans Holtkamp Er zijn drie vormen van dood: de individuele, planetaire en kosmische. De eerste overkomt ons absoluut zeker, de derde is hoogst waarschijnlijk. Maar het uitdoven van de zon met het verdwijnen van alle leven op aarde als gevolg, ligt nog zó astronomisch ver in de toekomst verwijderd, dat die kosmische gebeurtenis in ons denken en voelen nauwelijks een rol speelt. Blijft over de planetaire dood. Die is af te wenden. Nog. De vraag is: kiezen we voor collectieve zelfmoord of respecteren we de planetaire grenzen? Kate Raworth kiest voor het laatste. Haar boek Donuteconomie is op weg een bestseller te worden. 1 De Nederlandse vertaling dateert van december 2017. Een maand later verschijnt al de vijfde druk. Terecht. Raworth is de Keynes van de 21e eeuw volgens The Guardian. EEN DUBBELE GRENS Planetaire grenzen is een sleutelbegrip in dit boek. De economie kan die niet straffeloos overschrijden. Ik strijd mét Raworth voor het behoud van die prachtige blauwe planeet, ook al betekent dit, in het perspectief van de kosmische dood, uitstel van executie. Zo zit mijn genoom en dat van alle andere mensen nu eenmaal in elkaar. Dus zou je kunnen zeggen: de mensheid verzet zich er van nature tegen te verdwijnen. Laat ik het, enigszins theatraal, zó formuleren: we moeten er een feest van maken zo lang er leven op aarde is. Maar feestelijk wordt het pas als er nóg een grens gerespecteerd wordt: álle mensen dienen uitgenodigd te worden. Economie moet dus twee grenzen respecteren, bepleit Raworth in haar boek. Ze gebruikt daarvoor het beeld van de donut. De ronde opening in het midden verbeeldt het gat waarin geen méns mag vallen: economie moet een bestaansminimum voor allen garanderen. Ze moet de bevrediging van elementaire behoeften aan voedsel, geborgenheid, ontwikkeling en dergelijke mogelijk maken. Van álle mensen. De manier waaróp, bijstand of minimuminkomen, doet er niet toe. Ook de buítengrens mag niet overschreden worden: de aantasting van de ozonlaag moet stoppen, de luchtvervuiling moet een halt worden toegeroepen, verzuring van oceanen moet worden tegengegaan, het belasting van het milieu met stikstof en fosfor moet minder worden enzovoort. Economie gaat dus niet alleen over het bbp maar ook over een eerlijker verdeling van rijkdom en een verantwoord beheer van de blauwe planeet. Van vrije markt naar levenswebeconomie 1 Economie van het planetaire huishouden
ALS HET MAAR ROND IS, EEN GAT EN TWEE GRENZEN HEEFT De donut is een sterk beeld, hard op weg hét economisch logo van de toekomst te worden. Van mij mag dat, maar ik heb er wél bedenkingen bij: de donut doet mij onwillekeurig aan de VS denken. En als ik ergens geen voorbeeld aan wil nemen, dan is het juíst de economie van dat land. Bovendien staat de donut, die vet is en verzadigd van suiker, voor een ongezonde levenswijze, de nieuwe economie onwaardig. Misschien zijn er alternatieve beelden. Een trouwring? Die symboliseert bovendien verbondenheid, van alle mensen in dit geval. Een zwemband? Die houdt je drijvende en symboliseert de mensheid die zichzelf van de planetaire dood redt. Maar een levend organisme in de vorm van een donut zou mijn voorkeur hebben als beeld van de nieuwe economie. Wie heeft er een goed idee? ZEVEN STAPPEN Raworth beschrijft zeven stappen aan elke stap wijdt ze een hoofdstuk op weg naar de donuteconomie. Ik vat ze kort samen. 1. De economie heeft niet langer de groei van het bbp maar de donut tot doel. 2. Het marktfundamentalisme is voorbij en de economie is ingebed in een groter geheel. 3. Centraal staat niet de rationele en calculerende homo economicus maar de sociaal aangepaste mens. De taal moet zich daarbij aanpassen: in plaats van consument spreekt men liever van burger. 4. De economie houdt rekening met de dynamische complexiteit waarin ze is ingebed. 5. Niet constante groei maar zorgvuldig ontwerp van verdeling zal de verschillen tussen rijk en arm kleiner maken. 6. Productie zal niet langer degeneratief zijn maar weer regeneratief worden. 7. De nieuwe economen, wij allen, zijn afgekickt van onze groeiverslaving. LIEVER EEN ORGANISCH BEELD Wat Raworth betoogt is niet nieuw voor mij. Het brengt de gedachten over economie die ik al heb scherper in beeld. Maar bij twee van haar stappen wil ik toch even stilstaan, de vierde en de zevende. In het hoofdstuk waarin Raworth de vierde stap zet, bepleit ze dat economie niet langer als een voorspelbaar, lineair, mechanisch systeem maar als een onvoorspelbaar, niet-lineair, complex geheel wordt gezien. Daarbij zet ze de zogenaamde systeemtheorie in. Van vrije markt naar levenswebeconomie 2 Economie van het planetaire huishouden
