Rendement 11 de jaargang september 2017 nr 36 FINANCIEEL NIEUWS
DE LANGVERWACHTE HERVORMING VAN HET ERFRECHT ACTUEEL ERFRECHT IS NIET MEER UP-TO-DATE Ons actuele erfrecht en huwelijksvermogensrecht dateren letterlijk nog uit de tijd van Napoleon. Nochtans is het familieleven gelukkig maar enorm geëvolueerd en gemoderniseerd. Denk maar aan nieuw samengestelde gezinnen die vandaag geen uitzondering meer vormen op de regel, de gewijzigde samenstelling van het vermogen (meer roerend dan onroerend), het feit dat we alsmaar langer leven,... Het gevolg daarvan is dat de wettelijke bepalingen niet meer matchen met de feitelijke situaties waarvoor ze gecreëerd zijn en de huidige regels niet meer aangepast zijn aan onze moderne samenleving. Bovendien is er onder het actueel erfrecht weinig vrijheid. Het voorbehouden erfdeel (de erfrechtelijke reserve) is heel erg ruim en bovendien in natura (dit wil zeggen op de goederen zelf). Daarom gingen al eerder stemmen op dat het erfrecht dringend aan hervorming toe was. Eindelijk is het nu zo ver. Op 20 juli 2017 werd de nieuwe erfwet gestemd om weldra in het Belgisch Staatsblad te verschijnen. Sommige overgangsbepalingen zullen onmiddellijk in werking treden, andere pas één jaar later. Een aantal fundamentele wijzigingen binnen het erfrecht zitten dan ook in de pijplijn. Deze moeten een flexibelere erfplanning mogelijk maken voor een complexe mix van biologische ouders en stiefouders, (eigen) kinderen en stiefkinderen, halfbroers en halfzussen. Zij zijn immers vragende partij voor meer vrijheid bij het verdelen van hun erfenis. De focus komt voortaan te liggen op het kerngezin: de erflater, de langstlevende echtgenoot en de kinderen. Het feit dat we alsmaar langer leven en dit ervoor zorgt dat men doorgaans pas erft in een latere fase van het leven, vormt hierbij een belangrijk aandachtspunt. Ook op technisch vlak worden zaken, die onder het actuele recht onnodig complex zijn en vasthouden aan principes die vandaag verouderd zijn, eenvoudiger gemaakt. Verouderde bepalingen zullen aangepast worden aan nieuwe uitgangspunten, in lijn met de huidige samenleving. Hierna volgt een nadere toelichting van de vier kernthema s die het nieuwe erfrecht betracht: de vermindering van het voorbehouden erfdeel/de erfrechtelijke reserve de afschaffing van het voorbehouden erfdeel van ouders meer eenvoud voor de inbreng en inkorting van giften de versoepeling van het huidig verbod op overeenkomsten over niet-opengevallen nalatenschappen 1) Minder reserve - Meer vrijheid om de nalatenschap naar wens te verdelen Onder het actuele erfrecht bestaan er drie categorieën van reservataire erfgenamen: de kinderen (of bij gebrek daaraan de kleinkinderen) de ouders (of bij gebreke grootouders) de langstlevende echtgenoot.
