Gebruikershandleiding waterproefjes voor open dagen Samengesteld door: Marianne Greijdanus-Klaas, RWS-RIZA September 2005 Werkdocumentnummer: 2005.115X
Voorwoord Voor het maken van dit document is gebruik gemaakt van verschillende bestaande lespakketten, met name AaKWA en WATCH en stichting Reinwater (zie literatuurlijst voor verwijzing). Ook zijn een aantal proeven zelf bedacht en is gebruik gemaakt van de zoekkaarten van de OVB. Om de proeven geschikt te maken voor gebruik op de open dag van Rijkswaterstaat 2005 zijn ze deels herschreven en opnieuw gelay-out. Bij het Mobilion zijn de proeven uitgetest en door de medewerkers van Mobilion zijn verbeteringen gesuggereerd waarvoor dank. Mocht je suggesties hebben die tot verbetering kunnen leiden van de instructiebladen of begeleidershandleiding dan horen we dat graag! Hiervoor kun je gebruik maken van het evaluatieformulier dat op pagina 19 staat. Veel plezier met de proefjes en alvast bedankt voor eventuele aanvullingen! 2
Inhoud: I. Inleiding 4 II. Materialen 5 III. Begeleidersinstructie 6 IV. Instructiebladen en antwoordblad 10 1. Helderheidsproef 11 2. Zuurgraadproef 12 3. Visspel 13 4. Loop over het water proef 14 5. Waterzuiveringsproef 15 Antwoordblad 16 Evaluatieformulier begeleider 19 V. Bronnen en Literatuur 20 3
I. Inleiding Beste begeleider, Dit is de handleiding die bij de proeven hoort die op de open dag van Rijkswaterstaat ingezet kunnen worden. De eerste 3 proeven zijn standaard en daarvoor wordt een deel van de materialen door RIZA aangeleverd, proef 4 en 5 zijn aanvullend voor locaties waar geknoeid kan worden en men de ruimte heeft om proef 4 trilvrij uit te voeren. Er is al veel voorbereid maar er wordt ook wat creativiteit van jullie zelf en de bezoekers verwacht. Lees daarom de beschrijvingen goed door en bekijk de bijgeleverde materialen, voer alle proeven een keer zelf uit zodat je weet waar de bezoekers straks tegen aan gaan lopen en wat er klaargezet moet worden. Per proef is een instructieblad beschikbaar, deze begint met de benodigdheden gevolgd door de doe opdracht gevolgd door een uitleg waarom deze proef belangrijk is. Een aantal proeven komen ook voor in het lespakket van Watch, zij hebben een leuke website, deze kun je wellicht op een PC in de buurt van de proefjes laten draaien. Ook zijn er stikkervellen van Watch meegeleverd waarvan je gebruik kunt maken door elk kind dat de proefjes gedaan heeft een stikker te geven. De proeven hebben allemaal met het milieu te maken, werk dan ook zo milieuvriendelijk mogelijk door milieuvriendelijk materiaal te gebruiken (bijv. liefst kartonnen bekertjes) of materiaal dat meerdere malen ingezet kan worden (geplastificeerde instructiebladen). 4
II. Materialen Open dag RWS benodigdheden proefjes, de gemarkeerde benodigdheden zijn opgenomen in het standaard pakket wat geleverd wordt door RIZA, ongemarkeerde zaken moet je zelf aanschaffen. Als aardigheidje hebben we per locatie 1 00 stikkers van Watch bijgevoegd. Je kunt elk kind 1 stikker geven tot ze op zijn. In RIZA pakket Zelf kopen doen/maken 1. Helderheidsproef 6 potjes met deksel instructieblad met helderheidsschijf 2. Zuurgraadsproef ph papiertjes spuitfles instructieblad met ph kleurstrook 3. Visspel 2 emmers sheets met plaatjes geplastificeerde zoekkaarten planten dieren en vissen benodigdheden voor 2 hengeltjes instructieblad 4. Loop over het water instructieblad Bakje water proef (niet in standaard punaises open dag pakket) afwasmiddel 5. Waterzuiveringsproef (niet in standaard open dag pakket) Verschillende typen water van helder naar troebel bekertjes azijn vloeibare zeep in pompflesje plaatjes uitknippen en nietje erdoorheen hengeltjes in elkaar zetten instructieblad 3 koffiefilterhouders 3 grote plastic maatbekers koffiefilters Emmer zand lepel Zak watten bekertjes met water soorten vervuiling bijvoorbeeld (poeder)melk papiersnippers limonadesiroop cacaopoeder gras Waterverf Modderwater roerstaafjes 5
