Auteur: Jurgen van der Heijden

TRANSUMO Publiek Private Samenwerking- Projectversneller Publiek Private Samenwerking zoals het hoort Eindrapportage PPS-Projectversneller; juni 2009 Auteur: Jurgen van der Heijden THEMA PARTICIPATIEVE BESTUURLIJKE PROCESSEN IN PERSONENMOBILITEIT EN GOEDERENVERVOER

Samenvatting Nederlands Door de Rijksoverheid ingezette PPS-projecten komen zeer langzaam van de grond. Talloos daarentegen zijn de projecten op regionaal en locaal niveau, waaraan vaak ook het Rijk meedoet. Meedoen is van groot belang natuurlijk, maar er zijn ook veel projecten waarbij het Rijk initiatiefnemer is, en waarbij PPS steeds weer te hoog gegrepen is. Het doel van het project TransumoPPS Projectversneller is om een brug te slaan tussen de bloeiende PPS- praktijk op regionaal en locaal niveau en de moeizame PPS-praktijk op Rijksniveau. De ideeën daaromtrent zijn terecht gekomen in 9 deliverables, wetenschappelijke en vakpublicaties, en bijeenkomsten: Heijden, G.M.A. van der (2007): How business changes government in times of information technology, in Encyclopedia of Digital Government, Ari-Veikko Anttiroiko and Mattia Malkia (Eds.), The Idea Group Publishers, Hershey (PA). Heijden, Jurgen van der (2007): Duurzaamheid door recombinatie van wat we doen, bijdrage aan Jubileumboek Centrum voor Milieurecht/UvA, Groningen: Europa Law Publishing, ed.: R. Uylenburg en M.V.C. Aalders. Heijden, G.M.A. van der, R. Schmidt, Groei - publiekprivate samenwerking, in: Grond, Geld en Gebiedsontwikkeling, Peter van Rooy en Rob te Grotenhuis (red.), Habiforum/Nirov, Den Haag 2008. Voorjaar 2007 en 2009: The Amsterdam-Tokyo Policy Dialogue; Comparing Policy Practice in Japan and the Netherlands, University of Amsterdam, March 23, 2007, Governing Innovation. Voorjaar 2007, Seminar over PPS en een tweede oeververbinding onder de Nwe. Waterweg. Najaar 2007: Seminar over gebruikersinnovatie in opdracht van Rijkswaterstaat (PIM), presentatie van het paper User Innovation of Infrastructure, Michele Ferenc, Jurgen van der Heijden, Chris Zegras. Drie interne rapporten voor opdrachtgevers (PMZ, RZG). Het consortium is tripartite: wetenschap, bedrijfsleven en overheid. Het project kent een structuur waarin het ontwikkelen van de PPS Projectversneller gedurende een aantal jaren centraal staat. Functie daarvan is om uit te vinden wat het beste platform is voor publieke en private partijen om elkaar te ontmoeten. De nieuwe inzichten en leerervaringen die in het project zijn opgedaan zijn kritisch ten aanzien van de lopende PPS-praktijk op nationaal niveau. Deze zijn terug te lezen in de deliverables en komen in het kort neer op: PPS van nationale oorsprong is zeer problematisch. PPS van regionale en locale oorsprong bloeit. De PPS-community staart zich blind op de grote, nationale projecten. De grote nationale projecten die PPS genoemd worden, zijn zelden echte PPS. Echte PPS zie je op regionaal en locaal niveau. Echte PPS is elkaar versterken, terwijl zeer veel zogenaamde PPS en bestaan uit verkavelen. Implementatie van de innovatie op grotere schaal is bereikt door het opgaan van de PPS Projectversneller in het PPS Netwerk Nederland. De Projectversneller heeft mede aan de wieg van dit kennisnetwerk gestaan. Zeker door dit laatste achten wij het project geslaagd. We hebben zelf veel geleerd en geloven dat we er tot op de dag van vandaag in slagen om die lessen door te geven aan mensen die daar echt wat aan hebben. Transumo is tenslotte voor het project zondermeer een katalysator geweest. Het ontbreken daarvan zou waarschijnlijk het vroegtijdige einde van de PPS Projectversneller hebben betekend. 2

Summary Projects of Public Private Partnering (PPP ing), initiated by the central government, only evolve very slowly. Numerous at the same time are the projects on a regional and local level, wherein the central government often participates. Participation is important of course, but in many cases the central government takes the initiative, whereas Public Private Partnering is a bridge too far. Purpose of the TRANSUMO Project PPS Projectversneller (the Public Private Partnering Enhancer) is to build bridges between the blossoming practice of partnering on the regional and local scale and the difficult practice on the national level. The ideas