400 JAAR HISTORIE OP DE LANGSTRAAT Lucia van der Lelij-Kouwenhoven

400 JAAR HISTORIE OP DE LANGSTRAAT Lucia van der Lelij-Kouwenhoven winnaar van De Wassenaarse Monumenten Prijs 2014

Dit is een uitgave ter gelegenheid van de Wassenaarse Monumenten Prijs 2014. Deze prijs is een initiatief van voormalig raadslid mevrouw M.E.R. Barones De Vos van Steenwijk. DE WINNAAR Mevrouw van der Lelij-Kouwenhoven Mevrouw van der Lelij-Kouwenhoven heeft met zorg de restauratie van Langstraat 79 uitgevoerd en daarmee een grote bijdrage geleverd aan de uitstraling van het dorpscentrum. Deze restauratie en de uitgangspunten daarvan zijn een voorbeeld voor alle monumenteneigenaren.

Colofon Inhoud Opdrachtgever: Gemeente Wassenaar Tekst: Marina Laméris Fotografie: Roel van Norel Realisatie: TasT, projecten voor tastbaar erfgoed Leden van de jury / werkgroep Voorzitter wethouder mevrouw I. Zweerts de Jong Burgerlid mevrouw M.E.R. Barones De Vos van Steenwijk Raadslid de heer P. Deneer Lid namens de WCE de heer dr. H.M.J. Tromp Lid namens de Klankbordgroep de heer N.W. Conijn Secretaris de heer M. Velišček Inleiding 6 Geschiedenis 7 De Langstraat 18 Interview met Lucia van der Lelij-Kouwenhoven en Paul van der Lelij 25 Bronnen De historische beelden komen uit de beeldbanken van de gemeente Wassenaar en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). De tekst is gebaseerd op een bezoek ter plaatse, mondelinge gegevens van Lucia van der Lelij-Kouwenhoven en Paul van der Lelij, het rapport Langstraat 79 te Wassenaar, bouwhistorische verkenning van P.C. Weijers bouwhistorie en restauratie uit 2007, het bouwarchief van de gemeente Wassenaar en de boeken: Wassenaar in Woord en Beeld, herziene druk uit 2011 en Boerenerfgoed. Het boerderijenboek van Voorschoten en Wassenaar uit 2006.

6 7 INLEIDING Op Langstraat 79 staat een huis van ongeveer vierhonderd jaar, dat sinds circa honderd jaar in gebruik is als winkel. Daarvóór was het pand het woonhuis van een dorpsboerderij. De bedrijfsgebouwen, waaronder een hooiberg, stonden op het achtererf, dat grensde aan het Tuinpad. Het huis stamt uit de eerste helft van de 17 de eeuw en dit is goed herkenbaar aan veel bouwelementen. Deze publicatie vertelt over de gebruiks- en bouwgeschiedenis van het pand en zijn plaats in de geschiedenis van het dorpscentrum van Wassenaar. GESCHIEDENIS 17 de -eeuws huis Het huis heeft tot het begin van de 20 ste eeuw als woonhuis van agrariërs dienst gedaan. Op grond van de manier van bouwen en de details die bewaard zijn gebleven, is het pand te dateren. Het stamt uit de eerste helft van de 17 de eeuw en is het meest gaaf bewaarde huis van die ouderdom van de Langstraat. Het pand is een zogenaamd diephuis. Dit is een in de bouwtijd veel voorkomend type huis waarbij de voorgevel aan de straat smal is en het pand relatief diep is. Het huis staat haaks op de straat; evenals de nok van het dak. Het dak is een zadeldak, dat gedekt is met rode, oud-hollandse pannen. De bakstenen zijmuren zijn zogenaamde bouwmuren; zij dragen de houten vloer en de kapconstructie. De voor- en achtergevel staan daar tegenaan en worden verankerd aan de constructie door middel van ijzeren ankers. Deze ankers zijn aan de buitenzijde te zien: ze gaan door de gevels heen en een ijzeren staaf (een schieter) verdeelt de trekkrachten over de gevel. De gevels zijn tuitgevels, waarbij de achterste tuit een schoorsteen is. Deze schoorsteen staat binnen tegen de achtergevel van het huis. De voorgevel met een getrapte tuit is typerend in vorm en detail voor de vroege 17 de eeuw. De gevel heeft stijlkenmerken van de renaissance zij het op een sobere wijze, die in dorpse bebouwing veel voorkomt. De ouderdom is goed te zien aan bijvoorbeeld het metselwerk met vlechtingen (driehoek langs de dakrand), het gebruik van klezoren (1/4 bakstenen) als hoekoplossing, de boog boven het verdiepingsvenster met taps geslepen stenen en de detaillering in de punt met tegen de tuit een pilaster. De onderkant van deze pilaster heeft geslepen bakstenen in de vorm van een ojief (een bol en hol profiel). De ramen en kozijnen zijn niet meer uit de 17 de eeuw. Het grote venster en de deur zijn van 1913. Links onderin de gevel is het venster van de 17 de -eeuwse kelder te zien.

