Enschedese aanpak Laaggeletterdheid oktober, 2018
1. Aanleiding Laaggeletterdheid is landelijk en lokaal een belangrijk thema. Het ontbreken van voldoende taalvaardigheid heeft grote gevolgen voor mensen. Wanneer je informatie niet goed begrijpt, is de kans groot dat je minder zelfredzaam bent, minder sociaal actief en minder gezond bent dan geletterde mensen. Samen met onze partners in de stad wordt een breed scala van activiteiten uitgevoerd ter voorkoming, herkenning en vermindering van laaggeletterdheid. De ambitie van de Enschedese aanpak is om meer verbinding en waar nodig intensivering aan te brengen in de bestaande manier van werken. De beoogde aanpak is in de volgende paragrafen beschreven. 2. Feiten en cijfers Laaggeletterdheid is een term voor mensen die grote moeite hebben met lezen, schrijven,rekenen en digitale vaardigheden. Daardoor lopen zij in allerlei alledaagse situaties tegen problemen aan die hen beperken in hun zelfredzaamheid en participatie. De Stichting Lezen en Schrijven schat dat in Nederland 2,5 miljoen mensen van 16 jaar en ouder laaggeletterd zijn. In de leeftijdsgroep tussen 16 en 65 jaar gaat het om 1,3 miljoen mensen (11,9%). Volgens een internationaal onderzoek van de OESO onder 15-jarigen is in Nederland het percentage kinderen met een taalachterstand gestegen van 11,3% in 2003 naar 17,9% in 2015. Voor Enschede wordt het aantal laaggeletterden door het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt geschat tussen 13% en 16% van het aantal 16 tot 65-jarigen (situatie 2012). Deze schatting is gebaseerd op landelijke kengetallen die zijn gekoppeld aan de leeftijdsopbouw, de herkomst, het opleidingsniveau en de arbeidsmarktstatus van de Enschedese bevolking. De gemiddelde leeftijd ligt in Enschede weliswaar iets lager dan landelijk (effect universiteitsstad), maar op de andere aspecten leiden de karakteristieken van Enschede tot de inschatting van een bovengemiddeld aantal laaggeletterden. Actuele gegevens over de feitelijke laaggeletterdheid in Enschede zijn niet beschikbaar. Dit maakt het ook lastig om een indicator te vinden die adequaat te koppelen is aan de diverse maatregelen die worden genomen en om de effectiviteit van de aanpak in Enschede goed te monitoren. De bij dit Plan van Aanpak betrokken partijen willen de komende maanden samen uitwerken en vaststellen welke kwantitatieve gegevens beschikbaar zijn of kunnen komen die bruikbaar zijn om de effectiviteit van de maatregelen tegen laaggeletterdheid periodiek in beeld te brengen. 3. De Enschedese aanpak De Enschedese aanpak van laaggeletterdheid verloopt langs drie interventielijnen: De preventie van laaggeletterdheid door vroegtijdig aandacht voor (de kans op) taalachterstanden, het herkennen van laaggeletterdheid als mogelijke oorzaak voor een beperking in zelfredzaamheid en participatie, en het verhogen van taal-, reken- en digitale vaardigheden. Het stimuleren van participatie loopt daar als een rode draad doorheen, omdat het voorkomen van laaggeletterdheid geen doel op zich is, maar vooral een middel om inwoners een betere uitgangspositie te geven voor participatie in onze samenleving. Deze interventielijnen zijn hieronder nader uitgewerkt in de paragrafen 1 t/m 3 en in paragraaf 4 op het versterken van de verbindingen en de monitoring. 1