III. Begeleiders instructie per proef 1. Helderheidsproef, Leerdoel: Kinderen leren dat er verschil is in helderheid van verschillende soorten water en wat dat voor gevolgen heeft voor het leven op en rond het water. Materialen: dichte potjes met verschillende soorten water: kraanwater, troebel slootwater, helder slootwater, regenwater de helderheidschijf (staat afgebeeld op het instructieblad) instructieblad Voorbereiding: Zorg dat de potjes tot de helft met water van verschillende helderheid gevuld zijn (kraanwater, slootwater, water met een beetje modder, half slootwater half drinkwater, regenwater, water met een beetje (koffie)melk erin, afwaswater, kookvocht) NB!! Dit kun je natuurlijk faken door zelf wat mengsels te maken. Plak op het potje een etiket met daarop het soort water. Zet het geheel op een lage tafel neer of zorg voor een krukje/stoel want de kinderen moeten van bovenaf in de potjes kunnen kijken. Voer zelf de proef een keer uit om te zien of je inderdaad verschil ziet en pas zonodig de troebelheid aan door meer water of meer vervuiling toe te voegen. De helderheidschijf staat op het instructieblad met daarbij de legenda. Alternatief: 1. kopieer de helderheidschijf en plak deze onder de potjes dan kunnen meer kinderen tegelijk de proef doen 2. vraag kinderen zelf water te zoeken om in de potjes te doen (kan bij een klas bijvoorbeeld, onder begeleiding) Proef zelf: Activiteit: schud het potje voorzichtig, draai de dop eraf en zet het op de helderheidsschijf, hoe meer stippen je ziet hoe helderder het water is, schrijf per potje op hoeveel stippen je ziet Voor de begeleider: In principe moeten de kinderen die kunnen lezen dit zelf kunnen. Degenen die kunnen schrijven kunnen een antwoordblad invullen maar het hoeft niet. Opruimen: In principe kunnen de potjes een hele dag gebruikt worden, daarna gaat het stinken. Gooi de potjes aan het eind van de dag leeg en spoel ze om, maak de instructieblad schoon. 6
2. Zuurgraadproef Leerdoel: kinderen leren dat je de zuurgraad van het water kunt meten, dat de meeste dieren het liefst in neutraal (=ph 7 ) water leven maar dat er ook dieren/planten zijn die juist wel van een zure omgeving houden. Materialen a. ph papiertjes en controlestrook met kleurtjes (of een ph meter) b. bekertjes c. azijn d. vloeibare zeep (handigst is een potje met pompje zodat je met x drukken zeep toe kunt voegen) e. spuitfles voor de azijn Voorbereiding: Als er nog geen controlestrookje op het instructieblad zit plak deze er dan alsnog op. Doe de azijn in de spuitfles en schrijf op de fles dat er azijn in zit. Let op!! Een spuitfles kan uitnodigend zijn om elkaar ermee te gaan besproeien, als er weinig toezicht is is het wellicht beter de azijn in de fles te laten en ze daarmee te laten werken of al potjes klaar te zetten, 1 met azijnwater, 1 met zeepwater en de kinderen alleen maar laten meten. Voer zelf de proef uit om een beetje feeling te krijgen hoe het werkt. Proef zelf: Activiteit: doe water in een bekertje, voeg een paar druppen azijn toe. Roer dit met een ph papiertje om en vergelijk na 10 tellen de kleuren op het ph papier met de controlestrook. Voeg nu een beetje zeep toe en neem een nieuw ph papiertje om te zien hoe de ph verandert. Voor de begeleider: De kinderen kunnen zelf het strookje in het water steken en aflezen wat de ph is, ze kunnen dit invullen op het antwoordblad. Opleuken: je kunt deze proef opleuken door er 3 bakken snoep (of een citroen en een appel) bij te zetten, waar hou jij van??? Zure matten, zoete snoepjes of zoute drop? Zoete appels of zure citroenen?? Als ze de proef goed hebben gedaan een snoepje naar keuze. De strookjes mogen mee naar huis. Opruimen: Maak alles schoon en ruim de spullen op, kijk of er nog voldoende is en vul indien nodig aan. 7