regarding that have landed in nine deliverables, scientific and popular publications, and meetings: Heijden, G.M.A. van der (2007): How business changes government in times of information technology, in Encyclopedia of Digital Government, Ari-Veikko Anttiroiko and Mattia Malkia (Eds.), The Idea Group Publishers, Hershey (PA). Heijden, Jurgen van der (2007): Duurzaamheid door recombinatie van wat we doen, bijdrage aan Jubileumboek Centrum voor Milieurecht/UvA, Groningen: Europa Law Publishing, ed.: R. Uylenburg en M.V.C. Aalders. Heijden, G.M.A. van der, R. Schmidt, Groei - publiekprivate samenwerking, in: Grond, Geld en Gebiedsontwikkeling, Peter van Rooy en Rob te Grotenhuis (red.), Habiforum/Nirov, Den Haag 2008. Voorjaar 2007 en 2009: The Amsterdam-Tokyo Policy Dialogue; Comparing Policy Practice in Japan and the Netherlands, University of Amsterdam, March 23, 2007, Governing Innovation. Spring 2007, Seminar on Public Private Partnering regarding a new tunnel under the Nieuwe Waterweg. Fall 2007: Seminar on user innovation in assignment of Rijkswaterstaat (PIM) presentation of the paper User Innovation of Infrastructure, Michele Ferenc, Jurgen van der Heijden, Chris Zegras. Three internal reports for procuring parties (PMZ, RZG). The consortium consists of three kinds of parties: science, business and government. The project is structured in such a way that developing the PPS Projectversneller during a number of years is central. Function thereof is to find out what the best possible platform is for public and private parties to meet with one another. The new insights and lesson learned within the project are critical with regard to the national practice of PPP ing. These ideas are described in the deliverables and boil down to: PPP ing of national offspring is very problematic. PPP ing of regional and local offspring blossom. The PPP ing-community is blinded by the large, national projects. The large national projects, being called PPP ing, seldom are real PPP ing. Real PPP ing occurs mostly on a regional and local level. Real PPP ing is about enhancing one another, whereas many so called projects of PPP ing only consist of dividing. Implementation of the innovation on a larger scale has been accomplished by a merger between the PPS Projectversneller and the PPS Network in the Netherlands. The Projectversneller was involved in establishing this knowledge network. Certainly because of that we think the project a success. We have learned a lot ourselves and believe that until today we succeed in passing on these lessons to people who genuinely profit from that. Finally Transumo has been a true sponsor of the project. Without its support the PPS Projectversneller would have come to an early end. 3

1. Introductie De PPS Projectversneller is een instrument om snellere toegang te krijgen tot een hoogwaardig netwerk dat verbindingen legt tussen kennis en praktijk rondom PPS. De PPS Projectversneller werkt vraaggestuurd: de vragen over PPS kunnen zowel bij de overheid als het bedrijfsleven vandaan komen. De PPS Projectversneller begint en eindigt met de Voorkamer. Deze zorgt voor de procesgang. De taken van de Voorkamer zijn: Voeren van bilaterale intake-gesprekken, Aanscherpen van de gearticuleerde vraag en vastlegging daarvan, Organiseren van een gezamenlijke probleemanalyse door het betrekken van experts en stakeholders uit het netwerk, Een voorstel uitwerken voor de verdere organisatie van de PPS Projectversneller (d.i. bij elk probleem/project weer anders): werkwijze, bemensing, planning en financiën, Eventueel opstellen scenario s (voor de Acceleratiegroep), Het verbinden met andere (strategische) agenda s, Verslaglegging en opstellen (concept-)advies, Contacten onderhouden met de opdrachtgever. De vraag wordt van de Voorkamer doorgeleid naar een groep mensen, zwaargewichten, die hun visie geven op de organisatie van marktbetrokkenheid rondom het project. Wij noemen deze groep de Acceleratiegroep. Deze bestaat uit experts en stakeholders (bestuurders uit bedrijfsleven en overheden). De samenstelling is per keer anders, afhankelijk van de voorliggende vraag en het project. De rol van de Acceleratiegroep is om: De probleemanalyse aan te scherpen en te verrijken, Deze gemeenschappelijk te maken, Overwegingen en reflectie toe te voegen ten aanzien van oplossingsrichtingen, keuzes, enz., Inbrengen expertise, kennis en ervaring m.b.t. transitiekennis, bestuurlijk krachtenspel en maatschappelijk draagvlak. Langs Voorkamer en Acceleratiegroep moet de PPS Projectversneller snelle toegang bieden tot een hoogwaardig netwerk en verbindingen leggen tussen kennis en praktijk. De werking van het concept is hieronder schematisch weergegeven in 2 plaatjes. 4

