Het lerarenberoep Visietekst van het GO! 30 oktober 2015 onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap
2 Samenvatting Zowel in het Vlaams Regeerakkoord 2014-2019 als in de Beleidsnota Onderwijs 2014-2019 van de Vlaamse minister van Onderwijs wordt aangegeven dat men een pact wil sluiten met de vakorganisaties en de onderwijsverstrekkers om de lerarenloopbaan weer aantrekkelijker te maken en het behoud van de mensen in het beroep te verhogen. De overheid kiest voor een gefaseerde aanpak vanuit een omvattende loopbaanvisie. Deze beleidscontext verscherpt de behoefte aan een duidelijke visie van het GO! op het lerarenberoep. Daarom deze visietekst, die uitgaat van de visie van het GO! op de schoolorganisatie van de toekomst. Centraal in deze visie staat het pleidooi van het GO! om de kernopdrachten van het onderwijs af te bakenen en de school te organiseren op basis van teamwerking. Uit die visie op de schoolorganisatie van de toekomst wordt de visie op het lerarenberoep gedistilleerd. Daarbij is er aandacht voor aspecten zoals inspirerend werken, differentiatie, flexibiliteit, kwaliteit, diversiteit, enz. Ten slotte wordt een brug gelegd tussen het lerarenberoep en de lerarenloopbaan. Meer in het bijzonder wordt een visie ontwikkeld op hoe men loopbaanaspecten zoals aanvangsbegeleiding en werkzekerheid voor startende leerkrachten, het ontwikkelen van een loopbaanladder, professionalisering, enz. vorm kan geven, zodat elke leerkracht in staat is om de school(organisatie) van de toekomst mee te helpen realiseren.
3 Inhoudsopgave Samenvatting 2 1. Inleiding: de maatschappelijke en de onderwijscontext 4 2. De schoolorganisatie van de toekomst 5 3. Het lerarenberoep in de school van de toekomst 7 4. Geen lerarenberoep zonder een degelijke en uitdagende lerarenloopbaan 9 4.1. De start van de loopbaan 9 4.2. De loopbaan zelf 9 4.3. De aantrekkelijkheid van de loopbaan 9 4.4. De lerarenopleiding 10
4 1 Inleiding: de maatschappelijke en de onderwijscontext Vanuit de samenleving komen almaar meer uitdagingen op het onderwijs en de scholen af. De samenleving verandert en evolueert immers zelf voortdurend, met de uitdagingen die daarbij horen. De samenleving evolueert van multicultureel naar superdivers (zowel etnisch, cultureel, als qua samenlevingsvormen). Door de toenemende vergrijzing zal de werkende bevolking langer moeten werken. De razendsnelle evolutie in wetenschap en technologie maakt dat de burger langs verschillende kanalen overspoeld wordt door kennis en informatie in allerlei vormen. Dit alles leidt tot nieuwe verwachtingen ten aanzien van onderwijs en scholen. De burger moet andere competenties verwerven dan degene die we tot nu toe kenden. Scholen moeten opleiden tot beroepen die in evolutie zijn of die vandaag zelfs nog niet bestaan. Maar scholen moeten leerlingen ook klaarstomen voor een diverse sociale omgeving, terwijl ze geconfronteerd worden met diverse zorgvragen en gevraagd worden om meer te werken aan inclusie. Het onderwijs moet jongeren de instrumenten aanreiken die hen in staat stellen om als creatieve en ondernemende volwassenen om te gaan met twijfels en onzekerheden, met nieuwe situaties en uitdagingen die op hen af zullen komen. Het onderwijs kan hen leren om samen te leven en samen te werken, zodat ze in staat zijn zich als sociaal voelend en handelend mens in de toekomstige samenleving te bewegen. Het onderwijs kan hen in staat stellen om continu hun plaats in de wereld heruit te vinden, te herontdekken en te heroveren. En dit alles moet verlopen met respect en zonder angst voor diversiteit en onderlinge verschillen: via het onderwijs kunnen zij leren diversiteit en verschillen als opportuniteiten te zien bij het smeden van duurzame banden. Dat is de keuze die het GO! heel duidelijk maakt: kinderen geraken in het pedagogisch project van het GO! geroutineerd in het samenwerken met anderen, met leeftijdsgenoten met een achtergrond die vaak erg verschilt van hun achtergrond. Maar ons onderwijs en onze scholen worden niet enkel uitgedaagd door externe, maatschappelijke factoren. Ook binnen het onderwijs zelf is er duidelijk werk aan de winkel. Uit onder meer de PISA-onderzoeken blijkt dat we in Vlaanderen inzake de kwaliteit van ons onderwijs niet op onze lauweren mogen blijven rusten. Het aantal spijbelaars stijgt, ook steeds meer jongeren verlaten de school zonder diploma, en te veel jongeren moeten blijven zitten en bouwen een schoolse achterstand op. We kunnen niet ontkennen dat studiekeuze een moeizaam gegeven blijft en dat het welbevinden van leerlingen, leerkrachten en directeurs op veel plaatsen onder druk staat. Daarenboven dreigt er een tekort aan leraren als gevolg van de demografische evoluties en de voorspelde krapte op de arbeidsmarkt Al deze interne en externe uitdagingen nopen ons tot het formuleren van een duidelijke visie op de toekomstige scholen én op het toekomstige lerarenberoep. Deze visietekst is vanuit die cascade opgebouwd.