8 9 tuit pilaster klezoor ojief staafanker (oog en schieter) vlechting ontlastingsboog (met geslepen bakstenen) getrapt Interieur In het huis bevindt zich links een kelder met opkamer. De toegang tot de opkamer is verplaatst, maar de oude opening is er nog. Mogelijk is zelfs de deur die erin zat nog aanwezig, want op de verdieping staan een paar oude deuren opgeslagen. Op de vloeren liggen rode plavuizen. De kelder heeft kruisgewelven, die van baksteen zijn gemetseld en daarna gepleisterd. De woonruimte ernaast heeft een houten balkenconstructie van moer- en kinderbalken. De moerbalken worden ondersteund door houten klossen, die consoles worden genoemd. Deze zijn versierd met sleutelstukken. Deze versiering was heel modegevoelig en daarom verraadt de detaillering dat de balken uit de eerste helft van de 17 de eeuw stammen. De zolder wordt bereikt via een 17 de -eeuwse, houten spiltrap. De dakconstructie is van hout en is een gordingenkap met sporen (rond hout) die de dakbedekking dragen. De kelder met kruisgewelven.

10 11 De twintigste eeuw De eerst bekende verbouwing stamt uit 1913. In dat jaar wijzigde Jacobus Kouwenhoven de voorgevel. De bestaande raampartij met entreedeur werd door een nieuwe vervangen, vermoedelijk om het huis geschikt te maken als werkplaats. Jacobus was namelijk metselaar. Hij werd rond 1910 eigenaar van het huis, omdat hij de dochter van de laatste boer, bouwman Lucas Schütten Bolscher, trouwde. Bolscher had het pand op zijn beurt omstreeks 1855 gekocht van boerin Antje Kortekaas, weduwe van Bart Remmerswaal. Boven: de kapconstructie Onder: balk met sleutelstuk De bouwtekening van 1913 voor rekening van J. Kouwenhoven. De ontwerper staat niet vermeld op de tekening. De indeling van de voorgevel is sinds 1913 ongewijzigd.

12 13 Wanneer het pand precies in gebruik genomen werd als winkel is niet duidelijk. In ieder geval is het een groentezaak en/of kruidenierswinkel geweest en huurde J.C.W.H. Koelewijn van 1934 tot 1954 het pand voor zijn horlogemakerij. In 1949 werd een berging aan de rechterzijde (deze is goed te zien op de foto uit 1942) afgebroken en daarvoor in de plaats kwam een klein gebouwtje van architect P.N. de Bruijn, dat onderdeel werd van de dan al bestaande winkel. Petrus (roepnaam Piet) Nicolaas de Bruijn (1898-1968) was een veelgevraagde Wassenaarse architect. Hij heeft vele werken in Wassenaar ontworpen, zoals in 1919 het huis Domus Apex aan de Kerkstraat 53, in 1925 het huis t Berkje aan de Rust en Vreugdlaan 13 en in 1928 de winkels met bovenwoningen op de hoek Burchtlaan-Kerkstraat-Windlustweg. In 1951 ontwierp hij de uitbreiding van de school aan de Van Heeckerenstraat. Na het vertrek van Koelewijn nam L.J. Kouwenhoven het pand in gebruik als rijwielenhandel. Gaandeweg ging hij ook kinderwagens en -boxen verkopen. Dat klinkt nu als een vreemde combinatie, maar vroeger waren de wagens en boxen van ijzer, net als de fietsen. Vervolgens was de stap in de jaren 1970 naar speelgoed klein. Ook nu zijn dochter Lucia de winkel runt, wordt er speelgoed verkocht. In 1977 werd de uitbreiding van Piet de Bruijn naar achteren verder vergroot volgens tekeningen van aannemersbedrijf Van Veen uit de Kerkstraat. De situatie vóór de verbouwing in 1977 door aannemersbedrijf Van Veen uit de Kerkstraat. Op een foto van rond 1966 is een stukje van de uitbreiding van de winkel te zien, die in die tijd als rijwielenhandel in gebruik was, collectie gemeentearchief Wassenaar.