Het doel van het project Transumo PPS Projectversneller is om een brug te slaan tussen de bloeiende PPSpraktijk op regionaal en locaal niveau en de moeizame PPS-praktijk op Rijksniveau. Dit is een ondersteuning van de lopende transitie richting meer PPS, waarin een bloeiende praktijk een meer moeizame praktijk vlot kan trekken. Dit doel moet worden gerealiseerd door: Participatie; actief te participeren in projecten; Communicatie; actief te communiceren met mensen uit praktijk en wetenschap door middel van bijeenkomsten en publicaties; Voorbeeldfunctie; het bouwen aan de PPS Projectversneller als instrument dat laat zien hoe publieke en private partijen elkaar kunnen ontmoeten en wat daarbij de beperkingen zijn. Vooral drie ideeën moeten impact hebben: Bottom up PPS; PPS die van onderop ontstaat en tot op Rijksniveau invloed kan hebben. Het idee van een instrument, of platform voor PPS, zoals de PPS Projectversneller. Het idee dat er spelregels zijn voor PPS, die overdraagbaar zijn van het ene naar het andere project, deels in navolging van de PPS Projectversneller. Deze ideeën zijn concreet terecht gekomen in deliverables, 9 wetenschappelijke en vakpublicaties, interne rapporten en bijeenkomsten. 1 Heijden, G.M.A. van der (2007): How business changes government in times of information technology, in Encyclopedia of Digital Government, Ari-Veikko Anttiroiko and Mattia Malkia (Eds.), The Idea Group Publishers, Hershey (PA). (wetenschappelijke publicatie.) 2 Heijden, Jurgen van der (2007): Duurzaamheid door recombinatie van wat we doen, bijdrage aan Jubileumboek Centrum voor Milieurecht/UvA, Groningen: Europa Law Publishing, ed.: R. Uylenburg en M.V.C. Aalders. (wetenschappelijke publicatie.) 3 Heijden, G.M.A. van der, R. Schmidt, Groei - publiekprivate samenwerking, in: Grond, Geld en Gebiedsontwikkeling, Peter van Rooy en Rob te Grotenhuis (red.), Habiforum/Nirov, Den Haag 2008. (vakpublicatie.) 4 Voorjaar 2007 en 2009: The Amsterdam-Tokyo Policy Dialogue; Comparing Policy Practice in Japan and the Netherlands, University of Amsterdam, March 23, 2007, Governing Innovation. 5 Voorjaar 2007, Seminar over PPS en een tweede oeververbinding onder de Nwe. Waterweg, TUD. 6 Najaar 2007: Seminar over gebruikersinnovatie in opdracht van Rijkswaterstaat (PIM), presentatie van het paper User Innovation of Infrastructure, Michele Ferenc, Jurgen van der Heijden, Chris Zegras. Naast deze 6 deliverables, die voor het publiek toegankelijk waren, is een aantal rapporten gemaakt voor o.a. de projectleiders van de projecten RZG en PMZ. Deze zijn overgedragen aan Transumo en worden mogelijk langs die weg toegankelijk gemaakt: 7 Conceptontwikkeling PPS Projectversneller, casus RZG. 8 Casus PMZ en PPS Projectversneller. 9 PMZ en het recht. Het aantal deliverables is hoger dan oorspronkelijk gepland, maar zijn daarmee de beoogde resultaten behaald? Beoogd was om concreet mee te draaien in een aantal infrastructurele projecten. Dat is geslaagd met de directe deelname van de PPS Projectversneller in de projecten RZG en PMZ (valorisatie). Ook de verbinding met het project PIM heeft daaraan bijgedragen. Daarnaast was de doelstelling om de resultaten wereldkundig te maken. De bovenstaande deliverables hebben daaraan bijgedragen. Het doen opgaan van de PPS Projectversneller in het PPS Netwerk Nederland was geen oorspronkelijke doelstelling. Toch past dat in ambitie om PPS te versnellen en meer onder de aandacht te brengen van de publiekprivate doelgroep. Dit laatste past in de transitie waarin PPS in Nederland groeit naar volwassenheid, waaronder oprichting van een landelijk netwerk. De betrokkenen bij de PPS Projectversneller hebben daar steeds naar gestreefd en een logische transitiestap is geweest om bij te dragen aan de totstandkoming van dit landelijke netwerk en daarin op te gaan. 2. Onderzoeksopzet/aanpak Door actief te participeren in infrastructurele projecten streeft de PPS Projectversneller naar directe impact. Op die wijze is in 2006 rechtstreeks geadviseerd aan de procesmanagers van twee grote infrastructurele projecten: de Driehoek Rotterdam Zoetermeer Gouda (RZG) en het Project Mainportcorridor Zuid (PMZ). Beide adviezen zijn gevolgd na betrokkenheid gedurende een aantal maanden binnen deze projecten, 5