5 2 De schoolorganisatie van de toekomst Wat willen we, geconfronteerd met de hierboven vermelde uitdagingen, in en via onze scholen bereiken? Hoe zullen we onze scholen organiseren? Op welke onderwijsaspecten zal de school van de toekomst moeten focussen? Laat er geen misverstand over bestaan: wij streven ernaar alle kinderen de eindstreep te laten halen, zoals die werd vastgelegd in de eindtermen. Maar eindtermen kunnen niet de enige doelstelling zijn. Net zo belangrijk is dat kinderen leerwinst boeken in een omgeving die hun welbevinden bevordert en hen stimuleert om door te groeien. Onderwijs dat inzet op toegevoegde waarde, op leerwinst, stimuleert kinderen op een positieve manier en zorgt ervoor dat de school een plek wordt waar leerlingen groeien en aldus beter voorbereid worden op een boeiende toekomst in een samenleving die voortdurend verandert. In het huidige Vlaamse onderwijssysteem wordt er te vaak uitgegaan van wat de leerling niet geleerd heeft, in plaats van wat hij wel geleerd heeft. Dat resulteert in negatieve communicatie. Het Vlaamse onderwijs meet nog steeds het niveau van de leerling op het einde van het jaar aan de hand van een abstracte lathoogte die elke leerling moet gehaald hebben. Wie niet over de lat kan springen, moet het jaar overdoen. Leerlingen die niet over de lat geraken maar wel in de loop van het schooljaar vooruitgegaan zijn, worden op die manier ontmoedigd. Veel beter is het om geen abstracte maatstaf te gebruiken, maar de leerling zelf als maatstaf te zien. Wat heeft hij of zij bereikt? Een dergelijke benadering impliceert uiteraard een zeer gedifferentieerde aanpak: men moet vooral aandacht schenken aan wat elke leerling apart in zijn persoonlijke traject bereikt heeft om te kunnen bepalen welke kennis en vaardigheden er nog verder moeten ontwikkeld worden. Het komt er dan ook op aan dat we onze scholen van de toekomst zodanig vorm geven dat ze een gedifferentieerde aanpak kunnen realiseren. Essentieel daarbij is dat de schoolorganisatie evolutief aan het nieuwe systeem wordt aangepast. In de Scandinavische landen werkt men in het basisonderwijs met een open leerschoolprincipe waarbij een team van leerkrachten aan de slag gaat met een groep leerlingen, en niet één leerkracht met een klas. Leerkrachten kunnen wisselend ingezet worden, al naargelang de behoeften en de snelheid van de leerlingen. Op die manier gaat het hele schoolteam mee met de evolutie van de leerling. Het wordt dus belangrijk om leerkrachten mee te laten evolueren met de leerlingen en hen opdrachten te kunnen geven in verschillende opeenvolgende jaren. Daartoe moet elke school kunnen beschikken over een vast schoolteam dat alle leerlingen gedifferentieerd kan opvolgen. Bij het opzetten van een nieuwe manier om het onderwijs te organiseren is het belangrijk dat men de kernopdrachten van het onderwijs afbakent. Deze kernopdrachten vormen de essentie van wat mag verwacht worden van scholen die onze kinderen voorbereiden op de toekomst en op de samenleving. Het gaat onder andere om de volgende taken: leerlingen kwalificeren voor maatschappelijk relevante leerdoelen en voor leerdoelen die relevant zijn voor de arbeidsmarkt, het vervolgonderwijs en de individuele ontwikkeling; elk individueel talent opsporen, ontwikkelen en begeleiden; begeleiding bieden bij het verminderen van de invloed van factoren (cognitief, sociaal-emotioneel, fysiek, spiritueel, pedagogisch, didactisch, onderwijsorganisatorisch) die het leerproces kunnen hinderen; alle belanghebbenden betrekken om het welbevinden te vergroten: It takes a village to raise a child.
