Toekomstagenda Gorinchem

Toekomstagenda Gorinchem Van Verkenning naar een Visie van de stad 18 april 2017 1

Inhoud 1 Naar een visie van de stad 3 Toekomstagenda voor een nieuwe visie 3 Waarom willen we een nieuwe visie? 3 Hoe maken we de Visie van de stad? 3 Achtergrondinformatie 4 2 Gorinchem toen en nu 5 Inleiding 5 De geschiedenis van Gorinchem 5 Kernwaarden en kernkwaliteiten 9 Gorinchem nu - feiten en cijfers 10 Gorinchem in het kort 10 Gorinchem ruimtelijk 10 Inwoners en bevolkingsopbouw 12 Leefstijlen 13 Economie 14 Wonen 16 Energie en duurzaamheid 17 Gorinchem in de regio 19 3 Trends en ontwikkelingen 20 Inleiding 20 Vergrijzing en ontgroening 21 De binnenstad verandert 22 Meer diversiteit in de samenleving 22 Technologische revolutie 23 Steden in trek 23 Doe het zelf Inwoners aanzet 24 Klimaat en energie 25 4 Vraagstukken voor de toekomst 26 Trots en waardering 26 Uitdagingen voor de toekomst 27 Zes grote vraagstukken 29 Meegroeien met de Randstad of niet? 30 Hoe gaan we om met demografische ontwikkelingen? 31 Kan Gorinchem duurzamer worden? 31 Houden we de binnenstad vitaal? 32 Hoe ziet de samenwerking tussen gemeente en samenleving eruit? 33 Versterken we economie en bereikbaarheid? 34 2

1 Naar een visie van de stad Toekomstagenda voor een nieuwe visie Dit is de Toekomstagenda Gorinchem 2032. De toekomstagenda is een belangrijke stap om de komen tot een nieuwe toekomstvisie voor Gorinchem. Een visie die antwoord geeft op de vragen als: Wat voor stad en samenleving willen we zijn omstreeks 2032? Welke focus ( stip op de horizon ) willen we aanbrengen zodat we een aantrekkelijke stad zijn en blijven, ook vanuit het perspectief van de regio om ons heen? Welke maatregelen op hoofdlijnen moeten we gaan nemen om uit te komen waar we omstreeks 2032 willen zijn? De agenda beschrijft onze uitgangspositie, Gorinchem nu, en vat de trends en ontwikkelingen samen die op Gorinchem afkomen. Daarbij wordt ook de historische en regionale context geschetst. Vervolgens geeft de agenda aan op welke vragen de visie een antwoord moet geven. Waar liggen de kansen en uitdagingen voor Gorinchem op weg naar 2032 en welke dilemma s leveren die op? Waarom willen we een nieuwe visie? Gorinchem heeft geen actuele, integrale visie voor de langere termijn. Een nieuwe toekomstvisie voor Gorinchem is belangrijk omdat er de komende jaren veel gaat veranderen. Dat komt door ontwikkelingen zoals vergrijzing van de bevolking, digitalisering en de technologische revolutie, veranderingen in het klimaat en de energievoorziening, en een andere verhouding tussen overheid en samenleving. Er is behoefte aan een visie die richting geeft aan hoe de stad zich verder ontwikkelt en kan inspelen op dergelijke ontwikkelingen. Het jaartal 2032 is symbolisch om te onderstrepen dat het gaat om een visie voor de langere termijn. In 2032 heeft Gorinchem 650 jaar stadsrechten. Een mooi jaar om naar uit te kijken! Hoe maken we de Visie van de stad? De nieuwe visie moet een visie van de stad zijn. De visie wordt daarom gemaakt in een dialoog met de inwoners, bedrijven en organisaties in de stad en de regio om Gorinchem heen. Een belangrijke rol spelen de ambassadeurs. Dit is een gevarieerde groep betrokken Gorcumers en mensen uit de regio, die meebepalen over het proces en de inhoud van de visie. Het maken van de toekomstvisie doen we in twee fasen: Verkennen en Koers bepalen. Fase 1: Verkennen Samen met de stad en de regio om ons heen verkennen we de huidige situatie van Gorinchem (waaronder onze identiteit en kernwaarden) en de gevolgen van de trends en ontwikkelingen die op ons afkomen. Ontwikkelingen die van invloed zijn op hoe Gorinchem er in 2032 uitziet, op hoe we dan wonen, werken, recreëren en met elkaar omgaan. Deze verkenning is gedaan vanaf de tweede helft van 2016, met onder andere een historische bijeenkomst op 14 september 2016, een feestelijke bijeenkomst Ready, set... GO2032! op 1 november 2016, het 3

Toekomstfestival van 14 tot en met 19 november 2016 en een bijeenkomst voor de regio op 31 januari 2017. Daarnaast zijn er gesprekken gevoerd met klankbordgroepen, wijkbelangen, bedrijven, instellingen en, omdat we zeker ook jongeren willen betrekken bij de visie, met het jongerenplatform, The Mall jongerenwerk en scholen. Deze toekomstagenda bevat de resultaten van de verkenning. Fase 2: Koers bepalen In 2017 gaan we samen met de stad en de regio koers bepalen. De toekomstagenda is een hulpmiddel om met elkaar het gesprek te voeren over de belangrijkste vraagstukken voor de toekomst: Waar willen we naartoe? En wat is ervoor nodig om daar te komen gezien de ontwikkelingen die op ons afkomen? Tot en met 3 april 2017 kan iedereen zijn of haar toekomstbeelden voor de stad indienen. GO2032 ondersteunt dat met een toolkit. In deze toolkit zit een poster, waarop belangrijke vragen voor de toekomst van Gorinchem staan. Dat zijn de vragen uit paragraaf 4.3 van deze toekomstagenda. In mei en juni 2017 vindt het debat in de stad plaats over de toekomstbeelden. De uitkomsten van het debat resulteren in de Visie van de stad. De gemeenteraad zal de visie naar verwachting in oktober 2017 vaststellen. Achtergrondinformatie Meer informatie over de bouwstenen van de toekomstagenda staan in de verslagen van de diverse bijeenkomsten op www.go2032.nl: opbrengst en impressie van de historische bijeenkomst op 14 september 2016; de verslagen van de verkenningsbijeenkomsten met inwoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties in de week van het toekomstfestival (14 19 november 2016); het verslag van de regiobijeenkomst op 31 januari 2017; en het rapport Trends en Ontwikkelingen, Gorinchem 2016-2032 dat is opgesteld voor de verkenningsbijeenkomsten. 4

2 Gorinchem toen en nu Inleiding Om iets te zeggen over de toekomst, moeten we ook ons verleden kennen. Weten wie je bent en waar je vandaan komt. In paragraaf 2.2 schetsen we daarom bepalende omstandigheden en gebeurtenissen uit het verleden, die Gorinchem hebben gemaakt tot wat het nu is. Deze schets is gemaakt op basis van een bijeenkomst met lokaal betrokken historici op 14 september 2016. Paragraaf 2.3 gaat in op de vraag wat ook historisch gezien - de kernkwaliteiten en kernwaarden van Gorinchem zijn. Het antwoord op deze vraag vormt het vertrekpunt voor het denken over de kansen voor de toekomst. Paragraaf 2.4 beschrijft Gorinchem in feiten en cijfers, met enkele kerngegevens hoe het Gorinchem van nu eruit ziet. De geschiedenis van Gorinchem Bepalende omstandigheden en gebeurtenissen Wat zijn belangrijke omstandigheden en gebeurtenissen uit het verleden, die bepalen hoe Gorinchem nu is? Ontstaan en stadsrechten Gorinchem is in de elfde eeuw ontstaan als een nederzetting op een oeverwal, daar waar de Linge in de Merwede uitmondde. In 1382 kreeg Gorinchem stadsrechten. Ligging heel bepalend De ligging is heel bepalend geweest voor de ontwikkeling van Gorinchem. Historisch gezien is Gorinchem De Sleutel van Holland. Bij Gorinchem begint en eindigt de Randstad. Op een kruising van wegen en waterwegen De ligging op een kruising van water- en landwegen is van invloed geweest op de handel en bedrijvigheid, de samenstelling en diversiteit van de bevolking en het ontstaan van de vesting. Vanaf de 19de eeuw is de bereikbaarheid sterk verbeterd met onder andere het graven van het Merwedekanaal, de aansluiting op het spoorwegnet en, in 1961, de opening van de Merwedebrug. Handel en bedrijvigheid Gorinchem was in de Gouden Eeuw de achtste handelsstad van het land. In de tweede helft van 19 e eeuw veranderde de industrialisatie veel in Gorinchem: er kwamen fabrieken en scheepswerven. Aan het eind van de 19e eeuw en het begin van de 20e eeuw ontstonden grote fabrieken zoals het staalconstructiebedrijf De Vries Robbé. Nog steeds is er in Gorinchem veel bedrijvigheid, middenstand, markten en horeca. Gorcumers zijn ondernemend. Verschillende religies en culturen Door de eeuwen heen heeft Gorinchem veel mensen van buitenaf getrokken. Mensen uit andere provincies en landen, uit diverse culturen en met verschillende religies. Daardoor zijn er in Gorinchem - veel meer dan in de omgeving diverse religies en culturele verschillen. 5