door mensen verbonden aan het consortium achter de PPS Projectversneller. Ook is direct geadviseerd aan het procesmanagement van een onderzoeksproject van Rijkswaterstaat naar betrokkenheid van de weggebruiker (PIM), maar dit betrof meer deskresearch dan participatie. Met mensen in en rond deze projecten is direct gecommuniceerd en schriftelijke stukken hebben hun weg gevonden naar een bredere kring. Zij zijn alle drie geselecteerd op basis van relevantie voor infrastructuur, duurzame mobiliteit en integrale gebiedsontwikkeling, met oog voor infrastructuur en mobiliteit. Uniek aan de Transumo-aanpak is in dit geval het mobiliseren van expertise en het daarbij zoeken van een reële vraag. Mobiliseren van expertise is wat organisaties als Transumo doen, met als risico dat dit te sterk aanbodgericht is. In dit geval is dit risico beheerst door aan te sluiten bij de reële vraag van twee projectleiders (RZG en PMZ). De gezochte en gevonden aansluiting leidt meteen tot leerervaringen voor beide kanten. De aanbieders krijgen in de vingers hoe hun ideeën in de praktijk landen, en de projectleiders krijgen een impuls van buiten. De aanbieders hebben een wetenschappelijke interesse die zij langs deze weg in de praktijk willen toetsen, de projectleiders hebben die wetenschappelijke interesse in elk geval niet in hun hoedanigheid als projectleider. Bovenstaande ontmoeting tussen vraag en aanbod is voor beide partijen interessant en kan alleen tot stand gebracht worden door tussenkomst van een partij als Transumo. Het projectconsortium is tripartiet samengesteld en bestaat uit: Wetenschap: Universiteit van Amsterdam, als representant van het UPPS, Universitair Netwerk PPS (UvA, EUR, TUD, UTwente) UvA, Jurgen van der Heijden EUR, Marcel Hertogh TUD, Fred Hobma UTwente, Mirjam Bult-Spiering Overheid: Provincie Zuid-Holland (RZG), Rijkswaterstaat (PMZ, PIM) RZG, Pieter Hordijk PMZ, Huub van Zwam PIM, Ben Spiering Bedrijfsleven: VolkerWessels, Awareness, Connekt VolkerWessels, Maarten Soederhuizen Awareness, Roeland Schmidt Connekt, team Het project kent een structuur waarin het ontwikkelen en uitwerken van de PPS Projectversneller gedurende een aantal jaren centraal staat. Functie daarvan is om uit te vinden wat het beste platform is voor publieke en private partijen om elkaar te ontmoeten binnen de transitie naar meer PPS. Met die transitiefunctie is de PPS Projectversneller opgericht en op basis daarvan is bijvoorbeeld actief meegewerkt aan de totstandkoming van het PPS Netwerk Nederland. De opzet van het project is om gedurende een aantal jaren uit te zoeken welke functionaliteit, of functionaliteiten, ondersteunend kunnen zijn aan de totstandkoming van meer PPS, de transitie. Uit het oogpunt van projectmanagement en beheersbaarheid (organisatorisch en financieel), zijn er 2 organisaties die verantwoordelijkheid dragen voor de geleverde inzet en kwaliteit van de producten. Dit zijn de UvA en Awareness, de penvoerder. Binnen het Transumo-thema Bestuurlijke Processen is samengewerkt met andere relevante projecten zoals Netlipse.nl en TransPorts. Het thema heeft regelmatige bijeenkomsten gehouden om de (wetenschappelijke) inzichten te borgen. Kennis over PPS heeft daarin een rol gespeeld en zeker ook het idee om van kleinere PPS-projecten incrementeel te werken richting grotere PPS. Die gedachte, om meer bottom up te werken, heeft sterk doorgewerkt in een later project binnen het thema Bestuurlijke Processen, namelijk het project en de top up Transitie als Benchmark. De PPS Projectversneller heeft een duidelijke impact gehad op de aanpak van twee andere Bsik-projecten: In de eerste plaats heeft Habiforum begin 2007 in de Zuidplaspolder een markt- en beleidsconsultatie georganiseerd binnen een deelproject van het grotere project RZG. Daarbij was langs de zijlijn ook het Innovatienetwerk (Groene Ruimte) betrokken is geweest. Die consultatie was een direct gevolg van eerder denkwerk binnen de PPS Projectversneller, met directe toepassing van een aantal principes van de versneller door betrokkenen bij de PPS Projectversneller. Deze markt- en beleidsconsultatie heeft later in 2007 geleid tot een convenant dat nu daadwerkelijk in uitvoering is. 6