3.1. Preventie laaggeletterdheid Preventie bestaat enerzijds uit activiteiten die voorkomen dat jongeren als laaggeletterden het onderwijs verlaten en anderzijds uit activiteiten die voorkomen dat statushouders hun particulier ingekochte inburgeringstraject niet optimaal gebruiken, waardoor onder deze nieuwe Enschedeërs een hoog percentage laaggeletterdheid ontstaat. 3.1.1. Jeugd Een effectieve aanpak van laaggeletterdheid begint met het voorkomen van (de kans op) taalachterstanden bij het jonge kind. Onderzoek toont aan dat vroegtijdige aandacht voor taalachterstand bij het jongste kind het meest effectief is. Vanuit het Onderwijsachterstandenbeleid is er daarom veel aandacht voor voor- en vroegschoolse educatie (VVE) en taalonderwijs. Het totale beschikbare budget voor Onderwijsachterstandenbeleid in 2017 bedroeg 8,4 miljoen euro. De onderverdeling daarvan is in onderstaande diagram weergegeven. Jaarlijks wordt er circa 3 miljoen euro subsidie gegeven om er voor te zorgen dat VVE in Enschede voor kinderen van alle ouders betaalbaar en toegankelijk is; ook voor ouders die niet in aanmerking komen voor kinderopvangtoeslag via de Belastingdienst. Daarbij geldt dat Enschede voor VVE een ruimere indicatiestelling hanteert dan alleen de zogenoemde gewichten-kinderen. Er wordt bij een VVE-indicatie naast het opleidingsniveau van de ouders ook gekeken naar bijvoorbeeld de taalomgeving waarin het kind opgroeit. Verder is de afgelopen jaren ook veel geïnvesteerd in de kwaliteit van VVE via scholing, extra ondersteuning in de vorm van VVE-coaches, Intern Begeleiders en de ontwikkeling van doorgaande lijnen richting het primair onderwijs. De samenwerking in IKC-verband speelt daarbij ook een belangrijke rol. Vanuit het onderwijsachterstandenbudget worden tevens de schakelklassen voor anderstalige kinderen (mede)gefinancierd. Kinderen die de Nederlandse taal niet beheersen stromen het onderwijs in via een aanbod van schakelklassen. Figuur 1. Inzet Onderwijsachterstandenbudget 2017 (begroting) De Inspectie voor het Onderwijs heeft de afgelopen jaren regelmatig de kwaliteit van de VVE in Enschede gemonitord. De Inspectie stelde in 2016 vast dat de kwaliteit volledig op orde is en op veel onderdelen een voorbeeld voor anderen is. Over de uitkomsten hebben wij u eerder per brief van 29 november 2016 geïnformeerd. 2
Het College hecht ook bij maatregelen gericht op het jongste kind aan het versterken en verbinden, in dit geval het versterken en verbinden met mogelijke taalachterstanden bij ouders. Voorbeelden daarvan zijn de projecten Ei van Columbus, VVE-thuis, Voorleesexpress, Boekstart en de Voorleesdagen (de laatste worden gesubsidieerd vanuit het Onderwijsachterstandenbudget). In het project Ei van Columbus volgen de ouders parallel met hun kinderen een programma dat gericht is op het vergroten van de woordenschat. Bij het project VVE-thuis worden ouders actief betrokken, in een aantal gevallen ook met meerdere huisbezoeken, met de bedoeling hen te stimuleren thuis activiteiten te doen die aansluiten bij het VVE-programma in de peuterspeelzaal. Vrijwilligers lezen bij de Voorleesexpress voor in gezinnen met kinderen van 2 8 jaar en helpen ouders om zelf te gaan voorlezen.door Boekstart maken jonge ouders via bemiddeling van de Enschedese consultatiebureaus kennis met de mogelijkheden die de bibliotheek te bieden heeft op het gebied van baby- en peuterboeken. 3.1.2. Statushouders In het kader van laaggeletterdheid zetten we in op het aanleren van de Nederlandse taal door de statushouders als op participeren in onze stad. Inburgering In het actieprogramma Meedoen en Thuisvoelen staat de ambitie beschreven: 100% van de statushouders voldoet aan de inburgeringsplicht. In principe zijn statushouders zelf verantwoordelijk voor het inkopen van inburgeringslessen en het afleggen van het inburgeringsexamen. Wel proberen we hen zo goed mogelijk te ondersteunen, bijvoorbeeld door in samenwerking met de taalscholen avondgroepen te realiseren. Hierdoor hoeft de inburgeringsplicht niet in de weg te staan van vrijwilligerswerk of de toeleiding naar betaald werk. Ook gaan we na of na de inburgering en hoger taalniveau kan worden gerealiseerd door de inzet van een vervolgtraject onder het educatiebudget (WEB). Regiefunctie Het nieuwe kabinet wil