Hoeveel er onder het actuele erfrecht voor de kinderen gereserveerd is en welk deel vrij beschikbaar is, hangt af van het aantal kinderen dat men nalaat. Heeft men één kind, dan is de helft van de nalatenschap gereserveerd voor dat kind. Heeft men twee kinderen, dan is twee derden voor hen gereserveerd. (één derde per kind). Bij drie kinderen is dan drie vierden reservatair vastgelegd. (één vierde per kind). Wanneer men daarentegen geen kinderen of kleinkinderen nalaat, dan erven de ouders een voorbehouden erfdeel, hetzij ieder één vierde per ouder. De langstlevende echtgenoot is eveneens een beschermde erfgenaam. Deze moet minstens het vruchtgebruik over de gezinswoning en de inboedel erven. Wanneer de gezinswoning en de inboedel in waarde minder dan de helft van het vermogen vertegenwoordigen, is voor de langstlevende echtgenoot nog meer vruchtgebruik gereserveerd. Dat tot hij of zij het vruchtgebruik erft over de helft van het vermogen. De huidige reserve (het voorbehouden erfdeel) waarbij bepaalde erfgenamen dwingend een omvangrijk deel in de nalatenschap moeten krijgen, is te rigide en schiet de oorspronkelijke doelstelling, om bij het overlijden van de ouder te voorzien in een welbepaalde levensstandaard, voorbij. Bovendien is het concept van de huidige reserve niet aangepast aan het moderne familieleven. Ouders gaan vaker uit elkaar waardoor kinderen zo in nieuw samengestelde gezinnen worden opgevoed. Kinderen krijgen een intense familieband in beide gezinnen, zowel met de plus papa of de plus mama, maar ook met de halfbroer en halfzus. In bepaalde gevallen verwatert de band met één van de ouders, waardoor die ouder ook moeilijkheden heeft om een bepaald erfdeel van zijn of haar vermogen te reserveren voor een kind dat hij of zij zelden heeft kunnen zien. Daarom heeft de wetgever de regels met betrekking tot de erfrechtelijke reserve versoepeld. Het voorbehouden erfdeel wordt teruggeschroefd naar de helft van de nalatenschap, ongeacht het aantal kinderen dat men nalaat. Heeft men één kind, dan is de helft van de nalatenschap voor dat kind gereserveerd. Over de helft van de nalatenschap kan men dan vrij beschikken. Heeft men twee kinderen, dan is de helft van de nalatenschap voor die twee kinderen gereserveerd en zo verder. Figuur 1 VOOR HERVORMING VOOR HERVORMING NA HERVORMING NA HERVORMING Gereserveerd Vrij beschikbaar Gereserveerd Vrij beschikbaar 1 kind 1/2 1/2 1/2 1/2 2 kinderen 2/3 (of 1/3 per kind) 1/3 1/2 (of 1/4 per kind) 1/2 3 kinderen 3/4 (of 1/4 per kind) 1/4 1/2 (of 1/6 per kind) 1/2 4 kinderen 3/4 (of 3/16 per kind) 1/4 1/2 (of 1/8 per kind) 1/2 Dit terugschroeven van de reserve of het voorbehouden erfdeel, beantwoordt aan de actuele behoefte naar meer vrijheid om het vermogen vrij te kunnen bestemmen zoals men dat zelf wil. Dit beantwoordt eveneens aan de actuele maatschappelijke behoefte van vrijheid om zich aan te passen aan de gewijzigde omstandigheden en de grote diversiteit van familiale situaties. Ouders krijgen de vrijheid om zelf aan te wijzen hoe hun vermogen na hun overlijden zal overgaan. Deze maatregel stelt ouders in nieuw samengestelde gezinnen ook in de mogelijkheid om een deel van hun erfenis aan hun stiefkinderen te geven. Vermits voortaan de helft van de nalatenschap vrij beschikbaar wordt, zal men ook een deel van de nalatenschap via schenking of via testament aan een stiefkind dat vele jaren in het gezin mee opgroeide kunnen toebedelen. In het verleden was dit veel moeilijker in kroostrijke gezinnen omdat het beschikbaar deel te beperkt was. Het nieuwe erfrecht stelt ouders ook in staat om een kind dat het moeilijk heeft, iets meer of anders te kunnen helpen dan de andere kinderen. Doordat het beschikbaar deel in de toekomst in de meeste gevallen groter