De grootste vestingstad, die relatief klein is gebleven Gorinchem is de grootste authentieke vestingstad van Nederland, met een nog complete vestingwal. Rond 1600 heeft de vesting zijn huidige vorm gekregen. Als schakel in de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd Gorinchem een belangrijke garnizoensstad. In 1967 werd het militair garnizoen in Gorinchem opgegeven. Omdat Gorinchem een vesting was, heeft het heel lang niet kunnen uitbreiden. Daardoor is Gorinchem relatief klein gebleven. Pas na de Eerste Wereldoorlog werd een deel van de Lingewijk gebouwd. De andere wijken zijn van na de Tweede Wereldoorlog. Water Gorinchem heeft een hele sterke binding met het water en is onderdeel van de Nieuwe en Oude Hollandse Waterlinie. Gorinchem is ook gevormd door de strijd die is gevoerd tegen het water. Met het besluit in 1277 om de Alblasserwaard te omdijken, kwam voor Gorinchem een de verbeterde bescherming tegen het water en de aanleg van de Kortendijk en de Langendijk tot stand. Bescherming tegen het water blijft van groot belang: in januari 1995 stond het water in de Merwede zo hoog, dat Gorinchem-Oost uit voorzorg werd geëvacueerd. Sloop en vernieuwing In de winter van 1813/1814 vond Het Beleg van Gorinchem plaats, waarbij door beschietingen zware schade werd aangericht. In de halve eeuw na het beleg veranderde Gorinchem snel van aanzien. Diverse middeleeuwse gebouwen en monumentale panden werden gesloopt. Sloop betekent vernieuwing, maar verandert ook het karakter en de uitstraling van de stad. Cultuur Gorinchem heeft in de Gouden Eeuw minstens 15 schilders voortgebracht, met schilderijen die in musea over de hele wereld hangen. Er zijn nog acht panden uit de Gouden Eeuw in Gorinchem die je kunt koppelen aan een beroemd kunstenaar of uitvinder uit die tijd. Waar Gorinchem nog steeds goed in is, is de beeldende kunst. Op de volgende twee bladzijden is de ruimtelijke ontwikkeling van Gorinchem door de eeuwen heen verbeeld. 6

Nederzetting omstreeks 1000 Middeleeuwse stad omstreeks 1400 Aanleg vestingwerken omstreeks 1600 1925 Merwedekanaal en spoorlijn Dordt-Geldermalsen in 19 e eeuw gerealiseerd 7

1955 Lingewijk en uitbreiding naar het westen 1970 Uitbreiding naar het westen, Rijksweg A27 aangelegd 1993 Uitbreiding naar het oosten 2016 8

Kernwaarden en kernkwaliteiten Een complete vestingstad in een mooie omgeving, cultuur en een goed voorzieningenniveau voor stad en regio. Dat zijn de kernkwaliteiten van Gorinchem. De centrale ligging ten opzichte de Randstad en veel grote steden biedt kansen. Oude Hollandse stad Gorinchem is een oude Hollandse stad, gesticht in de middeleeuwen. Dat is nog steeds herkenbaar en de hoofdwaarde van Gorinchem. De historische binnenstad met zijn sfeer, winkels en terrassen is het visitekaartje voor de stad als geheel. Prettige leefstad en verbindingen met de binnenstad Gorcumers ervaren Gorinchem als een prettige leefstad. Doordat Gorinchem relatief klein is gebleven is het overzichtelijk en vertrouwd. De verbinding tussen centrum en buitenwijken is belangrijk. Het centrum is toegankelijk voor alle Gorcumers. De stad heeft historie, een mooie omgeving en allerlei voorzieningen. Cultuur Cultuur is van oudsher een kernwaarde van de stad. Dat moet je breed zien. Denk aan de schilders uit de Gouden Eeuw, de theaters, het Symposion en eigentijdse en onderscheidende evenementen als de Zomerfeesten en de Lingehavenconcerten. Voorzieningen voor de regio Van oudsher is er veel onderwijs en zorg in Gorinchem. Nog steeds heeft Gorinchem met zijn ziekenhuis, zorg- en onderwijsinstellingen een belangrijke centrumfunctie voor de regio. Winkels Gorinchem is van oudsher een winkelstad. Omdat Gorinchem relatief klein is gebleven, is op het punt van het gewone winkelen de centrumfunctie voor mensen van buiten achteruitgegaan. Ingetogen en daardoor te onbekend Veel Gorcumers zijn trots op hun stad. Tegelijk is het karakter wat ingetogen, waardoor we ons te weinig laten zien. Centrale ligging Gorinchem ligt centraal ten opzichte van de Randstad en veel grote steden. Veel inwoners pendelen naar hun werk in de regio en de Randstad. Omgekeerd hebben veel mensen die elders wonen hun werk in Gorinchem. Veel bedrijvigheid Gorinchem heeft een sterk bedrijfsleven, waarin ook veel mensen die elders wonen hun werk vinden. Sterke sectoren zijn industrie, bouw, groot- en detailhandel, gezondheids- en welzijnszorg. Een aantal bedrijven is internationaal actief. Open en tolerant Gorinchem is een stad in beweging: van oudsher komen er mensen en vertrekken er mensen. Dat heeft geleid tot een diverse bevolking. 9

Gorinchem nu - feiten en cijfers Gorinchem in het kort Gorinchem is gelegen in Zuid-Holland, op de grens van de provincies Zuid- Holland, Gelderland en Noord-Brabant. Een mooie vestingstad, gelegen aan de Merwede en de Linge. Strategisch gelegen op de economische as A15/A27 heeft Gorinchem een sterke bedrijvigheid. Met ruime voorzieningen in zorg, onderwijs en cultuur heeft de stad een centrale positie in de regio. Bijzonder: Gorinchem heeft ruim 35.500 inwoners, maar op het gebied van bevolkingssamenstelling, voorzieningenaanbod en vraagstukken heeft de stad alle kenmerken van een 100.000+-stad. Enkele cijfers: Voor een verzorgingsgebied met 130.000 inwoners heeft Gorinchem heeft een regiofunctie voor wonen, werken en voorzieningen. De stad vervult een centrumrol voor delen van Noord-Brabant (Land van Heusden en Altena), het westen van het Gelderse rivierengebied en de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. De inkomenssamenstelling ligt op het landelijk gemiddelde. Gorinchem heeft een grote inkomende pendel (13.400 personen van buiten Gorinchem) en uitgaande pendel (6.700 inwoners). Uitgaande pendel zijn Gorcumers die buiten Gorinchem werken en inkomende pendel mensen die elders wonen en in Gorinchem werken. In Gorinchem zijn 2.834 bedrijven aanwezig en zo n 22.000 werkzame personen. Met name is Gorinchem sterk in industrie, bouw, groot- en detailhandel, gezondheids- en welzijnszorg. Gorinchem ruimtelijk De gemeente Gorinchem is gelegen in het oosten van de provincie Zuid- Holland, aan de noordzijde van de Boven-Merwede in de Alblasserwaard. De gemeente heeft een oppervlakte van 2.200 ha en is voor het grootste deel verstedelijkt: globaal het gebied tussen de A15, de A27, de Merwede en de oostzijde van Hoog Dalem. Historische kern met daaromheen woonwijken en bedrijventerreinen Rondom de historische binnenstad bevinden zich aan de westzijde naoorlogse en aan de oostzijde recenter gebouwde woonwijken. Ook zijn er diverse bedrijventerreinen. Ten noorden van de stedelijke bebouwing liggen de polder Lang-Scheiwijk en de Arkelse polder en ten oosten de polder Dalem. Doorsneden door wegen, waterwegen en spoorwegen De gemeente wordt doorsneden door drie waterwegen (de Linge, het Merwedekanaal en de Boven-Merwede), twee snelwegen (de A15 en A27) en twee spoorwegen (de Betuwelijn en de Merwede-Lingelijn tussen Dordrecht en Geldermalsen). Verstedelijkt en weinig buitengebied Naast de historische kern, de omliggende woonwijken, de kern Dalem en de bedrijventerreinen heeft Gorinchem weinig open ruimte meer binnen haar gemeentegrenzen. De kaart op de volgende bladzijde is het structuurbeeld 2015 uit de gemeentelijke Structuurvisie 2015 (vastgesteld in 2009). Het geeft de ruimtelijke hoofdfuncties weer (zoals wonen, hoofdinfrastructuur, bedrijventerreinen en water en groen) en inzicht in mogelijke ontwikkelingsrichtingen voor het grondgebied van de gemeente Gorinchem. 10