de regierol voor de begeleiding van inburgeraars weer bij de gemeenten leggen. Hierop anticiperend zijn we in Enschede al begonnen om zelf de regie te nemen gericht op een effectieve en efficiënte integratie van alle statushouders. Naar verwachting is in december 2017 het regieteam voor de integratie van statushouders operationeel. Doe mee in Enschede Het programma Doe Mee in Enschede van M-Pact wordt specifiek ingezet om statushouders snel wegwijs te maken en mee te laten doen in de Enschedese samenleving. In dit programma wordt ook aandacht besteed aan de landelijke participatieverklaring en de hierbij horende normen en waarden. De eerste resultaten van het programma zijn positief. Momenteel wordt nagegaan of we deze methodiek op een aangepaste manier kunnen inzetten voor de bredere Educatie-doelgroep. Toeleiding naar werk In 2017 hebben we meerdere ideeën en initiatieven gezien van werkgevers die zich willen inzetten voor statushouders. In 2018 willen we de motivatie en energie van deze werkgevers benutten en andere werkgevers inspireren om te kijken naar mogelijkheden voor taal/werkstages en betaalde werkplekken voor statushouders. Hierbij zoeken we de samenwerking met taalscholen, die mogelijk op locatie les kunnen geven en scholing in vaktaal kunnen faciliteren. 3
Met het ROC is gesproken over de mogelijkheid voor statushouders om hun inburgering te combineren met een MBO-Entree opleiding. Met deze combinatie zijn zij 28 tot 34 uur in de week bezig met hun inburgering én vakopleiding. Eind 2017 gaat hiervan de eerste pilot van start. Als gemeente willen we zelf het goede voorbeeld geven: daarom onderzoeken we de mogelijkheden om statushouders een taal/werkstage op verschillende plekken binnen onze eigen organisatie te realiseren. Ondernemerschap STAR/T is een ondernemersproject dat statushouders met een ondernemersdroom verder helpt om hun doel te bereiken. STAR/T heeft als doel om door middel van een incubator programma sociaal ondernemers te helpen hun ideeën te realiseren. Het programma, de statushouders én de resultaten die zij boeken kunnen een inspiratie vormen voor anderen. Statushouders krijgen zo de kans hun steentje op een duurzame manier bij te dragen aan onze (lokale) economie en maatschappij. STAR/T bestaat uit de samenwerkende partijen ROZ, TIB-Advies, Universiteit Twente en Mindt. Zij ondersteunen innovatieve, creatieve en ondernemende statushouders met het ontwikkelen van een kansrijke en bestendige onderneming. Dat doen zij door in het programma te begeleiden in: o Het ontwikkelen van ondernemersvaardigheden; o Het ontwikkelen van een succesvol businessplan; o Het ontwikkelen van hun innovatieve producten, diensten en/of services o Het opzetten van hun onderneming met eventuele benodigde financiering. Het project bestaat uit twee fasen: de pre-accelerator -fase duurt 5 weken en bestaat uit het ondersteunen van de deelnemers met het ontwikkelen van een idee tot een voorlopig business model. De volgende fase ( accelerator ) duurt 25 weken waarin ze de deelnemers ondersteunen bij het transformeren van hun productidee in een werkende onderneming (Product- en business development, training en coaching). Doel is dat aan het eind van het traject 15% van de deelnemers een geregistreerd bedrijf incl. financiële middelen heeft om minimaal een jaar te functioneren; 30% een businessplan heeft dat mogelijkheden biedt voor financiering; en overige deelnemers met de nieuw opgedane vaardigheden gematcht kunnen worden met het lokale bedrijfsleven. 3.2. Het herkennen van laaggeletterdheid De kans op laaggeletterdheid hangt af van het genoten opleidingsniveau, van het land van herkomst en het wel/niet hebben van werk. Het percentage is hoger bij de lager opgeleiden, bij de eerste generatie migranten en bij werklozen. Doelgroep Laaggeletterdheid Alleen basisschool 42% t/m MBO-1 24% Eerste generatie allochtonen 37% Tweede generatie allochtonen 9% Langdurig werklozen 25% Werkenden 9% Bron percentage laagegeletterdheid: Buisman et al, 2013. 