wordt, krijgen de ouders meer vrijheid om één kind (bv. een gehandicapt kind) een extra duwtje in de rug te geven. Kinderen waarmee het contact doorheen de jaren vertroebelde of verbroken is, zal men ook minder kunnen geven. Het volledige uitsluiten van de kinderen uit de nalatenschap zal echter ook onder het nieuwe erfrecht niet mogelijk zijn. Tot slot kan je hier in België als ouder in de toekomst ook iets meer in de voetsporen treden van Warren Buffet of Bill Gates en zal je nu meer vrijheid hebben om een deel van je vermogen te bestemmen voor een goed doel. Onder het huidige erfrecht is het voor ouders moeilijk om ook een deel van het vermogen te bestemmen via schenking of legaat aan een goed doel omdat zij 3
tegen de grenzen van het beschikbaar deel aanbotsen. Doordat het beschikbaar deel in de toekomst groter wordt, zal dit de mogelijkheden voor filantropie enkel maar verruimen. Het beschikbaar deel wordt dus ruimer, maar het wettelijk erfdeel blijft onder het nieuwe erfrecht ongewijzigd. Het ruimer beschikbaar deel kan enkel via schenking of testament aan welbepaalde personen overgemaakt worden. Dit betekent dat men dus zelf het initiatief hiertoe moet nemen. Naar ons aanvoelen leeft bij veel mensen op vandaag de foute perceptie dat het nieuwe erfrecht ook een erfrecht voor stiefkinderen zal voorzien. Dit is echter niet het geval. Plusouders die een bepaald deel van hun vermogen aan hun stiefkinderen willen vermaken, zullen hiertoe namelijk zelf een vermogensplanning moeten uitwerken. Grijpen ouders echter niet in via schenking of legaat, dan zal het wettelijke erfrecht nog steeds toepassing vinden wat voorziet in een gelijkheid tussen alle kinderen. Dit zal in de toekomst niet wijzigen: Figuur 2 VOOR HERVORMING NA HERVORMING 1 kind 1/1 1/1 2 kinderen Ieder 1/2 Ieder 1/2 3 kinderen Ieder 1/3 Ieder 1/3 4 kinderen Ieder 1/4 Ieder 1/4 2) Geen reserve meer voor ouders wel een onderhoudsvordering voor behoeftige ouders Op vandaag hebben ouders elk recht op één vierde van de nalatenschap. Dit is enkel zo indien er geen kinderen zijn en indien er geen testament bestaat in het voordeel van de langstlevende echtgenoot of wettelijk samenwonende partner. Feitelijk samenwonende partners kunnen evenwel niet begunstigd worden ten koste van het voorbehouden erfdeel van de ouders en dit leidde in de praktijk soms tot pijnlijke situaties. Steeds meer mensen kiezen ervoor om niet te huwen en gaan enkel samenwonen. Het klassieke gezin van gehuwde ouders met kinderen wordt steeds minder de norm. Sommige koppels officialiseren hun samenwoning door een verklaring af te leggen voor de ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente waar ze wonen. Hierdoor ontstaat het (weliswaar beperkte) statuut van de wettelijke samenwoning. Wettelijke samenwoners erven niet van elkaar krachtens de wet, maar ze kunnen wel via een schenking of testament begunstigd worden en zo het voorbehouden erfdeel van de ouders uitschakelen. Voor feitelijke samenwoners gaat dit niet. Vele koppels zijn zich hier niet van bewust en denken dat zij elkaar met een testament beveiligd hebben. Wanneer één van hen kinderloos overlijdt, wordt de langstlevende samenwonende partner met de reserve van hun schoon ouders geconfronteerd. Dit leidt in de praktijk soms tot schrijnende situaties. Voortaan zal iemand die feitelijk samenwoont in een testament zijn hele erfenis kunnen nalaten aan zijn of haar feitelijk samenwonende partner, zonder dat zijn of haar ouders dat testament kunnen aanvechten. De ouderlijke reserve van iemand die zelf geen kinderen heeft, wordt in het nieuwe erfrecht immers afgeschaft en vervangen door een uitbreiding van de onderhoudsverplichting ten laste van de nalatenschap in geval van behoeftigheid. Enkel indien ouders behoeftig zijn, zullen zij een bedrag uit de nalatenschap van hun vooroverleden kind kunnen claimen. Ouders worden geacht behoeftig te zijn wanneer zij zelf niet in staat zijn om in hun levensonderhoud te voorzien. De omvang van de onderhoudsvordering zal worden begrensd door de omvang van de vroegere reserve van de ouder zijnde maximum 1/4de van de nalatenschap. 