In de tweede plaats loopt binnen de gemeente Tilburg een hotspot in het kader van Klimaat voor Ruimte. Daar is gekozen voor een marktbenadering in de lijn van de PPS Projectversneller, met medewerking van mensen die rechtstreeks bij deze projectversneller betrokken zijn. Binnen Transumo had de PPS Projectversneller aanvankelijk een relatie met de proeftuin Zuidvleugel (zie de onderstaande figuur). Figuur 3: Proeftuin Zuidvleugel De PPS Projectversneller is tot leven gekomen in een dialoog tussen mensen uit de wetenschap, de rijksoverheid en iets later Transumo. M.a.w. Transumo was de afwijking, of bijsturing die het project tot instrument omvormde om transities naar duurzame mobiliteit te faciliteren. Consequentie was een betere landing van eindresultaten. Vervolgens is mede door toedoen van de Projectversneller het PPS Netwerk Nederland opgericht, waarin de Projectversneller is opgegaan. Ook dat was een afwijking/bijsturing, maar wel een nuttige, want dit kennisnetwerk bestaat nog steeds, en in het kader daarvan is de methode van versnelling vaker toegepast. 3. Resultaten en effecten Het project heeft veel resultaten opgeleverd, waaronder de al genoemde publicaties. De boodschap daarin is consistent: Benader PPS in gezamenlijkheid, bijvoorbeeld door middel van de methode van de PPS Projectversneller, of een vergelijkbare methode; Leer van de succesvolle regionale en lokale projecten waarin versterking in plaats van verkaveling plaatsvindt. Het eerste deel van deze boodschap, benader PPS in gezamenlijkheid, klinkt als een open deur, maar is toch een innovatie. Klassiek is de benadering alsof sprake is van onderhandeling over een contract. Dat en de bijbehorende verkaveling komt altijd wel. Nieuw is om de onderhandelingen eerst interactief in te gaan om te zien hoe je elkaar kunt versterken. Het tweede deel van deze boodschap, leer van lokaal en regionaal, is voor velen evident, maar is toch innovatief. Hoewel evident dringt deze boodschap maar niet door tot de mensen die zich blijven blindstaren op de grote, nationale PPS-projecten. Zeker voor hen is het innovatief om te benadrukken dat die projecten eigenlijk geen PPS zijn en dat de ware PPS zich op locaal en regionaal niveau afspeelt. Tot de nieuwe producten behoort vanzelfsprekend ook de PPS-Projectversneller zelf, of beter de methode van versnelling ten behoeve van PPS. De PPS Projectversneller zelf is een nieuw instrument, dat nu in handen is van het PPS Netwerk Nederland. Daar vindt jaarlijks toepassing plaats van de methode van versnelling, die bij de oprichting van het kennisnetwerk is ontleend aan de PPS Projectversneller. Versnelling als zodanig is niet innovatief, wel het feit dat wij het hebben toegesneden op PPS. De keuze tussen Voorkamer en Accelaratiegroep is misschien niet uniek, maar wel zelf ontwikkeld vanuit onze visie op de wijze waarop PPS vanuit zo n groep versnelling kan krijgen. Het PPS Netwerk heeft dit principe van twee stappen overgenomen. 7

In de zijlijn van de PPS Projectversneller zijn PPS-games ontwikkeld. Die zijn tijdens enkele congressen toegepast en tijdens het Transumo-kennisfestival op 17 november 2009. Het PPS Netwerk Nederland is een nieuw netwerk dat mede is voortgekomen uit het project. Dat is een brandpunt binnen de PPS-community in Nederland. De PPS Projectversneller heeft een bijdrage geleverd aan de groei van die community. Het kunnen versnellen van PPS-projecten is een nieuwe competentie. Een nieuwe competentie waaraan duidelijk behoefte bestaat is het onderscheid kunnen maken tussen versterken en verkavelen. Zeker op nationaal niveau lijdt de (zogenaamde) PPS -praktijk nog hevig aan het eerst verkavelen van alle middelen en risico s en dan pas contracten sluiten. Daar zit geen enkele samenwerking in, want de middelen versterken elkaar niet en de risico s worden niet gedeeld. De competentie om wel te versterken en te delen is op regionaal en locaal niveau veel sterker aanwezig. De PPS Projectversneller heeft zich