11

Inwoners en bevolkingsopbouw Op 1 januari 2016 telde Gorinchem 35.260 inwoners. Eind 2016 was dit toegenomen tot 35.745 inwoners. De leeftijdsopbouw van de bevolking kunnen we weergeven in een bevolkingspiramide. We zien in Gorinchem het breedste deel van de piramide naar boven schuiven. Deze trend zet zich in de toekomst door (zie paragraaf 3.2 Vergrijzing en ontgroening). Op dit moment zijn inwoners in de leeftijd van 40 tot 55 jaar relatief sterk vertegenwoordigd ten opzichte van andere leeftijdscategorieën. 90 tot 95 jaar 80 tot 85 jaar 70 tot 75 jaar 60 tot 65 jaar 50 tot 55 jaar 40 tot 45 jaar 30 tot 35 jaar 20 tot 25 jaar 10 tot 15 jaar Jonger dan 5 jaar 2016 Gorinchem 2000 1500 1000 500 0 500 1000 1500 2000 Vrouwen Mannen Bevolking van Gorinchem in cijfers Beschrijving Waarde 01-01-2016 Inwoners Aantal inwoners 35.260 Aantal mannen 17.367 Aantal vrouwen 17.893 Bevolkingsdichtheid 1.868 inwoners / km 2 Leeftijdsverdeling Personen tot 15 jaar 17% Personen 15 tot 25 jaar 12% Personen 25 tot 45 jaar 26% Personen 45 tot 65 jaar 28% Personen 65 jaar en ouder 18% Huwelijkse staat Ongehuwde personen 46% Gehuwde personen 40% Gescheiden personen 9% Verweduwde personen 5% Herkomst Westerse allochtonen 10% Niet-westerse allochtonen 15% Huishoudens Aantal huishoudens 15.668 Eenpersoonshuishoudens 37% Huishoudens zonder kinderen 28% Huishoudens met kinderen 35% Gemiddelde huishoudensgrootte 2,2 Bron: CBSinuwbuurt.nl 12

Leefstijlen Gorinchem heeft een diverse bevolking. Binnen het Mentality-model wordt de Nederlandse bevolking verdeeld in acht segmenten (Mentalitymilieus), niet op basis van leeftijd of inkomen, maar op basis van kernwaarden: wat vinden mensen belangrijk in hun leven (en hoe werkt dit door in hun wensen op het gebied van wonen)? Mentality-milieu Kernwaarden Traditionele burgerij (16%) Fatsoenlijk, plichtsgetrouw, rust, reinheid en regelmaat, belang lokale gemeenschap Nieuwe conservatieven (8%) Traditie maar ook interesse in technologische ontwikkeling. Belang van status en privacy Moderne burgerij (22%) Gezelligheid, zekerheid, erbij horen, familie en vrienden dichtbij Opwaarts mobielen (13%) Work hard, play hard, ambitieus, belang van nabijheid voorzieningen en werk Gemaksgeoriënteerden Onbezorgdheid en plezier hebben, impulsief (10%) en spontaan Kosmopolieten (10%) Wereldburger, nieuwsgierig, veelzijdig, statusgericht, flexibel Postmaterialisten (10%) Maatschappelijk betrokken, balans lichaamgeest, bewust leven, interesse in natuur Postmoderne hedonisten Individualist, vrijheid en onafhankelijkheid, (11%) tolerantie en experiment, ervaring belangrijker dan bezit De percentages staan voor hun aandeel in de Nederlandse bevolking. Top 3 Mentality-milieus Gorinchem In Gorinchem bestaat de top 3 in omvang grootste Mentality-milieus uit: 1) Moderne burgerij, 2) Traditionele burgerij en 3) Opwaarts mobielen. Bron: Regionale woonvisie AV, Deel I 2012, foto van de regio. 13

Economie Economische structuur van Gorinchem Gorinchem draagt naar schatting 1,47 miljard bij aan het bruto binnenlandsproduct van Nederland. De sectoren die het meeste bijdragen zijn groot- en detailhandel en zorg en welzijn. Dit zijn sectoren die grotendeels draaien op een relatief stabiele vraag vanuit de bevolking uit eigen en omliggende gemeentes. Hetzelfde geldt voor sectoren als onderwijs, overheid en de dienstensectoren. Deze groeien of krimpen mee met de omvang van bevolking en bedrijven. Tabel: Aandeel per sector in het stedelijk product en de werkgelegenheid in Gorinchem (2015) Aandeel in Productie Aantal Aandeel in Sector stedelijk (in mln. ) werknemers werkgelegenheid product Agrifood 21,9 1,5% 202 1,0% Water- en deltatechnologie 96,4 6,5% 799 3,9% Maritieme maakindustrie 130,3 8,8% 1.182 5,7% Overige maakindustrie 60,4 4,1% 710 3,4% Bouwnijverheid 131,9 9,0% 1.845 8,9% Logistiek 49,2 3,3% 708 3,4% Toerisme & Recreatie 28,1 1,9% 778 3,8% Groot- en detailhandel 224,1 15,2% 4.173 20,1% Zakelijke dienstverlening 140,0 9,5% 1.835 8,9% Financiële instellingen 59,4 4,0% 296 1,4% Consumentendienstverlening 73,8 5,0% 534 2,6% Overheid 101,5 6,9% 1.179 5,7% Onderwijs 107,9 7,3% 1.511 7,3% Zorg en welzijn 204,9 13,9% 4.431 21,4% ICT & communicatie 43,7 3,0% 532 2,6% Totaal 1.473,6 20.715 Sectoren met economische trekkracht De economische trekkracht komt over het algemeen meer voort uit sectoren als de maakindustrie en de bouwnijverheid. Daar springen naar omvang de maritieme maakindustrie en de bouwnijverheid eruit. Kijken we naar de verhouding tussen het aandeel in de totale gemeentelijke productie en het aandeel werknemers, dan kunnen vooral de maritieme maakindustrie, de water- en deltatechnologie en de overige maakindustrie als stuwende sectoren worden beschouwd. De stuwende sectoren zorgen voor export en spin-off naar de rest van het bedrijfsleven. 14

Functiemenging: meer een werkgemeente Gorinchem is in cijfers uitgedrukt meer een werk- dan woongemeente. Dit blijkt uit de functiemengingsindex (FMI). Deze weerspiegelt de verhouding tussen banen en woningen. Zij varieert tussen 0 (alleen wonen) en 100 (alleen werken). Bij een waarde van 50 zijn er evenveel woningen als banen. In de gemeente Gorinchem bedraagt de functiemengingsindex: 56. In Nederland als geheel is dat 51,3 (cijfer 2015). Bron: www.waarstaatjegemeente.nl 15