6 2 De schoolorganisatie van de toekomst In de school van de toekomst worden deze kernopdrachten opgenomen door directeurs met een hoog beleidsvoerend vermogen en een sterk onderwijskundig leiderschap en door - grotendeels zelfsturende - teams die verantwoordelijk zijn voor een leerlingengroep die ze doorheen verschillende jaren begeleiden. De ondersteunende en besturende opdrachten (personeelsbeleid, financieel beleid, materiaalbeheer, infrastructuurbeleid, ) worden daarbij eveneens opgenomen in een teamwerking. Op die manier kunnen de kernteams zich concentreren op de kernopdrachten van het onderwijs. De kern-, ondersteunende en besturende teams vormen samen het gehele schoolteam dat op basis van dezelfde principes als de individuele teams werkt. Dat geeft kansen voor het tot stand komen van een helder, gedragen, relevant en actueel schoolbeleid en schoolvisie. Deze teams beschikken over een compleet takenpakket, een gezamenlijke opdracht en verantwoordelijkheid en het vermogen om bepaalde aspecten zelfstandig te regelen. Omwille van de continuïteit moet hun bestaan vaststaan in de tijd. Als men deze teams gedurende verschillende jaren eenzelfde groep van leerlingen laat begeleiden, maakt men een gedifferentieerde aanpak mogelijk, op een zinvolle manier die het welbevinden van alle betrokkenen ten goede komt.
7 3 Het lerarenberoep in de school van de toekomst Het is overduidelijk dat een dergelijke evolutie naar een organisatie van scholen op basis van teams en niet langer als een verzameling van kleine, individuele zelfstandigen een impact zal hebben op het lerarenberoep. Hoe dan ook gaan we daarbij uit van leraren die maatschappelijk geëngageerd in het leven staan en binnen het GO! hun beroep invulling geven op basis van de principes en de waarden van het pedagogisch project van het GO!. De rollen en taken van dergelijke teams zijn breed. Zo zullen zij onder meer moeten instaan voor leer- en keuzebegeleiding, competentieontwikkeling en het omgaan met diversiteit. Dit betekent evenwel niet dat elk teamlid alle taken en rollen in gelijke mate moet kunnen opnemen. De teams worden immers samengesteld op basis van complementaire (vak)kennis en competenties in hoofde van de samenstellende leraars. Daarom zal men op het vlak van het lerarenberoep een onderscheid moeten maken tussen generieke competenties, specifieke vaardigheden en vakkennis. Binnen de specifieke vaardigheden en vakkennis kan men daarbij ook werken met generieke vakkennis, zoals bijv. taalkennis voor elke leraar. In de school van de toekomst is elke leraar samen met de teamgenoten een inspirerende leraar. Hij/zij vormt een smeltkroes van talenten, enthousiasmeert, inspireert, daagt uit en prikkelt leerlingen. De gepassioneerde leraar vormt de hefboom of de inspiratiebron voor de verdere ontwikkeling. Dit betekent dat hij/zij in de eerste plaats in de jeugd gelooft, bovendien een passie heeft voor zijn/haar vak, mee is met nieuwe evoluties, trends of ontwikkelingen en vooral aansluiting vindt bij de (leef)wereld van de jongere. Hij/zij deelt en ontwikkelt deze inzichten binnen het eigen team en krijgt op die manier ook de nodige impulsen van de teamgenoten zodat de door het team begeleide leerlingen sterker en kwaliteitsvoller onderwijs krijgen. De leraar heeft oog voor individuele leermogelijkheden en is alert voor de sociale en culturele achtergrond van elk kind. Flexibiliteit, onder meer in de vorm van flexibele leertrajecten, en differentiatie zullen daarbij de norm zijn. De leerling met specifieke leer-, gedrags- en/of ontwikkelingsproblemen is in de veeleisende samenleving kwetsbaar. De kwaliteitsvolle leraar is hier tegelijkertijd coach en klankbord. In de school van de toekomst kan hij hierbij een beroep doen op een goed uitgebalanceerd, veilig zorgkader dat vertrouwen schenkt. Binnen zijn team wordt dit zorgkader door alle teamleden uitgetekend en bewaakt, op maat van elke leerling die het team onder zijn hoede heeft. De inspirerende leraar vindt ook de weg in het chaotische overaanbod aan informatie. In de school van de toekomst is de leraar niet langer de enige bron van kennis. Jongeren leren immers ook buiten de schoolcontext. De school opent immers haar vensters, haalt zelf de wereld binnen via gastcolleges, werkplekleren, internationale en andere projecten of virtueel lesgeven, houdt rekening met of valoriseert op een eenvoudige manier elders verworven competenties van lesgevers Buitenschoolse opvoedings- en leercontexten maken op die manier integraal deel uit van de leerlijnen. De leraar ontwikkelt met zijn teamgenoten de juiste kanalen, onderscheidt de essentie van de details, is selectief in wat jongeren aanspreekt, legt de uitdaging in bepaalde onderwerpen bloot, zoekt er concrete toepassingen bij, enz. De leraar omarmt diversiteit als een uitdaging én als een opportuniteit. Via het pedagogisch project van het GO! raken kinderen geroutineerd in het samenwerken met anderen, met leeftijdsgenoten die vaak een totaal andere achtergrond hebben dan zij. Appreciatie en empathie voor mensen met verschillende achtergronden ontwikkel je dan ook het best door op regelmatige basis ervaring op te doen met onderlinge samenwerking en heterogene, gemengde klasgroepen. De leraar en zijn teamgenoten nemen daarin een actieve rol op.