3. Visspel Leerdoel: de kinderen leren het onderwaterleven kennen en de wat oudere kinderen leren met een zoekkaart werken. Kinderen leren dat je aan de dieren en planten kunt zien hoe het met de waterkwaliteit gesteld is. Materialen: 2 emmers op sheet gekopieerde planten en diertjes en vissen van de zoekkaarten van de OVB NB!! Zelf uitknippen en een nietje erdoorheen slaan om ze met een magneet te kunnen vangen geplastificeerde zoekkaarten planten vissen en waterdiertjes 2 hengeltjes van bamboe plantenstokje met stukje touw en magneetje Voorbereiding: 1 e keer: knip de beesten en planten uit en sla er 1 of twee nietjes door, maak een hengeltje m.b.v. de bamboestokjes het touw en de magneetjes. Doe alle uitgeknipte spullen in een emmer (of verdeel het over 2 emmers) NB!! Er hoeft geen water bij!!!! Dan gaan de nietjes nl roesten. Leg de zoekkaarten klaar en probeer zelf de proef uit. Proef zelf: laat elk kind, afhankelijk van hoe druk het is één of meer keer vissen en opzoeken wat het heeft gevonden. In principe moeten ze het zelf kunnen. Opruimen: zet alles klaar voor de volgende dag 4. Loop over het water proef Leerdoel: de kinderen leren wat oppervlakte spanning is en hoe het gebruikt wordt door diertjes die over het water lopen. Ze leren dat vervuiling deze spanning kapot kan maken en dat daardoor bepaalde dieren niet meer kunnen leven. Ook leren de kinderen concentratie en voorzichtig handelen, het vergt een vaste hand om de punaise te laten drijven! Materialen 2 bakjes water punaise afwasmiddel Voorbereiding: Zet 1 bakje schoon water en 1 bakje met afwaswater (schuimvorming) klaar. Per keer is een schone punaise nodig, gebruikte punaises kunnen niet meer gebruikt 8
worden voor deze proef (omdat er resten afwasmiddel opzitten), ook het bakje voor het schone water moet goed schoon zijn. Proef zelf: Activiteit: zet de bakjes op een vlakke ondergrond en wacht totdat het water stil staat. Neem de prikker van de punaise tussen je vingers en probeer de vlakke kant zo op het schone water te leggen dat de punaise blijft drijven. Probeer het nu ook bij het bakje met vervuild water. Voor de begeleider: deze proef vereist nogal een vaste hand en trilvrije omgeving, als alternatief kan gekozen worden de proef door de begeleider uit te laten voeren (bijvoorbeeld elk (half) uur 1 keer) voor publiek. Leuker is het nog om een punaise te laten drijven op schoon water en dan een drup afwasmiddel toe te voegen zodat je de oppervlaktespanning als het ware ziet breken. Opruimen: Maak alles schoon en ruim de spullen op, kijk of er nog voldoende is en vul indien nodig aan. 5. Waterzuiveringsproef Leerdoel: Kinderen leren hoe een deel van het waterzuiveringsproces plaatsvindt dat het tijd kost om goed te zuiveren en dat je verschillende vervuilingen op verschillende manieren weg kunt vangen Materialen: 3 koffiefilterhouders 3 grote plastic maatbekers koffiefilters emmer zand lepel zak watten 6 bekertjes met water (poeder)melk papiersnippers limonadesiroop/cacaopoeder gras waterverf modderwater roerstaafjes 9
Voorbereiding: Zet de filteropstelling klaar zoals in de proef omschreven, plak eventueel een etiket met daarop zandfilter en wattenfilter op de betreffende filterhouders. Proef zelf: Laat de kinderen zelf mengsels maken van water met iets erbij in of bereid dit voor. Dit mag van alles zijn. Let bij het filteren op hoe lang het duurt en het verschil tussen het water wat je erin gegoten hebt, wat eruit komt en wat achterblijft op het filter, schrijf dit op het antwoordblad. Vervang het filter indien nodig. Alternatief: om het geknoei te beperken kan ook deze proef door de begeleider of een kind op vaste tijdstippen voor publiek gedaan worden. Opruimen: Maak alles schoon en ruim de spullen op, kijk of er nog voldoende is en vul indien nodig aan IV: Instructiebladen en antwoordblad Op de volgende bladzijden is per proef een instructieblad weergegeven voor de bezoekers, deze instructiebladen zitten ook geplastificeerd en wel