Wonen Woningvoorraad anno 2016 De Gorcumse woningmarkt bestaat uit 16.298 woningen (op 31 december 2016). Daarvan zijn 46% koopwoningen. In Nederland als geheel is dat 56%. Woningcorporatie Poort 6 bezit met ruim 7.000 woningen 44% van de woningen in Gorinchem. Dat is relatief veel ten opzichte van de regiogemeenten en het gemiddelde in Nederland. De overige 10% van de woningmarkt is in het bezit van particuliere verhuurders. Zo n 4% van de totale Gorcumse woningvoorraad wordt verhuurd in het geliberaliseerde segment (vanaf 710,68 per maand). Prijsopbouw koopmarkt De koopwoningvoorraad in Gorinchem heeft een gemiddelde WOZwaarde van zo n 192.000. In Nederland is dat gemiddeld 211.000. Daarmee is de Gorcumse woningmarkt relatief goedkoop. Figuur: Koopwoningvoorraad gemeente Gorinchem, 2016 Figuur: Woningvoorraad gemeente Gorinchem, 2015 Bron: gemeente Gorinchem (2016). WOZ-registratie. Sociale huurmarkt Van het totale corportatiebezit is 97% (6.774 woningen) een sociale huurwoning tot 710,68 per maand. De doelgroep met een inkomen tot 35.739 die op dit moment huurt bestaat uit 4.905 huishoudens. Bron: Ministerie van BZK (2016), Syswow en CFV (2012) De huurmarkt wordt gedomineerd door appartementen en eengezinswoningen in het sociale prijssegment. De koopmarkt kent een fors aandeel goedkope en middeldure rij- en hoekwoningen. Zo n 10% van de woningvoorraad bestaat uit koopappartementen, grotendeels middelduur maar ook goedkoop. Verschillen tussen Oost en West De oostelijke wijken (Wijdschild, Dalem, Laag en Hoog Dalem) hebben relatief veel eengezinswoningen (meer dan 90%) en relatief veel koopwoningen. De naoorlogse westelijke wijken in Gorinchem kenmerken zich door een oudere woningvoorraad met relatief veel sociale woningbouw. Met name in de Gildenwijk is er relatief veel gestapelde bouw. 16

Stedelijke vernieuwing De belangrijkste lijn in het stedelijke vernieuwingsbeleid van de gemeente (het ISV-programma 2000 en verder) was de verdunning van de woningvoorraad in West door sloop en vernieuwing (licht, lucht en ruimte) en dit te compenseren door nieuwbouw in Hoog Dalem. In haar beleid zet de gemeente in op een iets gelijkmatiger verdeling van huur- en koopwoningen over de stad. Waar mogelijkheden zich voordoen ondersteunt de gemeente in de westelijke wijken bij voorrang de omzetting van huur naar koop (door verkoop of sloop-nieuwbouw), terwijl in de oostelijke wijken juist toevoegingen van huurwoningen worden ondersteund. Woonsituatie zelfstandig woningen ouderen Het rijksbeleid is erop gericht ouderen langer zelfstandig te laten wonen. Indicatief is het beeld dat van de leeftijdsgroep 75-plus iets meer dan de helft nog woont in een reguliere woning. Vaak verhuizen ouderen pas bij noodzaak vanwege benodigde zorg of het wegvallen van de partner. Tabel: Aantal ouderen-huishoudens in Gorinchem per woningtype Woningtype 65-74 jaar 75-plus Reguliere woning 1.986 89% 1.104 55% Ouderen-, of seniorenwoning 156 0% 321 16% Aanleunwoning 0 0% 60 3% Serviceflat 0 0% 201 10% Woonzorgcomplex 0 0% 161 8% Overig 89 4% 120 6% Totaal 2.232 100% 1.967 100% Bron: Ministerie BZK, Syswov en CBS Statline. Bewerking Stec Groep (2016) Energie en duurzaamheid Energieverbruik Gorinchem Hoeveel wordt energie nu eigenlijk verbruikt in Gorinchem? Het totale energieverbruik (dus gas én elektriciteit) bedraagt 3.553 TJ (terajoule) per jaar, exclusief verkeer en vervoer (2016, http://www.energieinbeeld.nl/). Omgerekend naar kilowatturen (kwh) is dat bijna één miljard kwh. Ter vergelijk: een gemiddeld huishouden verbruikt 3000 kwh per jaar. Het energieverbruik in Gorinchem is dus goed voor het elektriciteitsverbruik van ruim 328.000 huishoudens! Verdeling per sector De verdeling (aard)gas/elektriciteit is ongeveer 50/50. Zo n driekwart van het gas- en elektriciteitsverbruik is zakelijk. Het zakelijk verbruik is relatief fors door de aanwezigheid van enkele industriële grootverbruikers en fluctueert met investeringen in extra productiecapaciteit. Het particulier verbruik is vrij constant. De gegevens in deze paragraaf zijn ontleend aan het Woningmarkt-onderzoek 2016 gemeente Gorinchem, Stec Groep d.d. 30 december 2016 Elektriciteits- en gasverbruik in primaire energie in Gorinchem 2008-2016 17

Transportsector De transportsector gebruikt daarnaast jaarlijks zo n 1.533 TJ aan energie (cijfer 2015, https://klimaatmonitor.databank.nl). Ongeveer twee derde hiervan is afkomstig van de snelwegen. CO2-uitstoot Fossiel energiegebruik leidt tot uitstoot van CO 2. De uitsplitsing van de totale CO 2-uitstoot naar sector voor Gorinchem: Zonne-energie De productie van elektriciteit uit zonne-energie (zon-pv) bevindt zich in een sterke groeifase. De opgewekte elektriciteit ging van ruim 27 duizend kwh in 2008 naar meer dan 1,3 miljoen kwh in 2016, maar blijft in vergelijking met het totale elektriciteitsverbruik binnen de gemeente beperkt (0,6% in 2016). Door zon-pv werd in 2016 11 TJ inzet aan fossiele brandstoffen vermeden. Opgewekte elektriciteit zon PV (MWh/jaar) 2008-2016 Duurzame energieproductie In totaal werd in 2016 door Gorinchem 96 TJ aan energie duurzaam opgewekt. Dit is minder dan 3% van het totale energiegebruik. Een belangrijk gedeelte betreft het benutten van de warmte die vrijkomt bij het verbranden van huishoudelijk restafval. Maar ook warmte- en koudeopslag in de bodem (WKO) en zonnepanelen op daken (zon-pv) dragen flink bij. Duurzame energieproductie 2016 (TJ) 18

Gorinchem in de regio Voorzieningen voor de regio Gorinchem vervult een centrumrol voor delen van Noord-Brabant (Land van Heusden en Altena), het westen van het Gelderse rivierengebied en de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Bij elkaar een verzorgingsgebied met 130.000 inwoners. De stad is herkenbaar als centrum voor werkgelegenheid, stedelijke voorzieningen (zoals ziekenhuis, zorg- en onderwijsinstellingen) en cultuur. De regio maakt mede Gorinchem De stad wordt niet alleen 'gemaakt' door Gorinchem zelf, maar ook door de regio om Gorinchem heen. Omdat Gorinchem ook in de toekomst van belang wil blijven voor de regio, is de regio uitdrukkelijk betrokken bij GO2032. Samenwerking in de regio Tijdens de regiobijeenkomst op 31 januari 2017 voor GO2032 gaven deelnemers uit de regio aan graag te willen (blijven) samenwerken. Verbinding tussen stad en achterland is belangrijk. Bestaande successen in de samenwerking zijn bijvoorbeeld Reinigingsdienst Waardlanden en het Werk-Leerbedrijf Avres. Onder andere op het gebied van onderwijs, bedrijvigheid en werkgelegenheid, toerisme zijn er in de regio gemeenschappelijke belangen en kansen die vragen om samenwerking. Daarbij moet worden gekeken naar natuurlijke grenzen en niet naar bestuurlijke grenzen: de natuurlijke regio is niet gelijk aan de bestuurlijke regio. In het regionale samenwerken kan in eerste instantie naar specifieke projecten worden gezocht. Tijdens de regiobijeenkomst werd de suggestie gedaan om bijvoorbeeld het thema Linge uit te diepen door de gemeenten Leerdam en Gorinchem. Bestuurlijke ontwikkelingen: gemeentelijke herindelingen De gemeente Gorinchem maakt onderdeel uit van de bestuurlijke regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, die de gemeenten Giessenlanden, Gorinchem, Leerdam, Molenwaard en Zederik omvat. De gemeenten om Gorinchem heen zijn volop in beweging. Hardinxveld- Giessendam treedt per 1 januari 2018 uit de regio Alblasserwaard- Vijfheerenlanden en wordt dan onderdeel van de regio Drechtsteden. Zederik, Leerdam en Vianen fuseren per 1 januari 2019 tot de gemeente Vijfheerenlanden. In het herindelingsontwerp wordt voorgesteld dat de Vijfheerenlanden onderdeel wordt van de provincie Utrecht. De gemeenten Aalburg, Woudrichem en Werkendam fuseren ook per 1 januari 2019. En ook Molenwaard en Giessenlanden hebben uitgesproken om per 1 januari 2019 te willen fuseren; net als Lingewaal, Neerijnen en Geldermalsen. Gorinchem wordt zo kleinste gemeente in haar omgeving, maar blijft de grootste kern, met een belangrijke centrumfunctie. 19