14 15 Ook deze verbouwing is inmiddels niet meer aanwezig: in 1993 is dit bouwdeel afgebroken en vervangen door een ontwerp van architectenbureau Jac van der Spek uit Wassenaar. Hierbij werden in de rechter zijgevel openingen gemaakt en de oorspronkelijke indeling van deze gevel ging verloren. Ook werd de achterbouw uit de 19 de eeuw gesloopt. Met alle verbouwingen en uitbreidingen naast en achter het pand is in de huidige situatie bijna het gehele erf tot aan het Tuinpad bebouwd. Het huis zelf is echter telkens grotendeels gespaard gebleven. Er zijn plannen om de verdieping als woonhuis in te richten, zodat het pand net als vroeger boven weer bewoond zal worden. De benedenverdieping blijft dan onderdeel van de winkel. De gebouwen aan de achterzijde van de speelgoedwinkel, die rond 1993 afgebroken zijn. Deze bouwdelen uit de 19 de eeuw deden dienst als woonhuis. Foto uit 1982, collectie RCE, fotograaf G.J. Dukker. De restauratie Het restauratieplan is opgesteld door ir. P.L. van der Lelij en is in 2013 uitgevoerd door het aannemersbedrijf Burgy Bouwbedrijf uit Leiden. De plannen zijn mede ontwikkeld op basis van de bouwhistorische verkenning uit 2007 door P.C. Meijers. De voorgevel is opnieuw gevoegd en het stucwerk is hersteld. Jarenlang was er boven het verdiepingsraam een cementlaag te zien; die is weggehaald en de stenen zijn daar waar nodig bijgekleurd om weer een eenheid met de rest te vormen. De stalen balk boven de winkelruit en deur was verroest en is vervangen. Bij het vervangen zijn delen van het metselwerk aangeheeld. Kozijn- en raamonderdelen die vervangen moesten worden zijn ingemeten en nagemaakt, geheel conform de bestaande detaillering. De muurankers zijn hersteld en waar nodig opnieuw gemaakt. Er is ook nagedacht en met de Monumentencommissie overlegd over de kleuren, zoals het groen van de ramen en het grijs van de plint. De muren zijn hersteld en verstevigd met stalen staven, zogenaamde wokkels. De moer- en kinderbalken-constructie is waar dat noodzakelijk was vernieuwd en verstevigd. Hierbij is ook een nieuwe houten balk aangebracht, die voorzien gaat worden van dezelfde versiering als de andere balken. De houten vloerdelen zijn ook nieuw; wel is de traditionele verbindingswijze van de vloerdelen gebruikt. De kap is overal waar vereist vanwege de slechte staat op onderdelen vernieuwd en geïsoleerd. De oude pannen zijn hergebruikt en het tekort is aangevuld met hetzelfde type pannen. Bij de achtergevel is ook de afdeklaag vernieuwd, zijn de staafankers hersteld en is de schoorsteen opnieuw opgemetseld. Een van de nieuw gemaakte consoles

16 17 De gerestaureerde kap De reparaties zijn uitgevoerd met zoveel mogelijk behoud van historisch materiaal. De nieuwe vloer met een messing-en-veerverbinding.

18 19 DE LANGSTRAAT De Langstraat kreeg zijn huidige naam in de 19 de eeuw en heette daarvoor Suytstraat (Zuidstraat). Andere straten in het centrum hadden toen ook namen met de windrichtingen. Zo heette de Schoolstraat tot 1899 de Ooststraat. De straat is heel oud en maakte onderdeel uit van de verbinding van het Plein met de dorpskerk naar de Heerweg (vanaf 1891: Rijksstraatweg). Het deel richting Lange Kerkdam heette in de 17 de eeuw t Sloot. Hier lag tot circa 1895 een haven, ongeveer vanaf de rotonde bij de Gravestraat tot aan de Molenstraat. Langs de Lange Kerkdam lag een brede sloot waarmee het water in verbinding stond met de Zijlwatering. Schepen met turf, bier en bouwmaterialen legden aan in de haven. Zand uit de duinen en schelpen werden vanuit Wassenaar naar elders vervoerd. Nadat aan de Oostdorperweg een nieuwe grote haven was aangelegd, werd de haven aan de Langstraat gedempt. De Langstraat ter hoogte van de Molenstraat, gezien naar het Plein rond 1915, collectie gemeentearchief Wassenaar. Dezelfde situatie van de Langstraat ongeveer vijftig jaar later (rond 1968), collectie gemeentearchief Wassenaar. Al in de 17 de eeuw waren aan de Langstraat ambachtslieden en winkeliers gevestigd, zoals groothandels in bier, een grutterij, een smederij, een wagenmaker en diverse bakkers. In de straat waren ook diverse herbergen gevestigd en er waren enkele boerderijen. Voorbeelden daarvan zijn, behalve Langstraat 79, Langstraat 54 en 77. Aan de Schoolstraat 29 staat nog een voormalige dorpsboerderij die erg veel op Langstraat 79 lijkt. Beschermd gezicht De Langstraat is in 2007 door het Rijk aangewezen als beschermd dorpsgezicht. Dit betekent dat de geschiedenis en de kwaliteit van de bebouwing zo belangrijk wordt gevonden dat er een beschermend beleid is qua bouwen. Er zijn ook panden in de straat die als rijksmonument of gemeentelijk monument beschermd zijn. Langstraat 79 is een van de rijksmonumenten, samen met de hoekpanden Plein 19/ Langstraat 1 en Gang 1 / Langstraat 2-4 en Langstraat 19. Langstraat 3, 3-15, 23-27 (het voormalige raadhuis), 29-31, 77 en 196 zijn beschermd als gemeentelijk monument.