3.2.1. Werkenden Ruim de helft van de laaggeletterden heeft betaald werk. Vooral in de sectoren bouw, industrie, handel, horeca, zorg en schoonmaak komt laaggeletterdheid relatief veel voor. Voor Nederland bedraagt het percentage laaggeletterden onder werkenden 9%. Deze werkenden participeren weliswaar, maar zijn kwetsbaar voor toekomstige reorganisaties en hebben een grotere kans om werkloos te worden. Om dit te voorkomen is het van belang dat werkgevers laaggeletterdheid herkennen in hun bedrijf en dat werknemers stappen (durven) te zetten om hun vaardigheden te verbeteren. Werkgevers die de taalvaardigheid van hun werknemers 4
verbeteren worden vanaf 2017 gefaciliteerd door de landelijke subsidieregeling Tel mee met Taal. Alle adviseurs Werk zijn op de hoogte van deze regeling en nemen het thema laaggeletterdheid mee in hun bedrijfsbezoeken als maatwerk. Daarnaast worden bedrijven vanuit de stichting lezen en schrijven en het Leerwerkloket bezocht en geholpen met het herkennen van laaggeletterdheid. Daarnaast is het van belang dat werknemers indien mogelijk een startkwalificatie behalen. Het Rijk faciliteert werkgevers door een tegemoetkoming in de scholingskosten via de Beroepsbegeleidende leerweg (BBL). 3.2.2. Werklozen Als gemeente hebben we een bijzondere verantwoordelijkheid als het gaat om de doelgroep werklozen. Onder de groep langdurig werklozen (> 1 jaar werkloos) bedraagt het landelijk percentage laaggeletterdheid 25%. Alle consulenten van de afdeling Diagnose (bij aanvraag van de uitkering aan de kop van het proces), van RAP-team en de Wijkteams zijn in 2017 geïnstrueerd in het herkennen van laaggeletterdheid. Momenteel wordt vanuit het leerwerkloket de verwijsfunctie naar het aanbod van activiteiten nader uitgewerkt, zodat de toeleiding zo makkelijk mogelijk kan plaatsvinden. Een effectieve aanpak voor bestrijding van laaggeletterdheid berust op de intrinsieke motivatie van mensen om in beweging te komen. Een deel van het huidige aanbod heeft nog een aanbodgericht karakter en sluit onvoldoende aan bij de leefwereld van de laaggeletterde. Vanuit de stuurgroep Taalsamenwerking Enschede worden momenteel stappen gezet om lesmaterialen meer te richten op de context van werknemersvaardigheden, slim omgaan met geld, meedoen in Enschede en het thema gezondheid. Als gemeente voeren we de wet taaleis uit. Deze vereist dat iedere uitkeringsgerechtigde de Nederlandse taal op niveau A2/1F beheerst, of dat kan worden aangetoond dat tenminste 8 jaar Nederlandstalig onderwijs is gevolgd. Hiertoe is in 2016 en begin 2017 het gehele uitkeringsbestand aangeschreven met het verzoek om de benodigde informatie te verstrekken. Bij niet voldoende taalniveau wordt indien reëel - een inspanningsverplichting verwacht om alsnog het vereiste niveau te behalen. In Enschede kan hiervoor gratis gebruik gemaakt worden de taaltrajecten die vanuit de educatiemiddelen (WEB) bij het ROC van Twente worden uitgevoerd en de non-formele taalactiviteiten in de wijk. Als gemeente streven we naar een hoger taalniveau dan de taaleis verlangt, omdat dit voor uitplaatsing op de arbeidsmarkt wenselijk is. Onderstaande tabel laat zien dat van de nieuwe instroom in de uitkering circa 1/3 niet voldoet aan de taaleis en een inspanningsverplichting heeft om de taal te leren. Het merendeel hiervan bestaat uit de instroom van nieuwe statushouders, waarbij het inburgeringstraject als inspanningsverplichting geldt. Voor het gehele uitkeringsbestand geldt dat circa 1/10 nog niet voldoet aan de taaleis en een inspanningsverplichting heeft om de taal te