ervoor ingezet die competentie beter over het voetlicht te krijgen op alle niveaus. Ook actuele geluiden over PPS laten zien dat dit voor velen nog altijd niet evident is, en daarmee blijft het voorlopig innovatief. Tot de overige resultaten rekenen wij het leggen van verbanden tussen PPS in de wereld van infrastructuur en mobiliteit en daarbuiten, zoals onderwijs, zorg, natuur en recreatie. Dit is het meest herkenbaar rondom de casus PMZ en onze deliverables waarin die casus een rol speelt (zie boven). Daar zijn onze ideeën om infrastructuur en mobiliteit in een businesscase te combineren met bijvoorbeeld zorg en onderwijs nog niet volledig overgenomen. Maar wie nu kijkt naar de meest recente bewegingen binnen het project PIM bijvoorbeeld, ziet hiervoor de interesse wèl ontstaan. In het project zijn nieuwe inzichten en leerervaringen opgedaan. Deze komen in het kort neer op: PPS van nationale oorsprong is zeer problematisch, zeker rondom mobiliteit en infrastructuur. PPS van regionale en locale oorsprong bloeit. De PPS-community staart zich blind op de grote, nationale projecten rondom infrastructuur, die maar niet van de grond komen. De grote nationale projecten die PPS genoemd worden, en als succes verkocht worden, zijn zelden echte PPS. Echte PPS zie je op regionaal en vooral locaal niveau. Echte PPS is elkaar versterken, terwijl zeer veel zogenaamde PPS en bestaan uit verkavelen. D.w.z. ze bestaan uit verdelen en je eigen gang gaan in plaats van samen delen en elkaar sterker maken. Deze inzichten zijn in zoverre kritisch en innovatief dat langs twee wegen een echt alternatief geboden wordt om het lopende debat over PPS een impuls te geven: leer van de regionale en locale projecten, en zie hoe vele daarvan drijven op versterking in plaats van verkaveling. Bijna frustrerend om te zien, is hoe eigenlijk alle betrokkenen dit wel inzien, maar machteloos staan om nationaal tot een andere PPS-praktijk te komen. Dit is ook onze diagnose van het PMZ-drama, waarvoor wij in ons advies aan PMZ al tevergeefs gewaarschuwd hebben. Het oorspronkelijke beoogde projectresultaat is in de eerste plaats bereikt door de ideeën toe te passen in drie concrete projecten, waarvan twee (PMZ en PIM) direct te maken hebben met infrastructuur en mobiliteit, en dit in de derde (RZG) een niet onaanzienlijke rol speelt. In het geval van PMZ is ons advies niet opgevolgd en zijn betrokkenen de weg ingeslagen van een grote PPS in plaats van een cascade aan kleine. Zij zijn daarin vastgelopen, maar niet gezegd is dat onze weg van kleine PPS een succes zou zijn geworden. In het geval van RZG is weliswaar in grote lijnen de route van ons advies gevolgd, maar dat advies is mede tot stand gekomen in samenwerking met de projectleider daar die deze route al in gedachten had. Wij hebben hem daarin hooguit in gesterkt. In het geval van PIM bestaat tot op de dag van vandaag een grote congruentie tussen de daar gekozen werkwijze en de filosofie van de PPS Projectversneller. Hier geldt ongeveer hetzelfde als voor de RZG, namelijk dat de projectleider ook grote invloed heeft gehad op de PPS Projectversneller. Met andere woorden, in geval van RZG en PIM hebben de PPS Projectversneller en de projectleiders elkaar versterkt. Dit principe van onderlinge versterking is op een iets andere wijze ook van toepassing op de betrokkenheid van de PPS Projectversneller bij de oprichting van het PPS Netwerk Nederland. De PPS Projectversneller is een vroege voorloper van dit kennisnetwerk geweest en heeft zichzelf opgeheven na de totstandkoming van dit netwerk. De oprichters van het PPS Netwerk Nederland hebben zich door middel van een reeks gesprekken direct laten inspireren door de PPS Projectversneller. Twee betrokkenen uit deze versneller zitten tot op de dag van vandaag in de Raad van 8