20 21 LANGSTRAAT 54 LANGSTRAAT 77 LANGSTRAAT 79 Tuinpad Langstraat 77 Het buurpand van Langstraat 79 heeft ook een 17 de - eeuwse kern. In 1924 werd een bestaand 17 de -eeuws pakhuis verbouwd tot winkel met woning. Hierbij werd voor het oude pand een nieuwe voorgevel in Amsterdamse School-stijl opgemetseld. Het pand is al sinds de jaren 1920 in handen van de familie Bins. In maart 1897 vestigde meesterkleermaker Abraham Bins zich in Voorschoten. Zijn zoon Cornelis Bins opende in 1923 aan de Schouwweg 10 te Wassenaar een filiaal. Dit was het begin van de Bins-modezaken in Wassenaar, waarvan er anno nu nog steeds drie in de Langstraat aanwezig zijn (Langstraat 77, Langstraat 64-66, hoekpand op Molenstraat 2-4). Door wijzigingen aan de gevel is nu niet meer precies te zien hoe de nieuwe gevel in de stijl van de Amsterdamse School er in 1924 uitzag; dat is wel te zien op de foto uit 1942. Molenstraat Langstraat Een luchtfoto van de Langstraat laat zien wat vanaf de grond niet meer zo goed zichtbaar is, namelijk dat er nog verschillende oude panden staan. Deze oude panden aan de Langstraat zijn smalle huizen die in de lengterichting op diepe percelen staan, zoals Langstraat 77, 79 en Langstraat 54. Ze zijn ook herkenbaar door hun dakvorm en de dakbedekking met (veelal rode) oud-hollandse pannen. De achtererven zijn in de loop der tijd grotendeels volgebouwd en grenzen aan de onevenzijde van de Langstraat aan het Tuinpad. Luchtfoto Google Earth uit 2008. Links Langstraat 77 met de Amsterdamse School-gevel en rechts Langstraat 79, foto uit 1942, collectie RCE, fotograaf E.H. Ter Kuile.

22 23 Tussen Langstraat 79 en 77 is er nog steeds een osendrup. In de tijd dat er rieten daken waren, stonden alle panden los van elkaar. Tussen de huizen was er een smalle strook, die osendrup genoemd werd. Er waren geen dakgoten; het water kon op deze manier van het dak in deze druipgang of -strook lopen. De meeste stegen en druipstroken zijn inmiddels dichtgezet. Ook op Langstraat 54 stond vroeger een boerderij. Later werd het pand gebruikt als café het wapen van Leiden en nu is het een winkelpand. Vanaf de straat is de historische opzet niet zo goed te zien, maar vanuit de lucht wel (zie pagina 20). Op de foto Langstraat 54 met de nieuwe voorgevel van rond 1900 en de veranda van het café, foto ca. 1935, collectie gemeentearchief Wassenaar. Schoolstraat 29 is net als Langstraat 79 een 17de-eeuws diephuis, foto ca. 2003.