3) Meer eenvoud voor de inbreng en inkorting van schenkingen De erflater mag bij leven schenken wat hij wil en aan wie hij wil. Tijdens het leven heeft men immers een vrij beschikkingsrecht over zijn vermogen. Maar bij het overlijden wordt een soort afrekening gemaakt tussen de wettelijke erfgenamen (dit principe noemt men de inbreng in de nalatenschap door zij die door de wet tot de nalatenschap gerechtigd zijn). Indien één van de erfgenamen een schenking van de erflater ontving als voorschot op zijn of haar erfdeel, moet hij of zij deze schenking in de nalatenschap inbrengen. Zijn er erfgenamen die door die schenkingen minder krijgen dan hun reserve, dan kunnen ze wat ze te weinig gekregen hebben, alsnog opeisen (dit principe noemt men de inkorting door de erfgenamen die een voorbehouden of reservatair erfdeel in de nalatenschap hebben). Het nieuwe erfrecht maakt komaf met de moeilijke waarderingsregels inzake schenkingen die in de nalatenschap moeten ingebracht of ingekort worden. Regels die overigens voor heel wat discussies, scheeftrekkingen en onzekerheid zorgden. In de toekomst zal de inbreng voor alle goederen op dezelfde wijze gebeuren. Zonder onderscheid tussen roerende goederen (bv. een geldsom, aandelen in een vennootschap, effectenportefeuille,...) en onroerende goederen (bv. een bouwgrond of huis). Schenkingen zullen enkel nog aan hun
waarde op datum van de schenking in rekening worden gebracht. De waarde van het geschonken goed zal dan op het ogenblik van de schenking worden vastgeklikt. Vandaag is dat al zo voor roerende goederen, maar onroerende goederen worden nu nog in rekening gebracht aan hun waarde op de dag van het overlijden van de schenker. Dit onderscheid zorgt vandaag voor scheeftrekkingen tussen bijvoorbeeld een broer en een zus wanneer de broer bv. een som geld kreeg en de zus een onroerend goed geschonken kreeg. Zelfs als beide schenkingen op de dag van de schenking dezelfde waarde hadden, zal de zus in principe toch meer in rekening moeten brengen omdat het onroerend goed op de dag van het overlijden in principe meer waard is geworden. Bovendien moeten onroerende goederen vandaag in principe in natura teruggebracht worden naar de nalatenschap. Voor roerende goederen geldt dit niet. Dit zorgt voor onzekerheid en discussies (bv. stel wanneer de zus op de geschonken bouwgrond een huis heeft gebouwd). In de toekomst zal de inbreng en de inkorting gebeuren in waarde. Deze wijziging geeft de begiftigde de zekerheid dat hij het goed definitief zal kunnen behouden en enkel de waarde van het geschonken goed zal moeten terugbrengen of vergoeden. Nieuw is dat bij de verrekening van de schenkingen in de nalatenschap, de schenkingen zullen worden geherwaardeerd. Dit om bij de verrekening van de schenkingen uit het verleden de muntontwaarding of de stijging van de levensduurte mee in rekening te brengen. Hoewel de waarde van de geschonken goederen op het ogenblik van de schenking wordt vastgeklikt, zal deze waarde bij de verrekening van de schenking in de nalatenschap van de schenker geïndexeerd worden. Voor de indexatie heeft de wetgever gekozen voor de index van de consumptieprijzen. Concreet betekent dit dat wanneer een kind 50.000 EUR gekregen heeft in het jaar 2008 en de schenker overlijdt in het jaar 2025, dat het kind onder het nieuwe erfrecht een bedrag van 50.000 EUR + indexatie volgens de