Advies van het kennisnetwerk. Eén van hen is ook geaffilieerd met Transumo, hoewel het aangaan van een structurele band tussen het PPS Netwerk en Transumo beter zou kunnen. Gezien de geringe omvang van het gehele project is er redelijk wat impact georganiseerd, ook door middel van publicaties. De invloed daarvan op de PPS-werkwijze is moeilijk na te gaan. Er zijn geen wijzigingen opgetreden in de samenstelling van de projectorganisatie en de samenwerking binnen het consortium is probleemloos verlopen. Er zijn nieuwe projecten uit voortgekomen en betrokkenen komen elkaar nog regelmatig tegen, bijvoorbeeld binnen de projecten RZG en PIM. Betrokkenen zijn in hoge mate rolvast geweest. Dit wil zeggen dat de overheden zich hebben opgesteld als opdrachtgever aan de PPS Projectversneller. De bedrijven en universiteiten hebben zich opgesteld als de bemensing van de PPS Projectversneller. Ook hebben zij, samen met Transumo, gezorgd dat de opdrachten (PIM, PMZ, RZG) er kwamen. Het bemensen van de Projectversneller, óók samen met mensen van Transumo, was een unieke ervaring. Om in de Voorkamer en Acceleratiegroep projecten te versnellen was heel bijzonder, ook voor de opdrachtgevers, die daar ook tegenwoordig nog met regelmaat aan terugdenken. In de houding van participanten richting het project is wel het een en ander gewijzigd. Het geloof in grote PPS-projecten met een nationale oorsprong is afgenomen, terwijl het geloof in de kleinere, regionale en vooral locale projecten sterk is toegenomen. De opheffing van de PPS Projectversneller heeft een verandering in aanpak in de weg gestaan, maar deze belangrijke lesson learned is wel bij diverse gelegenheden gecommuniceerd aan het PPS Netwerk Nederland. Bij toepassing van de methode van versnelling door dit netwerk is daaraan gevolg gegeven. Het projectteam heeft geen specifieke transitiecompetenties nodig gehad om het project succesvol af te ronden. Wel is het doen opgaan van de PPS Projectversneller in het PPS Netwerk Nederland een expliciete opgave geweest. Misschien is het kunnen laten opgaan van iets goeds in iets beters een transitiecompetentie. Die was ruimschoots aanwezig, want alle betrokkenen vonden dit de beste oplossing. Tenslotte heeft vooral betrokkenheid bij de projecten RZG en PIM bestaan uit het blijven geven van adviezen, waarmee een langere betrokkenheid bij de transitie daar is gerealiseerd. Zeker binnen het thema Bestuurlijke Processen is Transumo inhoudelijk van invloed geweest op het projectresultaat. Van significante invloed was ook de interventie van de directie via de duurzaamheidimpuls (ondersteuning CE/Richard Smokers). Bij een niet-fysiek instrument als de PPS Projectversneller vergt het een vertaalslag om de bijdrage aan duurzaamheid daarvan aan te tonen, eventueel zelfs uit te drukken in CO2-winst. De studie van Smokers heeft daartoe aangezet en de ogen geopend. Projectversnelling leidt niet per definitie tot duurzaamheid, dus vergt speciale aandacht. Daarbij is opgevallen hoe tussen de kleinere projecten, regionaal en locaal, een hogere correlatie bestaat met duurzaamheid, dan de grote nationale PPS en. Blijkbaar laten kleinere projecten eenvoudiger toe om de omgeving minder te belasten, onderling te compenseren en aldus duurzaam te zijn. Het is er niet van gekomen om daaruit een methode af te leiden en zodoende PPS systematisch duurzamer te laten zijn. Verder is Transumo i.h.a. van invloed geweest door de voortdurende eis om adequaat en duidelijk te communiceren (bv. via nieuwsbrieven en conferenties). Het project heeft de volgende bijdragen geleverd aan de internationale kennisontwikkeling: Het project PIM is ingebed in een eigen consortium van bedrijven en kennisinstituten uit binnen en buitenland. De betrokken deliverable, User Innovation of Infrastructure, is tot stand gekomen in samenwerking met twee onderzoekers van het Department of Urban Studies and Planning van het Massachusetts Institute of Technology. De medewerking aan de totstandkoming van the Amsterdam-Tokyo Policy Dialogue is een bijdrage aan internationalisering. Het gaat hier om een jaarlijkse bijeenkomst tussen mensen van de Universiteit van Amsterdam en Tokyo University, loopt ook in 2010 weer door, in Tokyo. In deze dialoog staan vraagstukken van governance centraal en in het bijzonder van PPS. Tijdens de eerste bijeenkomst is o.m. het concept van de PPS Projectversneller gepresenteerd, en tijdens de tweede bijeenkomst o.m. het paper User Innovation of Infrastructure. Publicatie in een Engelstalige, wetenschappelijke bron is een bijdrage aan internationalisering. Doel van het PPS Netwerk Nederland is om een aanknopingspunt te zijn voor contacten met vergelijkbare netwerken in het buitenland. De aan de PPS Projectversneller gelieerde wetenschappers zijn internationaal verbonden. Ook door hen vindt kennis een weg naar het buitenland en omgekeerd. Implementatie van de innovatie op grotere schaal c.q. opschaling is inmiddels bereikt door het opgaan van de PPS Projectversneller in het PPS Netwerk Nederland. De Projectversneller heeft aan de wieg van dit 9