3 Trends en ontwikkelingen Inleiding De toekomst is onzeker. Het in kaart brengen van trends en ontwikkelingen helpt bij het nadenken over de toekomst. Dit hoofdstuk beschrijft belangrijke globale en landelijke trends en ontwikkelingen, die richting 2032 op Gorinchem af komen. Trends en ontwikkelingen waar wij doorgaans geen directe invloed op hebben, maar die wel invloed op ons hebben. In de verkenning zijn 7 belangrijke trends geïdentificeerd: 1. Vergrijzing en ontgroening 2. De binnenstad verandert 3. Meer diversiteit in de samenleving 4. Technologische revolutie 5. Steden in trek 6. Klimaatverandering en schonere energie 7. Doe het zelf Inwoners aanzet De trends beïnvloeden en versterken elkaar. Zij stellen de samenleving voor uitdagingen, die vragen om nieuwe oplossingen. Daarbij verandert ook de rol van de overheid. Een uitgebreidere beschrijving van deze trends en ontwikkelingen staat in het trendrapport, dat in de verkenningsfase van het visietraject als achtergrondinformatie voor iedereen beschikbaar is gesteld. De hierboven genoemde 7 trends zijn een samenvatting van de 12 trends die zijn beschreven in het trendrapport. Het trendrapport staat op www.go2032.nl. 20

Vergrijzing en ontgroening Meer ouderen dan jongeren Nu zijn er nog meer jongeren dan ouderen in Gorinchem. Rond 2025 zal er een historische omslag plaatsvinden. Het aantal ouderen zal dan groter zijn dan het aantal jongeren. Een trend die zich doorzet: is 2016 in Gorinchem 18% van de bevolking 65 jaar of ouder, in 2040 zal dat 28% zijn. De ouderen worden ouder Nederland krijgt te maken met een dubbele vergrijzing : binnen de groep 65-plussers neemt vooral het aandeel 75-plussers sterk toe. Naar verwachting verdubbelt het aantal 75-plussers. Juist deze ouderen hebben de meeste zorg nodig. Kleinere huishoudens Er wonen gemiddeld steeds minder mensen in één woning. Het aantal paren en gezinnen blijft vrijwel constant, terwijl het aantal alleenstaanden sterk toeneemt. Deze ontwikkeling zien we ook in Gorinchem. Oudere alleenstaanden Binnen de groep alleenstaanden komt de toename voor een belangrijk deel voor rekening van ouderen. Ouderen blijven langer kwiek en gezond, maar zijn als alleenstaande toch kwetsbaar. Bij paren kan de partner vaak nog bijstaan als zich gezondheidsproblemen voordoen. Alleenstaanden zijn meer aangewezen op de hulp van anderen. Scholen en verenigingen Een afname van het aantal jongeren betekent dat scholen te maken kunnen krijgen met een daling van het aantal leerlingen. En wat betekent vermindering van het aantal jongeren voor de (sport)clubs? Minder en oudere arbeidskrachten Op termijn zal de potentiële beroepsbevolking (20 tot 65 jaar) in Gorinchem in omvang afnemen. Ook als mensen langer blijven doorwerken. De werknemers vergrijzen. 21

De binnenstad verandert Meer diversiteit in de samenleving Winkelfunctie onder druk De (winkel)voorzieningen staan in veel binnensteden onder druk. Winkelketens, maar ook maatschappelijke voorzieningen als de rechtbank, dreigen te verdwijnen of hebben hun deuren al gesloten. Diverse bevolking De bevolking van Gorinchem is van oudsher al divers. Een kwart van de inwoners van Gorinchem komt uit het buitenland of heeft ouders die in het buitenland zijn geboren. Meer winkelen op internet Consumenten kopen vaker online en binnen de detailhandel groeit de online omzet sterker dan de winkelomzet. Steeds meer winkels verkopen ook online. Beleving wordt steeds belangrijker Mensen worden steeds mobieler en zoeken meer belevingswaarde bij het winkelen. Historische binnensteden zijn in trek. Als we een centrum bezoeken zoeken we een prettige ervaring in plaats van een specifiek product. Toerisme groeit Het toerisme groeit sterk door toename van het aantal gepensioneerden, goedkopere vluchten en toenemende welvaart. In 2032 is het aantal internationale toeristen verdubbeld. Als vestingstad aan het water zijn er kansen om Gorinchem toeristisch meer op de kaart te zetten. Globalisering en lokalisering Grenzen spelen een steeds beperktere rol. Door media en toegenomen mobiliteit neemt de invloed van buiten op de eigen samenleving toe. De onzekerheid van het grenzeloze maakt lokale identiteit en cultuur aantrekkelijk. Het belang van de lokale gemeenschap neemt toe en producten uit de eigen streek worden populairder. Netwerksamenleving Het straatbeeld wordt diverser, maar tegelijk gaan mensen steeds meer enkel nog om met gelijkgezinden. Contacten tussen mensen van verschillende generaties, opleidingsniveaus en culturen nemen af. In de netwerksamenleving kiezen inwoners eigen netwerken. Verschillende woonwensen Door individualisering worden woonwensen steeds meer divers. Het aandeel huishoudens dat in traditioneel gezinsverband leeft neemt af. Het aantal eenpersoonshuishoudens neemt sterk toe. Ook ontstaan er allerlei nieuwe woonvormen en huishoudenssamenstellingen. Maatwerk en flexibel bouwen worden belangrijker. 22

Technologische revolutie Snelle technologische ontwikkelingen Technologische ontwikkelingen gaan steeds sneller. Nieuwe uitvindingen maken nieuwe uitvindingen mogelijk. Alles aangesloten op internet Steeds meer apparaten worden aangesloten op internet (van je koelkast tot je auto). Deze slimme apparaten verzamelen informatie en communiceren met andere apparaten. Dit netwerk heet het internet of things (het internet der dingen ). Waar blijft onze privacy Als vrijwel elk apparaat dat we gebruiken verbonden is met internet, blijft er van onze privacy weinig over. Over onze gezondheid, leefstijl en koopvoorkeuren houden bedrijven en overheden steeds meer informatie bij. Auto s sturen en rijden zelf In 2032 hoef je geen rijbewijs meer te halen. Dan is de auto zelfsturend en wordt reistijd werk-, slaap- of ontspantijd. Het aantal autoritten neemt sterk toe. Langer zelfstandig wonen Technologie in zorg en huis (domotica) maken het mogelijk dat ouderen en mensen met een beperking langer zelfstandig wonen. Robots doen het werk De helft van de banen van nu kan in 2032 verdwenen zijn door robotisering. Volgens onderzoek van Oxford University treft dit onder andere banen van verkopers, administratieve krachten, magazijnmedewerkers, chauffeurs en verzorgend personeel. Kantoorwerk gebeurt steeds vaker elders (thuis of op flexplekken). Door de 3D-printer kan iedereen eigen producten maken of thuis printen. Steden in trek Groeit Gorinchem verder? Nederland heeft in 2032 een miljoen meer inwoners dan nu. Deze groei concentreert zich in de grote steden in de Randstad. Is Gorinchem, gelegen aan de rand van de Randstad, aantrekkelijk om te groeien of niet? Werk bepaalt niet meer waar we wonen Vroeger gingen mensen wonen waar ze werkten. Door internet kunnen steeds meer mensen overal werken. Reizen wordt makkelijker. Mensen kunnen op steeds grotere afstanden van hun werk wonen. Kantoorwerk op flexibele plekken Kantoorwerk gebeurt steeds vaker op flexibele plekken in steden (en daarbuiten). Verwachting is dat de vraag naar klassieke kantoren afneemt. Liever wonen in de stad Steden zijn in trek om in te wonen. Met name goed bereikbare, historische steden met plek voor cultuur en ontmoeting zijn populair. Sterke welvaartsgroei kan ook leiden tot een sterkere voorkeur voor ruime woningen in groene woonmilieus. Stad als motor van de regio Steden zijn de motor van regionale economieën. Doordat in steden mensen en bedrijven dicht bij elkaar zitten, ontstaan voordelen. Heeft Gorinchem voldoende massa om een compleet voorzieningenaanbod (onderwijs, zorg en cultuur) voor de inwoners in stad en regio in stand te houden? Specialisatie in de regio In de concurrentie tussen regio s is specialiseren een must. De regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden wil uitgroeien tot een kenniscentrum van duurzaamheid en innovatie voor de sectoren agrifood, water- en deltatechnologie en maritieme maakindustrie. 23