verbeteren. Van de wet Taaleis gaat dan ook een stevige toeleiding uit naar het beschikbare aanbod. Stand van zaken Wet taaleis Uitkeringsbestand (HUG* en PUG**, peildatum 18-09-2017) aantallen % aantal personen 7478 100% voldoet aan de Taaleis 5491 74% voldoet niet aan de Taaleis/inspanningsverplichting 797 11% In onderzoek 1151 15% Nieuwe instroom (uitkering verkregen na 01-01-2016) aantal personen 1754 100% voldoet aan de Taaleis 1015 58% Voldoet niet aan taaleis/inspanningsverplichting 563 32% In onderzoek 171 10% * HUG: hoofd uitkering gerechtigde ** PUG: partner van de hoofd uitkering gerechtigde 5
3.3. Het verhogen van de basisvaardigheden Vermindering van laaggeletterdheid wordt bereikt door de formele en de informele taalscholing met elkaar te verbinden en combinaties te maken met vrijwilligerswerk, vakscholing en betaald werk. Deze activiteiten versterken elkaar als ze in samenhang en liefst gelijktijdig worden ingezet. Onderstaand schema geeft de samenhang van de verschillende onderdelen weer. Met uitzondering van de inburgeraars kunnen alle Enschedese burgers gratis gebruik maken van het educatieve aanbod dat vanuit de WEB-middelen bij het ROC van Twente wordt bekostigd. Op jaarbasis gaat het om de inzet van 2 miljoen euro voor Twente, waarbij het Enschedese deel circa 0,8 miljoen euro bedraagt. In mei/juni 2017 is door Dr. Maurice de Greef onderzoek gedaan naar de impact van de door het ROC uitgevoerde educatietrajecten in Twente. Vergeleken met de benchmark boeken de educatietrajecten bij het ROC goede resultaten op sociale inclusie. Na deelname aan het educatietraject geeft 27% van de deelnemers aan betaald werk te hebben en doet 44% vrijwilligerswerk. Daarnaast zijn in heel Twente 83 deelnemers doorgestroomd naar beroepsopleidingen, waardoor een doorlopende leerlijn gerealiseerd wordt. Het ROC is bezig het educatieaanbod meer toe te spitsen op de leefwereld van de laaggeletterde door de basisvaardigheden taal, rekenen en digitalevaardigheden te verbinden met het thema gezondheid (scoren met gezondheid), budgetbeheer, meedoen in Enschede (voor deelnemers tot A1-niveau) en werknemersvaardigheden (vanaf A1). Voor meedoen in Enschede wordt de succesvolle aanpak bij de inburgering vertaald naar de educatiedoelgroep en bekostigd uit het educatiebudget (WEB). Deze module leent zich voor deelname op vrijwillige basis, maar kan ook als maatschappelijke tegenprestatie worden ingezet vanuit bijvoorbeeld het RAP-team. 6
Non-formele taalscholing wordt aangeboden door door de Stichting Lezen & Schrijven getrainde vrijwilligers in de wijken. Power, Alifa en de bibliotheek bieden de taalactiviteiten op verschillende niveaus en dagdelen aan. Lesmaterialen worden door de Stichting Lezen & Schrijven beschikbaar gesteld. Overzicht van de non-formele taalactiviteiten: - Taalpunt in de bibliotheek. Biedt overzicht van alle taalactiviteiten in Enschede en verwijst door naar passend taalaanbod (formeel en non-formeel). Aantal bezoeker 2016 was 168 en 2017 t/m juni 84. - Lees- en schrijfhuis. Taalactiviteit voor autochtone en allochtone laaggeletterden. Deelnemers oefenen lezen en schrijven met een vaste vrijwilliger van Alifa. Aantal deelnemers 2016 was 72 en 2017 t/m juni 51. - Praathuis. Onder begeleiding van een vrijwilliger van Alifa wordt in kleine groepen de Nederlandse taal geoefend. Het betreft vrije inloop, waar gemiddeld 30 deelnemers per week gebruik van maken. - Taal op maat (voorheen Taal aan huis). Op basis van de vraag van de deelnemer wordt door Alifa een traject opgezet van 20 of 40 weken. Indien mogelijk wordt in kleine groepjes gewerkt. Aantal deelnemers 2016 was 37 en in 2017 t/m juni 80. - Taalgroepen Power. Op de verschillende locaties van Power worden individuele en groepsgewijze taalactiviteiten georganiseerd. Aantal