Historisch geografische typering van het landschap op Texel Orienterend onderzoek in het kader van het masterplan Texel. Uitgevoerd door mw. Drs. M.A.C. Zwetsloot, MIMA milieu advies bureau, Dirkshorn. December 2002. 1
Een oude kaart uit het veldnamenboek. Een belangrijke bron van informatie! 2
Inhoudsopgave: Inleiding 4 Samenvatting 5 Hoofdstuk 1: Masterplan en de voorgeschiedenis ervan 6 1.1 Het ontstaan van het masterplan. 7 Hoofdstuk 2: Typering van landschappen vanuit de historische geografie 8 2.1 Agrarische functie 8 Hoofdstuk 3: Eerste aanzet tot toepassing typering op het landschap van Texel 11 3.1 Een stukje geschiedenis 11 3.2 Oude zeesluizen 15 3.3 Zandpolders 17 3.4 De cultuurhistorische waardenkaart 19 3.5 De oosterkolk 21 3.6 Zoute kwel 22 Hoofdstuk 4: Initiatieven uit de regio zelf 24 4.1 Agrarisch natuurbeheer 25 4.2 Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten 26 Hoofdstuk 5: Algemeen waterbeleid en fusie waterschappen en US 27 5.1 Groot fusieproces 27 Hoofdstuk 6: Conclusies 28 6.1 Bewoners erbij betrekken 28 6.2 Meer onderzoek vanuit de historische geografie 28 6.3 Ruimtelijke ordening als taak van de gemeente 28 6.4 GIS 29 6.5 Nieuw streekplan. 32 Hoofdstuk 7: Adressen 33 Hoofdstuk 8: Literatuurlijst 35 Bijlagen: enkele oude kaarten. 36 3
Inleiding: Texel heeft sinds de twaalfde eeuw als eiland (doorbraak Marsdiep) een bijzondere positie omdat het helemaal omringd is door zout water en daardoor erg is aangewezen op het zoete regenwater. Aanvankelijk bestond Texel uit twee eilanden het oude land en Eijerland. Deze laatste is er door de (kunstmatige aanleg van de ) zanddijk steeds meer aan vast gegroeid. Zoetwater als intermezzo tussen de zeespiegelstijgingen: Door de goede drainage spoelt (regen)water momenteel eigenlijk te snel weg. Naast meer oppervlaktewater denkt het waterschap ook aan waterberging en een hogere grondwaterstand waar dat mogelijk is, dit om meer water vast te kunnen houden voor tijden van droogte. Bijvoorbeeld water uit de duinen. De eilandbewoners zijn met het gebruik van het land van oudsher duurzaam en zuinig omgegaan met het zoete water. Texel is natuurlijk omringd door zout water. Momenteel speelt dit omgaan met de watervoorraad weer in heel Nederland. Vanuit historisch perspectief kan dus veel geleerd worden van Texel. Via Masterplan Texel (zie hoofdstuk 1) probeert Texel een voorbeeldfunctie te gaan vervullen in dit waterbeheer. De cultuurhistorische waarde van het landschap bepalen welke te combineren kan zijn met functies in het waterbeheer, zoals het weer in ere herstellen van een oud slotenpatroon of een oude boezem, geeft meer harde elementen voor de besluitvorming. Hier een eerste orienterend onderzoek naar verrichten in het kader van masterplan Texel was de opdracht aan MIMA. Vanuit de historische geografie worden enige voorbeelden gegeven. Deze wetenschap baseert zich met name op oud kaartmateriaal. Oude kaarten kunnen dus heel behulpzaam zijn. Een aantal zullen opgenomen worden in de bijlage. Ruimtelijke ordening en dus het behoud van landschappen is een taak van de gemeente. 4