Doe het zelf Inwoners aanzet Meer informatie voor iedereen Via internet en andere nieuwe media is steeds meer informatie snel en moeiteloos voor iedereen beschikbaar. Iedereen kan daardoor makkelijker meepraten. Politiek wordt interactiever en er vindt meer controle plaats op besluitvorming. Inwoners aan zet De gemeente Gorinchem wil initiatieven van Gorcumse inwoners en organisaties zo goed mogelijk ondersteunen. Digitale dienstverlening Overheden bieden hun diensten steeds meer digitaal aan. Informatie van gemeenten staat op hun website of wordt aangeboden via andere (social) media. Inwoners en bedrijven kunnen bijvoorbeeld vergunningen digitaal aanvragen. Gaat straks alles digitaal? Of kan digitale dienstverlening het fysieke contact toch niet geheel vervangen? Beroep op eigen kracht van mensen Er wordt een steeds groter beroep gedaan op de eigen kracht van mensen. Het aantal door de overheid betaalde professionals neemt af. Zo kunnen mensen minder snel een beroep te doen op professionele zorg. We moeten meer zelf doen, met behulp van vrijwilligers en het eigen netwerk (familie, buurt, mantelzorgers). Vrijwilligers gezocht De nieuwe vrijwilliger heeft minder tijd. Vrijwilligerswerk moet passen bij vele andere bezigheden. Nieuwe vormen van vrijwilligerswerk zijn daarom flexibel, kortdurend en ook vaker in groepsverband. 24

Klimaat en energie Het klimaat verandert Het klimaat verandert wereldwijd. Het wordt warmer. De zeespiegel blijft stijgen. Er vallen meer extreme regenbuien, maar er komen ook meer droge perioden. Gevolgen voor het stedelijk gebied Klimaatverandering kan in stedelijk gebied tot extreme hitte en overmatige neerslag leiden. Er zijn in het stedelijk gebied namelijk veel verharde ruimtes en is er veel bebouwing waardoor regenwater bij hevige buien niet weg kan. Het beheersen van het water wordt belangrijker voor Gorinchem. Sterke ambities klimaatakkoord Parijs Op de klimaattop van Parijs (2015) heeft de internationale gemeenschap afgesproken dat de uitstoot van broeikasgassen zoals CO 2 flink omlaag moet (80 tot 95% minder uitstoot). Meer schone energie De CO 2-uitstoot kunnen we verminderen door gebruik te maken van schone en duurzame energiebronnen zoals windenergie en zonneenergie. Gelukkig wordt duurzame energie steeds goedkoper. Het aandeel duurzaam opgewekte energie in Gorinchem is nu nog maar zo n 1%. Zelf energie opwekken Energieconsumenten worden zelf ook energieproducent, bijvoorbeeld door het plaatsen zonnepanelen op hun dak. Ruimte nodig voor duurzame energie Lokale energiesystemen vragen ruimte: op daken (zon), in gebouwen (warmtepomp, warmteopslag), bij bedrijven (biomassa-inzameling), in de ondergrond (warmte/koude-opslag) of in de omgeving (windmolens). 25

4 Vraagstukken voor de toekomst Trots en waardering Uit de verkenning is naar voren gekomen dat inwoners en ondernemers over het algemeen trots zijn op Gorinchem. De stad wordt gewaardeerd. Redenen voor die trots en waardering zijn: De historische binnenstad. Er is (vaak) iets te doen: Gorinchem heeft een aantrekkelijke mix van uitgaan, winkelen, horeca, cultuur en evenementen. Er zijn veel voorzieningen (scholen, ziekenhuis, parken/groen). Er is veel werkgelegenheid. De centrale ligging van Gorinchem. Gorinchem is goed bereikbaar. Fijne sfeer: Gorinchem voelt vertrouwd. Inwoners hebben een gevoel van thuiskomen. Het is een stad met een menselijke maat. Niet te groot en niet te klein. Er is minder drukte en meer ruimte dan in de grote steden. Het voelt veiliger en is overzichtelijk. Daardoor is het aangenaam leven in Gorinchem. Recreatie en toerisme: een historische stad in een omgeving met historie (Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie, Vestingdriehoek), rivieren en polderlandschap. Veel groen en natuur in de stad en de omgeving. Wordcloud Inwoneravond Toekomstfestival 14 november 2016 26

Uitdagingen voor de toekomst Hoe kan Gorinchem, in het licht van de sterke kanten, maar ook ontwikkelingen die op ons afkomen, een aantrekkelijke stad blijven? Of beter, hoe kunnen we van Gorinchem een nog aantrekkelijker stad maken? Tijdens de verkenning is in de stad en de regio een aantal uitdagingen benoemd. Met uitdagingen bedoelen we belangrijke vraagstukken voor de toekomst van Gorinchem. Deze uitdagingen zijn zogezegd de opdrachten voor de visie. De toekomstvisie moet op deze vragen antwoorden geven. Dit hoeven nog geen kant-en-klare antwoorden te zijn, maar op zijn minst wel richtinggevende uitspraken. De volgende uitdagingen voor de toekomst zijn: 1. Hoe behouden we onze huidige charmes, identiteit en leefbaarheid? Inwoners voelen zich thuis in Gorinchem. Een stad met een menselijke maat en minder drukte dan in de grote steden. Verder groeien met instroom van nieuwe en jonge inwoners heeft voordelen (onder andere een beter draagvlak voor voorzieningen en bedrijven), maar kan dit zonder dat de stad haar huidige charmes verliest? 2. Hoe behouden en versterken we de aantrekkelijkheid van de binnenstad (onder andere herstel van beleving en uitstraling)? Algemeen wordt de historische binnenstad gezien als het unique selling point van Gorinchem. Voor bezoekers maar zeker ook voor de eigen inwoners. Tegelijk zien we enige leegstand en staan winkels onder druk. Wat moeten we doen voor een binnenstad ook op langere termijn aantrekkelijk en vitaal? En op welke functies willen we dan inzetten? 3. Wat is de gewenste aard en omvang van het toerisme (waaronder evenementen)? Het toerisme groeit internationaal en nationaal. Voor Gorinchem als historische vestingstad in een mooie omgeving biedt dat kansen. Hoe willen we die kansen benutten? Willen we bijvoorbeeld inzetten op nog meer grootschalige evenementen of juist meer op kleinschaligheid? En is het: hoe meer toeristen hoe beter, of zitten daar grenzen aan? 4. Hoe behouden en versterken we de bereikbaarheid? De centrale ligging is een sterk punt van Gorinchem, maar om die ligging te benutten is een goede bereikbaarheid essentieel. Dan gaat het om goede bereikbaarheid: o vanuit de Randstad en de rest van het land (snelwegen, spoorwegen en ander openbaar vervoer), o vanuit de regio (veiligheid polderwegen), o binnen Gorinchem (oost-westverbinding, doorstroming Banneweg, fietsveiligheid scholieren etc.). 27