24 25 HET OUDSTE PANDJE VAN DE LANGSTRAAT IN ERE HERSTELD Interview met Lucia van der Lelij-Kouwenhoven en Paul van der Lelij Verschenen in De Wassenaarse Krant in week 37 van 2014. Sinds een jaar staat het oudste pandje van de Langstraat er weer stralend bij. Een casco-restauratie van de voorgevel en reparatiewerk aan gevels, vloeren en kap hebben het pand uit de eerste helft van de 17de eeuw gereedgemaakt voor zijn vierhonderdste verjaardag. In het pand zijn alleen die onderdelen vervangen die écht niet meer behouden konden blijven. Het behoud van zo veel mogelijk historisch materiaal is één van de belangrijkste uitgangspunten voor een goede restauratie. Eigenaresse Lucia van der Lelij-Kouwenhoven vertelt dat ze veel positieve reacties heeft gehad van Wassenaarders. Zelf is ze ook heel blij: Voordat het werk begon, kon ik sneeuwruimen op zolder. Zwammen tastten de kapconstructie aan en veel delen van de kap moesten vervangen worden. Lucia van der Lelij-Kouwenhoven, eigenaresse van het pand en de speelgoedwinkel met haar zoon Paul, architect. Niet springen! Toen het dak deels instortte, was er geen ontkomen meer aan. Van der Lelij-Kouwenhoven: Ik heb het spaarpotje van de zaak aangesproken en een laagrentende lening voor monumenten afgesloten. De 6%-regeling voor de BTW hielp ook nog mee. Zo kon de eerste fase van het herstel in gang gezet worden. Haar zoon Paul, opgeleid als architect, bood de helpende hand: We wisten al heel lang dat het pand niet meer zo goed was. Mijn opa zei al: Niet springen, want dan ga je door de vloer. We dachten dat hij een grapje maakte, maar tijdens de voorbereidingen voor de restauratie bleek dat hij gelijk had.

26 27 Oog voor bijzondere details Het is duidelijk dat moeder en zoon heel veel liefde en oog voor de bijzondere details van het huis hebben ook al zijn ze er zelf heel nuchter onder en lijken ze het vanzelfsprekend te vinden dat ze zo veel moeite hebben gedaan. Enthousiast vertellen ze over de zoektocht naar juiste kleuren en passende onderdelen. Paul: We hebben alleen echt noodzakelijke werkzaamheden uitgevoerd. We hebben zo veel mogelijk historisch materiaal behouden. En alles wat is vernieuwd, is met de historische detaillering gedaan. Zo is de nieuwe verdiepingsvloer met traditionele verbindingen gemaakt. Bij de nieuwe kozijnen zijn historische details, zoals duivenjagers, toegepast. En bij de muurankers heeft de smid de schieters (de verticale staven) zo veel mogelijk hersteld. Alleen als het niet anders kon zijn nieuwe staven gemaakt uiteraard met dezelfde details als de oude. Het raam bovenin is precies ingemeten en nagemaakt. We hebben zelfs geen isolatieglas toegepast. We hebben hierin goed samengewerkt en overlegd met de uitvoerder, Bouwbedrijf Burgy. Winkels verbouwen doorgaans regelmatig hun bedrijfspand veelal zonder veel aandacht voor de historie. In dit geval zijn alle wijzigingen achter en naast het pand uitgevoerd en is het oude deel grotendeels gespaard. Alleen het winkelraam en de deur uit 1913 verraden dat het pand in dat jaar tot winkel verbouwd werd. Lucia van der Lelij wil in de toekomst graag op de verdieping van het huis gaan wonen. Het is nog niet klaar om te gaan bewonen, maar dat komt. Het behoud van het pand is nu het belangrijkst. De enige 17 de -eeuwse gevel De Van der Lelij s lijken nauwelijks te beseffen hoe bijzonder het is dat een huis uit de eerste helft van de 17 de eeuw nog zo oorspronkelijk behouden is. Doorgaans worden in de loop der tijd veel originele details verwijderd. Maar hier liggen zelfs de oude deuren op zolder te wachten voor een nieuw verfje. Ook de 17 de -eeuwse spiltrap is nog aanwezig, net als de kelder met opkamer. Sommige details, die afgetimmerd waren, zijn met de restauratie weer tevoorschijn gekomen, zoals de oorspronkelijke toegang tot de opkamer. Het is het enige pand in de Langstraat dat nog een 17 de -eeuwse gevel heeft. Sommige andere panden, zoals het buurpand op nummer 77, hebben nog wel een oude kern, maar zijn niet meer herkenbaar als oud pand omdat er een nieuwe voorgevel voor is gebouwd. De meeste panden aan de Langstraat zijn veel jonger. Het behoud is des te opmerkelijker omdat het pand al ongeveer honderd jaar als winkel in gebruik is. 1966 2014