Samenvatting Cultuurhistorie staat een aantal keer genoemd in het masterplan, maar wat het is en wat het betekent is niet uitgewerkt.de belangstelling hiervoor is de laatste jaren enorm toegenomen door de snelle technische ontwikkelingen en computerisering. Behouden wat er nog zichtbaar is uit het verleden heeft nu veel meer prioriteit dan een paar jaar geleden. Plattelandsbeleid en plattelandsvernieuwing is mede door de slechte economische perspectieven voor de commerciele landbouw in Nederland al jaren een belangrijk aandachtspunt vanuit Europa. Europese regelgeving als de habitatrichtlijn versterkt de aandacht voor natuur en landschap. Nu komt er een ander waterbeleid bij, veel meer dan vroeger gericht op waterberging en meer oppervlaktewater. Deze maatschappelijke ontwikkelingen combineren met de toeristische functie die Texel sinds de vorige eeuw vervult is een logische stap. Landschapselementen met cultuurhistorische betekenis combineren met functies in het nieuwe waterbeheer, natuur en toerisme dus. Het typeren van landschappen vindt zijn wetenschappelijke basis in de historische geografie. Nu heeft landschap ook een belangrijke belevingswaarde. Iedereen heeft er een mening over, dus hier keuzes in maken liever niet alleen vanuit de wetenschap. Dit moet in een proces met alle belangengroepen gezamenlijk tot stand komen en wel in nauwe relatie met wetenschappelijke kennis die ook elders zijn toepassing al gevonden heeft. Texel heeft meerdere landschapstypen. Naast de duinstrook die langs de hele kustlijn in Nederland te vinden is, is het oude land van Texel bijzonder door de schapenboeten, tuunwallen vanuit de zeer oude bewoning en de archeologische vondsten daarover. De strook langs de waddenkust (de oostelijk gedeelte van het eiland ) met zijn vele monumenten en natuurgebieden is goed apart te omschrijven als landschap. Daarnaast zijn er de zeekleipolders in de 2 e helft van de 20 e eeuw verenigd in het waterschap van de 28 (later de dertig!) Gemeenschappelijke Polders, meest rond dit oude land en te karakteriseren als de oudere polders. Polder Waal en Burg komt daarna en heeft veel natuur. Polder Het Noorden, de Prins Hendrikpolder en de Eierlandpolder zijn allemaal jonger en zijn te karakteriseren als de jongere polders. Deze laatste is zelfs ook apart te karakteriseren als zandpolder, het zijn duidelijk ingedijkte strandwallen. Ook de Prins Hendrikpolder bestaat voornamelijk uit zand. In het boek van de prins geen kwaad staat hoe men vroeger klaagde over het onvruchtbare zeezand. Bemesting en kunstmest en een jarenlange bewerking hebben deze bodem toch meer structuur gegeven en net als in de polder Eijerland worden er veel bloembollen verbouwd al vanaf het begin van vorige eeuw. Voor het karakteriseren van de huidige cultuurhistorische waarden is het belangrijk te kijken naar herkenbare structuren en combinaties. Enkele oude elementen zoals zeesluizen in de oudste polders weer zichtbaar maken, kan hierin een rol spelen. Begin jaren 60 van de vorige eeuw heeft op Texel een ruilverkaveling plaatsgevonden, die veel invloed heeft gehad op het landschap. Belangrijk is dus te kijken naar de situatie en de sloten patronen voor en na de ruilverkaveling. En alleen waar het mogelijk en zinnig is, kan een structuur van voor de ruilverkaveling weer teruggehaald worden. Uitgaan van de huidige situatie en deze zoveel mogelijk behouden is het eerste uitgangspunt. Maar hier kunnen in een vervolg op dit eerste orienterende onderzoek, waarin alleen wat voorbeelden worden genoemd, keuzes in gemaakt worden. 5
Het moderne landschap van de Prins Hendrikpolder. H 1 Masterplan en voorgeschiedenis hiervan Texel heeft altijd al een bijzondere positie gehad in het omgaan met water door de vele inpolderingen en het omringd zijn door zout water, wat ook z n invloed heeft op zoetzoutgrens welke bij Texel vrij ondiep ligt. Er is geen boezemsysteem meer (voorheen was in polder Het Noorden de boezem van polder Waal en Burg), wat in de rest van Noord-Holland wel aanwezig is. Waterberging realiseren op plaatsen waar vroeger een boezem was, is ook cultuurhistorisch een goed idee omdat het past in het landschap. Er