consumptieprijzen index zal moeten verrekenen. Onder het huidige erfrecht is dit niet het geval. Het kind zal enkel de ronde som van 50.000 EUR moeten verrekenen, zonder indexatie. De indexatie onder het toekomstige recht betekent eveneens dat wanneer ouders een zelfde som aan ieder van hun kinderen geven op een ander tijdstip, deze kinderen allen een andere som in de nalatenschap zullen moeten verrekenen (gelet op de verschillende indexatiesommen). Dit zal in vele gevallen niet overeenstemmen met de filosofie van de ouders die hun kinderen gelijk willen behandelen zodat zij hierover desgevallend overeenkomsten zullen moeten treffen (zie hierna). Op dit herwaarderingsprincipe onder het nieuwe erfrecht wordt één uitzondering gemaakt. Meer bepaald met betrekking tot goederen die slechts in blote eigendom zijn geschonken. Dit betekent dat het vruchtgebruik met betrekking tot de geschonken goederen bij de schenker blijft, zodat de schenker ook alle vruchten van de geschonken goederen blijft opstrijken. Dergelijke schenkingen zullen in het nieuwe erfrecht worden 5
gewaardeerd aan hun waarde ten tijde van het overlijden en zullen in de nalatenschap van de schenker aan die waarde worden verrekend. Indien de schenker tijdens zijn leven alsnog verzaakt aan zijn vruchtgebruik (bv. omdat hij de huurinkomsten niet langer nodig heeft van het geschonken pand), zal de waarde van schenking alsnog eerder vastgeklikt worden, meer bepaald op de dag dat de schenker afstand doet van het vruchtgebruik en de begiftigde zelf over de vruchten kan beschikken. In dat geval zal er toch indexatie plaatsvinden, maar slechts vanaf de dag van de afstand van het vruchtgebruik. 4) Eindelijk wel erfovereenkomsten bij leven Het algemene principe dat de erfovergang enkel bij wet of bij testament kan geregeld worden en niet bij overeenkomst, is in de huidige maatschappelijke context niet meer verantwoord. De wetgever wil het dan ook mogelijk maken dat ouders met hun kinderen een bindende overeenkomst sluiten over de latere definitieve verdeling van de erfenis. Tot nu toe zijn overeenkomsten die vooraf gemaakt worden over de verdeling van een nog niet opengevallen erfenis - op enkele uitzonderingen na - immers niet toegelaten. Het nieuwe erfrecht wenst erfenisruzies - die in de praktijk gevoelig zijn toegenomen op die manier te verminderen. Stel dat een ouder een goed schenkt aan een van zijn kinderen, dan zal men een punctuele erfovereenkomst kunnen opstellen waarin de andere erfgenamen de waarde van die schenking erkennen en bevestigen. Zo is men zeker dat die waarde achteraf niet in twijfel kan worden getrokken. Een andere mogelijkheid die het nieuwe erfrecht voorziet, is het sluiten van een globale familiale overeenkomst waarbij ouders met hun kinderen een allesomvattende regeling zullen kunnen sluiten over de schenkingen en hun erfenis, op voorwaarde dat er tussen alle kinderen een evenwicht bestaat en dat alle kinderen akkoord gaan. Een volmaakte gelijkheid is niet langer de regel, maar wel een subjectief evenwicht, aangepast aan de concrete situatie van de kinderen. In de overeenkomst moet worden vermeld hoe de betrokkenen het subjectief evenwicht hebben opgevat en aanvaard. Wanneer niet alle kinderen betrokken worden in de overeenkomst is deze niet geldig. Dergelijke overeenkomsten moeten gelet op hun definitieve en verregaande karakter voor een notaris worden gesloten en in een notariële akte worden opgenomen. De notaris zal verplicht toelichting geven en er wordt een reflectieperiode van één maand ingelast. De notaris kan met elke partij die dit wenst een individueel gesprek hebben om toe te lichten wat de erfovereenkomst inhoudt. De notaris zal iedere partij ook inlichten over het feit dat hij zich kan laten adviseren door een andere notaris of een advocaat. Nadat de overeenkomst is gesloten, is ze in principe definitief en kan ze niet langer worden aangevochten. Hiermee hoopt de wetgever erfenisdiscussies in de toekomst terug te schroeven. In de praktijk kunnen problemen opduiken binnen families waar conflicten reeds latent aanwezig zijn of verwacht worden, om