in het pakket van de open dag RWS. De antwoordbladen zijn niet zozeer geschikt voor een open dag maar kunnen leuk zijn als de proeven gebruikt worden bij een waterles of bezoek van een school aan een locatie. Om de mogelijkheid te bieden een en ander aan te passen aan de plaatselijke situatie zijn de instructiebladen en het antwoordblad in dit document opgenomen zodat ze eventueel gewijzigd en opnieuw uitgeprint kunnen worden. Mocht u suggesties hebben die tot verbetering kunnen leiden van de instructiebladen of begeleidershandleiding dan horen we dat graag. Op pagina 19 is een evaluatieformulier opgenomen. Veel plezier met de proefjes en alvast bedankt voor eventuele aanvullingen! 10
1. Helderheidsproef Wat heb je nodig? Dichte potjes met verschillende soorten water: kraanwater, troebel slootwater, helder slootwater, regenwater Wat ga je doen? Schud het potje voorzichtig, draai de dop eraf en zet het op de helderheidsschijf die hieronder staat. Hoe meer stippen je ziet hoe helderder het water is, schrijf per potje op hoeveel stippen je ziet. 12 stippen zichtbaar => Zeer helder meer dan 8 stippen zichtbaar => Helder 8 of minder stippen zichtbaar => Troebel geen stippen zichtbaar => Zeer troebel Helderheidsschijf Wist je dat? Planten licht nodig hebben om energie van te maken en te groeien, hoe helderder het water hoe groter het gebied waarin planten kunnen groeien. Veel dieren leven tussen de planten of hebben de zuurstof nodig die de planten kunnen maken. De snoek heeft helder water nodig omdat het een zichtjager is, ook heeft de snoek planten nodig om tussen te schuilen. Vogels die op vis jagen zoals de reiger kunnen meer zien in helder water. Dus voor veel planten en dieren is het goed als het water helder is! 11
2. Zuurgraadproef Wat heb je nodig? a. ph papiertjes b. controlestrook met kleurtjes (hieronder) c. bekertjes d. azijn e. vloeibare zeep Wat ga je doen? Vul je bekertje met water en doe er een beetje azijn bij, roer het water tot het goed gemengd is. Doop de teststrook van de ph papiertjes in het water en beweeg deze voorzichtig heen en weer. Kijk na 10 tellen welke kleurcombinatie het best past bij het strookje, dit is de ph of zuurgraad van het water, hoe LAGER het getal hoe zuurder het water. Doe nu wat vloeibare zeep erbij, pak een nieuw ph papiertje en kijk wat de ph nu is. controlestrook Plak hier de kleurstrook uit het doosje ph papiertjes. Wist je dat? Als je in zuur of zepig water met open ogen zwemt prikt dat aan je ogen doordat het water een andere zuurgraad heeft dan je ogen. Ook de dieren en planten die in het water leven kunnen last hebben van een verkeerde ph van het water, ze gaan dood of worden ziek (bij zuur water krijgen dieren bijvoorbeeld eerder een schimmelinfectie). De slak kan bijvoorbeeld niet tegen zuur water omdat zijn huisje daarin oplost. De meeste dieren en platen leven het liefst in neutraal water met een ph van rond de 7 maar er zijn ook soorten die juist goed kunnen leven in een zuur vennetje. 12
3. Visspel Wat heb je nodig? Emmer met planten diertjes en vissen geplastificeerde zoekkaarten planten vissen en waterdiertjes hengeltje Wat ga je doen? Vis met je hengeltje in de emmer en kijk wat je gevangen hebt, kijk op de zoekkaart of je de naam van het plantje de vis of het diertje kunt vinden. Wist je dat? Hoe schoner het water hoe meer verschillende planten en dieren je in het water kunt vinden. In heel smerig water vind je geen planten en alleen maar beestjes die tegen smerig water kunnen zoals wormen, bloedzuigers en pissebedden. In schoner water vind je ook vlokreeftjes en kokerjufferlarven en in het schoonste water libellen, schrijvertjes, kevertjes en veel verschillende soorten planten en vissen. 13