dient nog nader onderzoek te komen naar de invloed van het waterpeil op de grondwaterstand. Er zijn drie grote zoetwaterbellen als grondwater. Deze zijn van groot belang om de zoute kwel zoveel mogelijk tegen te gaan. Bij te nat is er sneller sprake van zoute kwel, vandaar dat men vaak liever kiest voor lage waterstanden. In het Groot Geologisch onderzoek voor Texel (GGOT) zijn ook andere scenario s bij andere waterstanden doorgerekend. In de zomer is vaak wel sprake is van droogte waar vooral de landbouw last van heeft. Van oudsher is het verboden te beregenen op Texel, waar de inwoners zich ook aan houden. Vroeger had Texel zijn eigen drinkwater, maar sinds 1994 is er een vaste verbinding voor drinkwater vanaf de wal. Door het eilandkarakter zijn de functies op Texel vaak wel nauw verweven. Ook in de ROsfeer wordt water in toenemende mate een van de ordenende principes. Zo heeft J. Schram een afstudeerscriptie voor TU Delft geschreven over Texel, water en ruimte. Het thema water als ordenend principe in het ruimtelijk beleid is hier uitgewerkt. Aspecten als beleving en cultuurhistorie zijn hierin buiten beschouwing gebleven. 6
1.1 Ontstaan van het masterplan. Eind 1998 bleek bij een bijeenkomst over het concept Waterbeheersplan 2 van waterschap Hollands Kroon behoefte aan een meer integrale aanpak. Gemeente Texel wilde zich in het kader van een integrale benadering van het watersysteem en de waterketen gecombineerd met meer aandacht voor de leefomgeving en het toerisme nader profileren in de richting van Duurzaam Texel. Dit is een van de uitgangspunten geweest van het Masterplan. Na een verkennend onderzoek en samenspraak met vele belangenorganisaties op Texel hebben de gemeente Texel, het Hoogheemraadschap voor Uitwaterende Sluizen in Hollands Noorderkwartier, waterschap Hollands Kroon en de provincie Noord-Holland in 2001 een bestuurlijke intentieverklaring getekend (voor 5 jaar) om de projecten geformuleerd in het Masterplan gezamenlijk invulling te geven in de richting van een duurzaam watersysteem op Texel. Reeds lopende projecten, zoals riolering van het buitengebied zijn opgenomen in het Masterplan inclusief onderzoek naar echt belangrijke veranderingen en vernieuwingen, zoals deze studie naar meer argumenten om gebieden te kunnen aanwijzen die bijvoorbeeld geschikt zijn voor waterberging. Ook grondwater van groot belang, omdat dit natuurlijk ook een stuk waterberging betekent. Stichting BodemvochtBelang (t) adviseert geen diepe ontwateringen toe te passen en, omdat dit een lage grondwaterstand tot gevolg heeft zodat de zoetwaterbel onvoldoende tot ontwikkeling kan komen. De belangen en dus de meningen zijn hierover verdeeld. Zeker de landbouw heeft liever een laag waterpeil en hierdoor minder last van zoute invloeden. Het Masterplan is een paar keer uitgebreid aan de orde geweest in de plaatselijke pers. Ook zijn er bijeenkomsten gehouden. De bewoners van Texel zijn dus op de hoogte van het bestaan ervan. Water heeft ook altijd al een belangrijke plaats gehad, dus er is wel draagvlak. Bij de gebiedsgerichte uitwerking zouden elementen van de nader uit te werken historische geografische landschapstypen meegenomen kunnen worden. Deze integrale aanpak kan een voorbeeldfunctie vervullen voor de rest van Noord-Holland. 7
8
Bovenstaande figuur geeft een overzicht van de huidige situatie van Texel met daarin een indeling in gebruiksfuncties en de verschillende afwateringsgebieden met de hoofdwaterlopen met stromingsrichting (bron: scriptie J. Schram, figuur 9). H 2 Typering van landschappen vanuit de historische geografie Hele document op te vragen bij MIMA. 9