8 3 Het lerarenberoep in de school van de toekomst Doorheen de hele loopbaan werkt de lerende leraar met zijn teamgenoten manieren uit om de professionaliteit van het individueel functioneren en het functioneren in een team te verhogen. De leraar blijft zelf leerling en is nooit vervolmaakt in zijn beroep. Ten slotte opent de leraar de schoolpoort naar de wereld: in een brede open school stapt de school de wereld in en betreedt de wereld de school. Een school wordt een levende school die in het leven en in de realiteit staat als ze zich onderdompelt in haar culturele, sociale en economische omgeving via netwerking met het lokale verenigings- en bedrijfsleven, via buurtwerking, door de actieve participatie van ouders en leerlingen, door het multidisciplinaire gebruik van de schoolgebouwen, enz. Alle zelfsturende teams werken daartoe samen en zorgen voor een gecoördineerde aanpak zodat alle begeleide leerlingengroepen maximaal hiervan kunnen leren.
9 4 Geen lerarenberoep zonder een degelijke en uitdagende lerarenloopbaan Opdat scholen kunnen evolueren naar een nieuwe organisatievorm op basis van teams en elke leraar binnen die teams zijn rol kan opnemen moeten we het lerarenberoep anders invullen en aantrekkelijker maken. De lerarenloopbaan is daarbij een bepalend onderdeel: die moet degelijk en uitdagend zijn. 4.1. De start van de loopbaan De start van de loopbaan moet de fundamenten bieden om een hele loopbaan op te kunnen laten steunen. Aanvangsbegeleiding (bijv. in de vorm van mentoruren), een voltijdse en zekere tewerkstelling en een leefbare taakinvulling zijn enkele van de aspecten waarop moet ingegrepen worden. 4.2. De loopbaan zelf Een cruciaal aspect van de loopbaan is de evolutie ervan: verwachten we dat een leraar gedurende de hele loopbaan eenzelfde functie opneemt? Het antwoord daarop is neen. Net zoals in alle andere beroepen moet ook een leraar in zijn loopbaan een evolutie richting het meesterschap als mogelijk zien. Door een gefaseerde loopbaan met groeimogelijkheden in te voeren zorgt men er immers voor dat het beroep relevant en uitdagend blijft in elke fase van het loopbaantraject. Dit past trouwens ook in de evolutie naar de organisatie van scholen op basis van teams: door een gefaseerde loopbaan in te voeren biedt men de leraar de kans om een andere rol binnen de verschillende teams van een school op te nemen. In dat verband kan men trouwens ook bijvoorbeeld de school- of jaaropdracht als relevante maatregelen zien. Cruciaal is daarbij dat men leraren op een flexibele en duurzame manier kan inzetten voor hun continue professionalisering, de teamwerking en de team- en schooldoelstellingen. De professionalisering van de leraar is een ononderbroken proces, dat gestimuleerd en bewaakt moet worden. Er zijn voldoende middelen voor nascholing nodig, met voor de scholen daaraan gekoppeld een resultaatsverbintenis met evaluatie. Om besturende en ondersteunende teams te kunnen vormen, moeten de verschillende bestuursniveaus een personeelsbeleid vanuit een sterke visie kunnen voeren. Dit omvat ook aspecten als de rol van leidinggevenden, professionalisering, bezoldiging, bekwaamheidsbewijzen, verlofstelsels en voldoende ondersteuningsmogelijkheden. 4.3. De aantrekkelijkheid van de loopbaan Mensen die ervaring in een ander beroep hebben opgebouwd en vanuit een heel bewuste en geëngageerde overweging kiezen voor het lerarenberoep, moeten voluit de kans krijgen om de overstap naar het lerarenberoep te maken. Het debat over het meenemen van opgebouwde anciënniteit kan men daarbij niet uit de weg gaan.
10 4 Geen lerarenberoep zonder een degelijke en uitdagende lerarenloopbaan 4.4. De lerarenopleiding De evolutie naar een schoolorganisatie op basis van teams en naar een lerarenberoep dat hierin past, is evenwel niet los te koppelen van de lerarenopleiding. Daarom moet bij deze visie ook de apart ontwikkelde GO! visie op de lerarenopleiding gelezen worden.