alle familieleden rond de tafel te krijgen om een erfenis pact te kunnen sluiten. In elk geval loont het de moeite om dit te proberen. Minstens zullen hierbij alle potentiële discussiepunten aan de oppervlakte kunnen komen en zal men kunnen proberen om te bemiddelen. De vraag stelt zich evenwel of bepaalde kinderen niet onder druk zullen staan om een erfovereenkomst te tekenen? De reflectieperiode van één maand na de eerste vergadering bij de notaris is immers heel erg kort. Het is ook onzeker dat iedere partij zelf wel het initiatief zal nemen om zich te laten bijstaan door een individuele notaris of advocaat, dat kost immers geld... De erfovereenkomst zal in bepaalde gevallen misschien wel een nieuwe bron van familiale frustraties en conflicten worden in plaats van deze net te willen vermijden. Tot slot is de erfovereenkomst bindend. Men moet dus voldoende voorzichtig te werk gaan. Het leven evolueert immers, het vermogen fluctueert, familiale relaties veranderen... Men dient dus goed te bezinnen eer men begint... VANAF WANNEER? Het nieuwe erfrecht zal eerstdaags, op moment van schrijven, gepubliceerd worden in het Belgisch Staatsblad. Bepaalde onderdelen van het nieuwe erfrecht zullen onmiddellijk in werking treden. Andere aspecten zullen pas in werking treden één jaar na de publicatie in het Belgisch Staatsblad. Er is aldus voorzien in een overgangsfase van één jaar binnen dewelke personen die vandaag reeds een schenking hebben gedaan of een testament hebben opgemaakt zich kunnen voorbereiden op het nieuwe erfrecht. Het nieuwe erfrecht zal immers van toepassing zijn op alle nalatenschappen die openvallen na de inwerkingtreding. Dus ook op schenkingen en testamenten die reeds voor de inwerkingtreding zijn opgemaakt. Men kan evenwel een verklaring afleggen tijdens de overgangsperiode dat men toch wil vasthouden aan het oude recht voor wat betreft schenkingen die in het verleden zijn gebeurd. Kiest men voor het oude recht dan blijven de oude bepalingen van toepassing op alle schenkingen die men ooit gedaan heeft voor de inwerkingtreding van de nieuwe wet. Doordat de toepassing van het nieuwe erfrecht de bestaande planningen in de war kan sturen, is een check-up van bestaande planningen zeker aangewezen zodat samen met een adviseur kan nagegaan worden of een keuze voor het oud recht of een keuze voor het nieuw recht voor wat betreft handelingen in het verleden het meest aangewezen is. Ann Maelfait Partner Rivus Advocaten Brussel Gent 7
RIVUS Advocaten: kantoor Brussel Boulevard St. Michel 2 1150 Brussel Bruxelles T +32 (0)2 613 09 70 F +32 (0)2 613 09 77 Maatsch. zetel: Rijselstraat 2A, 8200 Brugge T +32 (0) 50 33 33 61 F +32 (0) 50 34 16 30 Kantoor: Kortrijksesteenweg 930, 9000 Gent T +32 (0) 9 265 71 40 F +32 (0) 9 223 09 07 www.weghsteen.be info@weghsteen.be Gehele of gedeeltelijke overname uit deze publicatie wordt slechts toegestaan na uitdrukkelijke toestemming van de redactie. Hoewel wij de grootste zorg besteden aan deze uitgave, kan de redactie geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele onjuistheden of onvolledigheden in de teksten van deze newsletter. Heeft u vragen bij één of meerdere artikels, bel dan naar het nummer 050 33 33 61. V.U. Vincent Weghsteen, Rijselstraat 2A te 8200 Brugge Realisatie: mindsetting.be RIVUS Advocaten: kantoor Gent Steenakkerstraat 22 9070 Heusden (Destelbergen) T +32 (0)9 393 47 00 F +32 (0)9 393 47 01