5. Water zowel kans als bedreiging Gorinchem is een waterrijke stad. De stad wordt omringd en doorsneden door water: de rivieren de Merwede en de Linge, het Merwedekanaal en het kanaal van Steenenhoek. De stad ontleent er voor een groot deel zijn identiteit aan. Het water heeft een recreatieve en toeristische waarde en biedt kansen voor (watergebonden) bedrijven. Maar het vele water brengt ook risico s en soms ongemak met zich mee. Om Gorinchem beter te beschermen tegen hoogwater heeft de Merwede extra ruimte gekregen en zijn dijken versterkt. Ook naar de toekomst toe blijft, mede door klimaatverandering en heviger regenbuien, een goede bescherming tegen het water belangrijk. Waterschap Rivierenland werkt momenteel aan een visie op een toekomstbestendige inrichting van het watersysteem in de Alblasserwaard. 6. Hoe behouden we jongeren? Door de demografische ontwikkelingen (ontgroening en vergrijzing) neemt het aantal jongeren af. Dit heeft nadelige gevolgen voor onder andere onderwijs-, sport- en andere voorzieningen en het vestigingsklimaat voor bedrijven. Om jongeren beter aan Gorinchem te binden is een samenhangend pakket aan maatregelen en voorzieningen nodig. Denk aan een volledige keten van opleidingen inclusief Hoger Beroeps Onderwijs, uitgaansmogelijkheden, werkgelegenheid en woningen voor starters. Ook goede verbindingen met de grote steden, onder andere per openbaar vervoer, zijn belangrijk voor veel jongeren. Willen we hierop inzetten? 7. Het functioneren van de arbeidsmarkt Door technologische ontwikkelingen verandert de arbeidsmarkt. Veel van onze huidige banen dreigen vervangen te worden door robots en computers. Er ontstaat ook nieuwe en andere werkgelegenheid. De regio wil uitgroeien tot een kenniscentrum van duurzaamheid en innovatie voor de sectoren agrifood, water- en deltatechnologie en maritieme maakindustrie. Is er ook in de toekomst nog voldoende en hoogwaardige werkgelegenheid in Gorinchem? En hoe zorgen we ervoor dat er voor bedrijven voldoende goed opgeleid personeel beschikbaar is? Dat vraagt om innovatie en samenwerking tussen bedrijven, onderwijs en gemeente. 8. Zorg voor ouderen / levensloopbestendige gemeente / iedereen doet mee. In 2032 zijn er door de demografische ontwikkelingen veel meer ouderen in Gorinchem dan nu. Hoe bereiden wij ons voor op dubbel zoveel ouderen, die gemiddeld meer zorg nodig hebben én langer thuis blijven wonen? We staan voor de uitdaging om van Gorinchem een ouderenvriendelijke stad te maken, met goede voorzieningen en een ook voor ouderen prettige leefomgeving. 9. Tegenstelling tussen Gorinchem-Oost en -West De wijken in Gorinchem-Oost en -West verschillen van elkaar. De wijken in West zijn ouder en hebben relatief veel sociale woningbouw. De bevolking is doorgaans wat minder draagkrachtig en in enkele buurten wonen relatief meer inwoners met een allochtone achtergrond. Gorinchem-Oost is later gebouwd en telt juist meer koopwoningen. Het inkomensniveau ligt hier gemiddeld hoger. Voorzieningen (zoals winkels, sport en zorg) zijn niet evenredig verdeeld over de stad, maar meer in West aanwezig dan in Oost. 28

Zes grote vraagstukken Bovenstaande uitdagingen zijn vertaald naar 6 grote vraagstukken voor de toekomst van Gorinchem. Dit zijn uitdagingen en dilemma s die ons tot lastige keuzes dwingen. Dat wil niet zeggen dat de visie zich moet beperken tot deze vraagstukken. Maar de visie moet in elk geval een antwoord formuleren op deze zes vraagstukken. Mogelijke toekomstbeelden Bij elk vraagstuk staat kort aangegeven wat onze uitgangspositie is. Ook zijn bij elk vraagstuk twee alternatieve toekomstbeelden ofwel keuze-opties beschreven. Deze twee toekomstbeelden zijn geen voorspellingen of het gewenste antwoord, maar een hulpmiddel om na te denken over de keuzes die gemaakt kunnen worden en de gevolgen van die keuzes. Maar andere toekomstbeelden zijn ook denkbaar. Iedereen in en om de stad is uitgenodigd om zijn of haar eigen toekomstbeeld te maken. Toekomstbeelden die tijdig (tot en met 3 april 2017) zijn ontvangen zullen worden betrokken bij het grote visiedebat in de stad, dat na april 2017 zal plaatsvinden. 29

Meegroeien met de Randstad of niet? Uitgangspositie: De Randstad groeit tot 2032 met zo n 1 miljoen inwoners. Met name goed bereikbare, historische steden met plek voor cultuur en ontmoeting zijn populair. Wil Gorinchem als onderdeel van de Randstad verder groeien? Gevolgen Toekomstbeeld 2: Inzetten op behoud van kleinschaligheid De stad behoudt zijn bestaande gezelligheid en charme. Sterke punten van Gorinchem zijn de menselijke maat en de overzichtelijkheid. Het draagvlak voor voorzieningen staat onder druk. Daardoor neemt de aantrekkelijkheid van Gorinchem als woon- en werkgemeente af. Toekomstbeeld 1: Inzetten op extra groei Gorinchem groeit (mogelijk naar 50.000+ inwoners). Investeringen in woningbouwprogramma s en bereikbaarheid hebben Gorinchem op de kaart gezet als uitstekende uitvalsbasis in de Randstad. Door de centrale ligging, de natuur, kleinschaligheid en stedelijke voorzieningen is Gorinchem een aantrekkelijke stad voor mensen die zich in de Randstad willen vestigen. Gevolgen Een betere bereikbaarheid leidt tot groei met meer werkgelegenheid en een groter draagvlak voor voorzieningen. Er stromen nieuwe, jongere inwoners in, waardoor Gorinchem sociaal en economisch vitaal blijft (meer arbeidskrachten, mantelzorgers en vrijwilligers). Extra woningen kunnen mogelijk gerealiseerd worden op de plaats van leegstaande winkels, kantoren en bedrijven en door uitbreiding. Door de groei ontstaat meer drukte en krijgt Gorinchem een ander karakter. Toekomstbeeld 2: Inzetten op behoud van kleinschaligheid Het inwoneraantal van Gorinchem blijft ongeveer stabiel. De dynamiek op de woningmarkt is laag. Veel inwoners wonen al langere tijd in Gorinchem. Relatieve bevolkingsgroei 2015 2030 per gemeente 30

Hoe gaan we om met demografische ontwikkelingen? Uitgangspositie: In 2032 heeft Gorinchem zo n 2.750 inwoners meer dan nu in de leeftijd van 65 jaar en ouder. En zo n 600 inwoners onder de 20 jaar minder dan nu. Accepteren wij deze demografische ontwikkeling of willen we meer doen om jongeren te behouden en te trekken? Gevolgen Toekomstbeeld 2: Inspelen op vergrijzing De groeiende groep vitale gepensioneerden wordt de ruggengraat van maatschappelijk actieve inwoners. We hebben een robuust voorzieningenaanbod voor ouderen. Doordat er minder jongeren zijn komen onderwijs-, veel sport- en andere voorzieningen en verenigingen onder druk te staan. Het vestigingsklimaat voor bedrijven neemt af. Toekomstbeeld 1: Inzetten op behoud en trekken van jongeren We investeren om de stad zo aantrekkelijk mogelijk te maken voor jongeren, bijvoorbeeld in starterswoningen, meer onderwijs- en sportvoorzieningen en snelle verbindingen naar Randstad en regio. Daarnaast moeten meer uitgaansmogelijkheden en evenementen jongeren verleiden in Gorinchem te blijven of zich te vestigen. Gevolgen Het vasthouden en trekken van jongeren zorgt voor een levendige stad. De arbeidsmarkt functioneert goed. Gorinchem is aantrekkelijk voor onderwijsvoorzieningen, waardoor het vestigingsklimaat voor bedrijven verbetert. Kunnen we de jongeren daadwerkelijk verleiden in Gorinchem te blijven of te komen wonen? Is de aantrekkingskracht van de grotere steden om ons heen met hun uitgebreide voorzieningen en werkgelegenheid niet te groot? Toekomstbeeld 2: Inspelen op vergrijzing We accepteren dat er in 2032 meer ouderen en minder jongeren zijn. Door te investeren in de aanpassing van woningen, leef- en zorgvoorzieningen voor ouderen zijn we goed voorbereid op deze natuurlijke demografische ontwikkeling. Kan Gorinchem duurzamer worden? Uitgangspositie: Gorcumers en bezoekers waarderen het groen en het water in en om de stad. Water wordt door klimaatverandering ook een grotere bedreiging. Gorcumers wekken steeds meer duurzame energie op, maar toch is het aandeel duurzaam opgewekte energie in Gorinchem nog heel klein. Om klimaat- of CO 2-neutraal te worden moet er heel veel gebeuren. Toekomstbeeld 1: Koploper In Gorinchem maken bedrijven, inwoners en gemeente de uitgesproken, hoge ambities op het gebied van duurzaamheid waar. In 2032 zijn we zoveel mogelijk CO 2-neutraal en een nog groenere stad met veel biodiversiteit. Om deze ambities te realiseren zetten we in op innovaties en experimenten. Er wordt tussen partijen nauw samengewerkt. Gevolgen Door actief samen te werken aan een duurzame toekomst blijft Gorinchem aantrekkelijk om in te wonen en te werken. Koploper zijn biedt ook kansen voor innovatie, extra werkgelegenheid en nieuwe vormen van samenwerking in de stad. 31