Een systeem is een verzameling dingen die op zo n manier met elkaar verbonden zijn dat ze duidelijke gedragspatronen produceren. De relaties tussen die dingen worden bepaald voor voorraden en stromen, terugkoppelingen en vertragingen. Voorraden en stromen vormen de basiselementen van het systeem. De voorraad fluctueert als gevolg van de balans van in- en uitstroom. Terugkoppelingen vormen de onderlinge verbindingen. Die kunnen versterkend zijn: wie veel heeft krijgt steeds meer. Maar ook: wie weinig heeft krijgt steeds minder. Versterkende terugkoppelingen kunnen op zowel positieve als negatieve spiralen explosieve groei of recessie invloed hebben. Versterkende terugkoppeling houdt het systeem in beweging, balancerende terugkoppeling zorgt ervoor dat het systeem niet explodeert of implodeert. Vertragingen, tenslotte, hebben eveneens veel invloed op het systeem. Voorraden kunnen toenemen als bij gelijkblijvende instroom de uitstroom vertraagt. Of: als men de nadelige gevolgen van ontbossing ongedaan wil maken en de grond herbebost, zal men moeten wachten tot de bomen volgroeid zijn. Het volgende citaat van Donella Meadows, Amerikaans wetenschapper aan het MIT en een pionier op het gebied van de milieukunde, op pagina 137 drukt het kernachtig uit: Laten we eerlijk zijn, het universum is een rommeltje. Het is niet-lineair, turbulent en chaotisch. Het is dynamisch. Het steekt tijd in vergankelijk gedrag op weg naar elders, en niet in wiskundig elegante evenwichtstoestanden. Het organiseert en ontwikkelt zichzelf. Het creëert diversiteit, geen uniformiteit. Dat is wat de wereld interessant maakt, dat is wat haar mooi maakt, en dat is wat haar gaande houdt. Jawel, dat dynamische, onvoorspelbare en complexe karakter van een systeem bevalt me wel. Zo zou de nieuwe economie moeten zijn. Maar toch moet ik bij termen als systeem en systeemtheorie onwillekeurig aan iets mechanisch of technisch denken. Is het mogelijk ze te vervangen door theorieën en begrippen die je meteen kunt associëren met een levend organisme? Zo zie ik de nieuwe economie graag. Vandaar mijn voorkeur voor termen als web of levensweb. Ik heb simpelweg een aversie tegen de donut. Liever spreek ik van levenswebeconomie of planetaire economie. Om met het laatste te beginnen: het begrip economie is gemunt door de Griekse filosoof Xenophon. Oikos, het huishouden, en nomos, regels of normen, komen erin samen. Voor de Grieken gaat het dus in de eerste plaats om het zo goed mogelijk voeren van het huishouden. In ónze tijd hebben we meer zicht op het complexe geheel waarvan de economie een onderdeel uitmaakt. Onze blauwe planeet is daarbij het meest omvattende geheel. Haar grenzen kunnen niet straffeloos overschreden worden. Alleen een nieuwe, open economie respecteert die grenzen. Het huishouden van de planeet moet zorgvuldig gevoerd worden. Dit komt in de term planetaire economie sterk tot uitdrukking. Misschien geef ik toch de voorkeur aan die tweede term: levenswebeconomie. Die drukt uit dat de economie eerder in een levend dan in een systematisch geheel is ingebed. Bij levensweb denk ik aan de dynamische biosfeer met talloze in elkaar grijpende kringlopen en ingebed daarin een verknoopt geheel aan institutionele en persoonlijke Van vrije markt naar levenswebeconomie 3 Economie van het planetaire huishouden