deelnemers 2016 was 196 en 2017 t/m juni 232. - Voorleesexpress. Vrijwilligers lezen voor in gezinnen met kinderen van 2-8 jaar. Door deze inzet en o.a. bezoek aan de bibliotheek wordt de taalontwikkeling van kinderen gestimuleerd en ouders geholpen om zelf te gaan voorlezen. Aantal bereikte gezinnen 2016 was 60 en in 2017 t/m juni 33. - Boekstart. Elke bibliotheekvestiging heeft een collectie met baby- en peuterboeken. Met bemiddeling van de Enschedese consultatiebureaus worden BoekStartpakketten uitgedeeld aan ouders. De bibliotheek laat ouders kennismaken met de mogelijkheden die de bibliotheek te bieden heeft. Aantal 2016 was 136 en 2017 t/m juni 226. - Klik en Tik. Dit programma richt zich op kennismaken met de digitale mogelijkheden. Aantal deelnemers 2016 was 105 en 2017 t/m juni 50. - Digisterker. Kennismaking met de digitale overheid door de cursus die Stichting Digisterker aanbiedt i.s.m. Gemeente, Bibliotheek en Werkplein. Aantal deelnemers 2016 was 450 en 2017 t/m juni 120. 3.4. Verbinden & Versterken en monitoring De wens om het bestaande aanbod beter te verbinden en te versterken wordt onderschreven door de Stuurgroep Taalsamenwerking Enschede, waarin de Stichting Lezen en Schrijven, Bibliotheek, M-Pact, Power, Alifa, ROC van Twente en de gemeente Enschede deelnemen. Partners, die nu nog sterk vanuit hun eigen optiek werken, voelen zich uitgedaagd om integraal te denken en te handelen én om de resultaten hiervan transparant te maken. Dit betekent dat partners werken vanuit een eigen verantwoordelijkheid voor het deelproduct, maar tevens aan willen geven welke toegevoegde waarde hiervan uitgaat naar de ketenaanpak en welke meetbare resultaten dit oplevert. Verder wil de stuurgroep Taalsamenwerking het huidige Taalpunt in de bibliotheek beter herkenbaar laten zijn en omvormen tot een Huis voor taal en meedoen. Het blijkt niet mogelijk om met een enkelvoudige indicator laaggeletterdheid de voortgang op dit gebied te monitoren. Voor Enschede wordt het aantal laaggeletterden door het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt geschat tussen 13% en 16% van het aantal 16- tot 65-jarigen (situatie 2012). Deze schatting is echter gebaseerd op landelijke kengetallen die zijn gekoppeld aan de leeftijdsopbouw, de herkomst, het opleidingsniveau en de arbeidsmarktstatus van de Enschedese bevolking. Deze werkwijze leent zich niet voor een jaarlijkse meting van de voortgang met betrekking tot de aanpak van laaggeletterdheid. Vanuit de stuurgroep Taalsamenwerking is het voorstel gedaan om in het voorjaar een brede stedelijke conferentie rondom laaggeletterdheid te organiseren voor toeleiders, werkgevers, raadsleden en medewerkers. Op deze conferentie willen partners hun activiteiten presenteren vanuit de integrale optiek en hierbij zoveel mogelijk meetbare resultaten op de activiteit zelf en in de keten benoemen. Hierdoor ontstaat een eerste nulmeting vanuit de integrale doelstelling. De wens is dat deze presentatie leidt tot een terugkerende jaarlijkse voortgangsmeting, waarmee inzicht wordt verschaft in de inzet van activiteiten en de hierdoor behaalde resultaten als onderdeel van de aanpak van laaggeletterdheid in Enschede. 7
Op de conferentie zal tevens worden ingegaan op een aantal best practices, maar ook op het benoemen van eventuele knelpunten in het aanbod of in de verbindingen tussen het aanbod. Mogelijk kunnen deze knelpunten door de partners zelf worden opgelost binnen de thans beschikbare middelen. Mochten echter extra inzet en middelen nodig zijn, dan kan hiertoe een gericht en onderbouwd verzoek aan de gemeente worden gedaan vanuit een integrale werkwijze. De conferentie kan worden afgesloten met het ondertekenen van een convenant Enschedese aanpak laaggeletterdheid door de hierin samenwerkende partners. 8