Koploper zijn vraagt om aanzienlijke inspanningen van bedrijven, inwoners en gemeente. Voor het grootschalig opwekken van duurzame energie (bijvoorbeeld met windturbines of zonnepanelen) is ruimte nodig. Toekomstbeeld 2 (duurzaamheid): Volger Gorinchem doet wat het (wettelijk) moet doen, maar niet meer dan dat. We laten het vooral aan anderen over om te bepalen wat er moet gebeuren en nemen zelf niet het voortouw. Gevolgen De inspanningen zijn beperkter. Gorinchem profiteert van innovaties elders. Bewezen vormen van duurzamere en goedkopere energievoorzieningen (bewezen technologie) kunnen in Gorinchem risicovrij worden gerealiseerd. We missen kansen op nieuwe werkgelegenheid en innovatieve bedrijvigheid. Houden we de binnenstad vitaal? Uitgangspositie: Gorinchem is de grootste vestingstad van Nederland, met een nog complete vestingwal. De historische binnenstad met winkels, cultuur, horeca en evenementen maakt Gorinchem bijzonder, maar staat onder druk. Belevingswaarde wordt voor mensen steeds belangrijker om een binnenstad te bezoeken. Mensen kunnen ook in de grotere steden om ons heen of op internet winkelen. Evenementen trekken veel bezoekers, maar geven bewoners in de binnenstad soms overlast. Toekomstbeeld 1: Binnenstad als dé trekker van Gorinchem De binnenstad ontwikkelt zich tot een samenhangend, aantrekkelijk geheel, waardoor er veel bezoekers en toeristen, ook van buiten de regio, op afkomen. Partijen die actief zijn in de binnenstad werken nauw samen met elkaar. Er vinden veel grootschalige evenementen plaats. De binnenstad is een belangrijke schakel in meerdere toeristische elementen in de regio (zoals de Vestingdriehoek en het omliggende polder- en rivierenlandschap). Gevolgen Een aantrekkelijke binnenstad met veel bezoekers en toeristen zorgt voor werkgelegenheid en kan voorzieningen levensvatbaar houden. Voor Inwoners en bedrijven kan een aantrekkelijke binnenstad een overweging zijn om zich in Gorinchem te vestigen. Meer toeristen en evenementen zorgen voor meer overlast en drukte, waardoor leefbaarheid voor bewoners verder in het gedrang komt. Toekomstbeeld 2: Meer inzetten op kleinschaliger evenementen met kwaliteit De trend van minder fysieke winkels kunnen we niet keren. Leegstaande (winkel)panden worden omgebouwd tot woningen. We willen vooral kwalitatieve evenementen, die passen in de belevingswaarde van de historische binnenstad en minder conflicteren met een goed woonklimaat. Gorinchem wordt een stad waar minder te doen is. Gevolgen Kleinschaliger evenementen zorgen voor minder overlast voor bewoners. De economische betekenis van de binnenstad neemt relatief af. De binnenstad wordt minder aantrekkelijk voor winkelend en uitgaand publiek en toeristen. Dit resulteert in een verminderd draagvlak voor voorzieningen. 32

Hoe ziet de samenwerking tussen gemeente en samenleving eruit? Uitgangspositie: Via internet en andere nieuwe media is steeds meer informatie snel voor iedereen beschikbaar. Iedereen kan daardoor makkelijker meepraten. Politiek wordt interactiever. Er wordt een steeds groter beroep gedaan op initiatief en inzet van mensen. Het aantal door de overheid betaalde professionals neemt af. Iedereen doet mee. Maar daarvoor moeten we ook meer zelf doen, met behulp van vrijwilligers en eigen netwerk (familie, buurt, mantelzorgers). Toekomstbeeld 1: Het initiatief ligt bij de stad Gorinchem loopt voorop met nieuwe vormen van democratie en samenwerking. Inwoners en organisaties nemen vaker initiatief voor ontwikkelingen. De gemeente werpt zo min mogelijk barrières op. Dat laatste kan soms botsen of schuren. Het vraagt om voortdurende dialoog tussen verschillende partijen. De gemeente faciliteert hierin, maar regelt niet meer alles. Wel is de overheid nog een vangnet voor sociaal zwakkeren. Toekomstbeeld 2: Het initiatief ligt bij de gemeente Inwoners en bedrijven hebben wel inspraak, maar het initiatief en de besluitvorming liggen bij de gemeente. De gemeente speelt een sturende rol in ontwikkelingen door regelgeving en investeringen. Gevolgen De gemeente heeft professionals in dienst voor een goede dienstverlening. Zij ziet toe op het algemeen belang. Verantwoordelijkheden en besluitvorming zijn duidelijk. Gemeente staat wat verder van de samenleving af. Inwoners en organisaties hebben minder directe invloed op ontwikkelingen in de gemeente. Gevolgen Meer invloed van Gorcumse inwoners en ondernemers op het beleid en de eigen leefomgeving. Niet iedereen kan even goed voor zijn eigen belangen opkomen of voor zichzelf en anderen zorgen. Als ontwikkelingen niet voor iedereen wenselijk blijken, kunnen Gorcumers niet altijd vanzelfsprekend terugvallen op de overheid. 33

Versterken we economie en bereikbaarheid? Uitgangspositie: Gorinchem heeft van oudsher een sterke maakindustrie en maakt deel uit van de maritieme topregio. Door de centrale ligging heeft Gorinchem veel inwoners die elders werken en werknemers die elders wonen. Volgens recente onderzoeken zullen veel banen van nu in 2032 verdwenen zijn door robotisering en digitalisering. Daarnaast zal nieuwe werkgelegenheid ontstaan. Hoe behouden we een sterke economie in de regio? Hoe dan ook is een goede bereikbaarheid erg belangrijk. Toekomstbeeld 1: Inzetten op nieuwe economische kansen Gorinchem benut haar goede ligging en bereikbaarheid en zet in op verdere verbetering daarvan. We kennen de innovatieve ontwikkelingen in het bedrijfsleven. De gemeente voert een vestigingsbeleid om de komst van innovatieve bedrijven zoveel mogelijk te stimuleren. Er is regelmatig overleg tussen bedrijfsleven, onderwijs en overheid. Via stageplaatsen trekken we jongeren aan voor de regio. Bij de uitgifte van bedrijfsterreinen is de vraag leidend en wordt geen selectief vestigingsbeleid gevoerd voor innovatieve bedrijven. Gevolgen Er is een bekende en overzichtelijke arbeidsmarkt. We doen waar we bewezen goed in zijn. Er is een goede kans op verdere specialisatie in de maritieme industrie en het betrekken van hoger onderwijs bij die sector. Maar we spelen niet actief in op nieuwe, innovatieve bedrijvigheid. Het is onzeker of in de bestaande sectoren in de toekomst voldoende werkgelegenheid is. Gevolgen We spelen in op de nieuwe economie en op groeiende sectoren. Voor werknemers in zakelijke en creatieve dienstverlening is Gorinchem een goede uitvalsbasis. We zijn niet afhankelijkheid van een dominante sector. Door nieuwe innovatieve werkgelegenheid wordt Gorinchem aantrekkelijk voor jonge mensen. Bij nieuwe economisch activiteiten is het de vraag of Gorinchem voldoende onderscheidend is ten opzichte van andere regio s die hierop inzetten. Toekomstbeeld 2: Versterken bestaande economische kracht De gemeente faciliteert het bestaande bedrijfsleven en de innovatie die daarin plaatsvindt. Bedrijven specialiseren zich in de dingen waar ze nu al goed in zijn. De Toolkit. In de toolkit zit een poster, waarop de vragen en mogelijke toekomstbeelden uit deze paragraaf 4.3 staan. Per vraagstuk kan iedereen het toekomstbeeld van zijn of haar keuze aanvinken. Of zelf een toekomstbeeld bedenken! 34

Wijzigingen ten opzichte van de vorige versie d.d. 6 maart 2017: Verbeelding van de ruimtelijke ontwikkeling van Gorinchem door de eeuwen heen is toegevoegd aan paragraaf 2.2. Paragraaf 2.4.7 Energie en duurzaamheid Is toegevoegd. Diverse illustraties zijn toegevoegd. 35