relatienetwerken met vertrouwen als maatschappelijk kapitaal. Daarin behoort de economie te functioneren als een open systeem met een constante in- en uitstroom van niet alleen geld maar ook materie en energie. Raworth spreekt op pagina 57 terecht van menselijke voorspoed in een bloeiend levensweb. HOE VERSLAAFD AAN GROEI? In haar zevende stap wijdt Raworth uit over groeiverslaving. Die zit héél diep. Vooral bij mensen uit de wereld die WEIRD is: westers, ontwikkeld, geïndustrialiseerd, rijk en democratisch. Dit komt door de cultuur van het consumentisme en de spanningen die worden gecreëerd door ongelijkheid, die op hun beurt voortkomen uit de behoefte iets na te streven, schrijft Raworth op pagina 265. We hebben een diepgewortelde hang naar groei, laat ze Henry Wallich, in de jaren zeventig bestuurslid van de Federal Reserve, een bladzijde verder zeggen. Waarom heeft die hang naar groei zulke diepe wortels? Omdat westerlingen, gelovig of niet, ondergedompeld zijn in een christelijke cultuur. Vanaf het allereerste begin speelt een lineair tijdsbesef hierin een grote rol. We zijn reizigers op weg van schepping naar eindtijd, van alpha naar omega, Gods volk onderweg. De ziel vindt haar bestemming ná de dood, in de eeuwigheid, het domein van God. Maar omdat God voor veel westerlingen niets meer betekent, zijn we in onze cultuur dát vaste punt, die garantie dat het uiteindelijk goed komt kwijt. Dat verklaart dat we nieuwe ankerpunten nodig hebben. En die plaatsen we, gevoelsmatig en onbewust, in het nog springlevende lineaire tijdsbesef dat het christelijk geloof als erfenis achtergelaten heeft. Groei is zo n ankerpunt. Zo lang je maar groeit in inkomen, intelligentie, prestatie, menselijkheid of wat dan ook heb je het gevoel dat je eeuwig leeft. De verslaving aan dat ankerpunt zit zó diep, dat afkicken een bovenmenselijke inspanning zal vragen. Het is de vraag of dat lukt. Noties over de invloed van de christelijke cultuur op ons tijdsbesef, het vooruitgangsgeloof van de Verlichting en in het verlengde daarvan op onze groeiverslaving schitteren door afwezigheid in Donuteconomie. EEN BOEK DAT RICHTING GEEFT Toch is het een richtinggevend boek: het helpt mensen om op een andere manier tegen economie aan te kijken. Het bevestigt wat ik intuïtief al langer afwijs: de huidige economie met haar nadruk op constante groei van het bbp. Vier planetaire grenzen met betrekking tot het klimaat, landontginning, stikstof- en fosforbelasting en biodiversiteit zijn al ruimschoots overschreden. Op deze schreden terugkeren vergt al een gigantische inspanning. Donuteconomie zet mensen aan het denken en maakt hen, hopelijk, in toenemende mate bereid tot actie. De revolte onder studenten die economie studeren neemt toe, laat Raworth hoopvol weten. Maar om de neuzen steeds meer de kant op te krijgen van wat ik bij voorkeur een levenswebeconomie noem, moeten er in toenemende mate boeken worden geschreven met harde feiten over de heilloze weg van onze huidige markteconomie, boeken à la Kapitaal in de 21ste eeuw van Thomas Piketty. 2 Van vrije markt naar levenswebeconomie 4 Economie van het planetaire huishouden
Uiteindelijk zullen op regeringsniveau besluiten moeten vallen. Dus de druk op de overheid moet worden opgevoerd. Het is misschien vloeken in de kerk, maar in deze tijd van grote politieke tegenstellingen spreek ik tóch een wens uit en sluit daarmee dit opiniestuk over Donuteconomie af: regeerders aller landen verenigt u! 1 Raworth, Kate, Donuteconomie, In zeven stappen naar een economie voor de 21e eeuw, Nieuw Amsterdam, Amsterdam 2018 5, uit het Engels vertaald door Rob Hartmans. 2 Piketty, Thomas, Kapitaal in de 21 e eeuw, De Bezige Bij, Amsterdam, 2016. Dit boek is een analyse van inkomens- en vermogensverdelingen sinds de achttiende eeuw (en soms nog eerder), gebaseerd op historische data die Piketty en collega's verzamelden uit een diverse verzameling bronnen. Een belangrijke bron vormen statistieken van inkomstenbelastingen. De centrale stelling van het boek is samengevat in de formule r > g: het netto rendement r op vermogen (rente, dividend enzovoort, na aftrek van belastingen) is historisch vrijwel altijd hoger geweest dan de economische groei g. In de bestudeerde periode schommelt r meestal ergens tussen de vier en vijf procent, terwijl de groei g voor het grootste deel van de geschiedenis beneden de één procent is geweest. r > g heeft tot gevolg dat de rijken rijker worden, in zowel absolute als relatieve zin: het aandeel van arbeid in het nationaal inkomen daalt ten opzichte van het aandeel van kapitaal. Omdat bovendien de spaarquote hoger is voor grotere vermogens (consumptie is niet evenredig aan vermogen) neemt de ongelijkheid tussen de vermogensbezitters nog sterker toe. Van vrije markt naar levenswebeconomie 5 Economie van het planetaire huishouden