Loop over het water proef Wat heb je nodig? a. bakje schoon water b. bakje water met wat afwasmiddel erin c. SCHONE punaise d. Schone droge vingers Wat ga je doen?!! LET OP!!! Voor deze proef moet je een vaste hand hebben dus niet teveel bibberen, als het je zelf niet lukt vraag dan een ouder iemand je te helpen.!!! Wacht totdat het water in het bakje met schoon water echt goed stil staat. Neem de prikker van een nog niet eerder gebruikte punaise tussen je schone droge vingers en probeer de vlakke kant zo voorzichtig op het water te leggen dat de punaise blijft drijven. Probeer nu hetzelfde bij het bakje water met afwasmiddel erin. Lukt dat ook??? Gooi na de proef de gebruikte punaises weg. Wist je dat? Op het water leven kleine diertjes die over het water kunnen lopen doordat het water een dun vliesje vormt, dit wordt de oppervlaktespanning van het water genoemd. Als het water vervuild is breekt de oppervlaktespanning en kunnen de beestjes niet meer over het water lopen en verdrinken ze. Ga eens bij jou in de buurt op zoek naar water waar beestjes over het water lopen, vaak schrijven ze de prachtigste verhalen op het water, kijk maar goed!!! Wie weet hoe deze beestjes heten? 14
5. Waterzuiveringsproef Wat heb je nodig: 3 filteropstellingen bestaande uit: Maatbeker met koffiefilterhouder en koffiefilter met 1 alleen koffiefilter, 2 alleen zand, 3 alleen watten bekertjes met vervuild water bijvoorbeeld met papiersnippers limonadesiroop/melk gras waterverf modderwater Wat ga je doen? Voeg aan elk bekertje water een soort vervuiling toe (papier, limonadesiroop, gras, waterverf, modderwater) meng het goed en giet in alle drie filters een deel van het vervuilde water, kijk goed wat er gebeurt. Welke soorten vervuiling wordt het best weggevangen door welk filter??? Wist je dat? De meeste drinkwaterbedrijven een zandfilter gebruiken om een deel van het vuil uit het water te halen, sommige waterbedrijven slaan het water op in de duinen die ook als zandfilter werken. Wij van het drinkwaterbedrijf gebruiken zandfilters. Net als in de duinen sijpelt het water door een laag zand. De zandlaag vangt de nog overgebleven vuilvlokken op. 15
Dit antwoordblad is van.. ik ben jaar 1. Helderheidsproef, hoeveel stippen kon je nog zien?? potjenummer soort aantal stippen helderheid water 1 regenwater 12 Zeer helder 2 3 4 5 6 2. Zuurgraadproef Hoe zuur was het water??? Soort water Zuurgraad (ph) Water met azijn Water met azijn en zeep Welk water was zuurder? Alleen met azijn of met azijn en zeep?? 16
3. Visspel Wat heb je gevangen????? Schrijf de naam op van de diertjes of plantjes of teken ze hieronder na. 17
4. Loop over het water proef Wat heb je gezien, wat gebeurde er??? Ken jij beestjes die over het water lopen?? Ja/nee Hoe heten ze en waar zag je ze???? Is dat water schoon of juist vies??? schoon/vies 5. Waterzuiveringsproef Wat heb je gezien??? soort filter Voorbeeld zandfilter soort vervuiling Voorbeeld modderwater Ik zag dat Ging het water snel/langzaam door het filter, werd het filter wel/niet vies, hoe zag het water eruit dat in de maatbeker kwam?? Vond je het leuk?? Kijk dan ook eens op www.watchweb.nl en vraag op school of je mee mag doen met WATCH! 18
Evaluatieformulier begeleider Naam: Telno: Locatie: e- mail Heeft gewerkt met proef 1/2/3/4/5* *= doorhalen wat niet van toepassing is Algemene indruk: Tips ter verbetering: Graag retourneren aan RWS- RIZA, t. a. v. M. Greijdanus Postbus 1 7 8200 AA Lelystad Of via macrofauna@solcon. nl 19
Literatuurlijst Duizer P. en H. van Vliet i.s.m. IVN, 1999, Het Waterboek, uitgeverij Ploegsma IJsfontein en Delubas, 2004, Lespakket Aakwa in Waterland in opdracht van RWS-Zuid-Holland, Evides& Zuiveringschap Hollandse Eilanden en Waarden. Kroft, R van der, 1986, Droppie water in Schieland, de reis van regenwater. OVB, 1998, zoekkaarten 1, 2 en 3: vissen waterdiertjes en waterplanten. Reinwater, 1989, WATERWERK lespakket bovenbouw basisonderwijs, leerlingmateriaal WATCH: Het Watch-DoeBoek en de Handleiding bij het Watch doe boek uitgave van IVN Nederland en Scouting Nederland www.watchweb.nl 20