netwerk gestaan, en in de adviesraad van het Kennisnetwerk zitten nog steeds twee mensen vanuit de Projectversneller. Voor dit project is het hoogst haalbare dat op nationaal niveau niet alleen wordt geleerd van lokale en regionale PPS en, maar ook dat een cascade van lokale en regionale PPS en uiteindelijk samen een nationale betekenis krijgen. Beide zijn nog niet zover, hoewel de eerste iets verder dan de tweede. Dat lokaal en regionaal PPS wel slaagt, dringt langzaam door. Dat een aantal van die kleinere PPS en samen de bouwstenen kunnen zijn van een grotere, is op het laatst binnen PMZ bijvoorbeeld wel gezien, maar dat project is nu beëindigd. Wel neemt een toenemend aantal adviseurs op het gebied van PPS dit geluid over. Zij zien hoe vroegtijdige marktbetrokkenheid op locaal en regionaal niveau slaagt en veel impact heeft. Het muntje valt vaak op meer plaatsen tegelijk, dus niets zegt dat zij deze boodschap hebben overgenomen van de PPS Projectversneller. Wel hebben wij niet nagelaten de boodschap te verkondigen hoe PPS kan profiteren van een vroegtijdige gezamenlijke aanpak. De verwachte effecten van implementatie op landelijke schaal (in termen van bereikbaarheid, veiligheid, sociaal, milieubelasting e.d.) zijn in het project niet gekwantificeerd. In het PPS Netwerk Nederland vinden jaarlijks enkele versnellingsessies plaats. Het effect daarvan is hopelijk versnelling en met het oog op sessies die zijn bijgewoond lijkt het daarop. Het netwerk ontwikkelt zich naar verwachting, hoewel het zeker niet standaard is om een komend PPS-project even langs de versneller van het netwerk te sturen. Het kennisnetwerk doet actief mee in het debat rondom private investering in infrastructuur, dat ook door de WRR is opgepikt. De actuele economische crisis sinds najaar 2008 heeft dit debat misschien op zijn kop gezet. Inmiddels is het PPS Netwerk Nederland krachtig genoeg om daarin een eigen geluid te laten horen. Rijkswaterstaat is instrumenteel geweest bij de oprichting van de PPS Projectversneller en heeft zich ook doorontwikkeld. Projectversnelling speelt daarin weliswaar een rol, maar is niet dominant geworden. Gezien het beperkte aantal projecten dat verder komt dan de tekentafel, en het nog kleinere aantal PPS en, mag dat nauwelijks verbazen. Wel slagen veel lokale en regionale projecten. In hoeverre projectversnelling daar een rol speelt, valt nauwelijks na te gaan, laat staan de invloed daarop van het gedachtegoed rondom de PPS Projectversneller. Concluderend kan het volgende worden gesteld. Vergelijking met andere (Europese) landen laat zien dat de Nederlandse PPS-praktijk vooraanstaand is. Van landen als het Verenigd Koninkrijk kan geleerd worden, hoewel vaak ook andersom, en de meeste landen kunnen leren van Nederland. Het past bij deze (relatieve) voorsprong ook om een landelijk netwerk te hebben in de vorm van het PPS Netwerk Nederland. De kennis en ervaring die overheden en bedrijven daar uitwisselen, kan helpen de voorsprong uit te bouwen en ook in het buitenland uit te nutten. Wij beschikken niet over de gegevens om dit te controleren, maar wel over het gegeven dat er een reëel bestaand Kennisnetwerk is, dat in de meeste landen (nog) niet bestaat. In zoverre is er een voorsprong. De PPS Projectversneller en Transumo hebben bijgedragen aan deze versterking van de positie van Nederland. 4. Verankering en doorwerking Kennisdisseminatie heeft langs verschillende wegen plaatsgevonden: Diverse publicaties, die alle zijn gepubliceerd met een aanzienlijke verspreiding. Organisatie, of mede-organisatie van diverse bijeenkomsten en seminars, waarbij the Amsterdam-Tokyo Policy Dialogue in principe herhaald zal gaan worden (inmiddels 2007, 2009). Dit is een samenwerking tussen de Universiteiten van Amsterdam en Tokyo Actieve deelname in uiteenlopende netwerken; Habiforum, Klimaat voor Ruimte, Innovatienetwerk, Connekt, PPS Netwerk Nederland, Universitair Platform PPS, NICIS. Het oorspronkelijk idee was om rapporten op te leveren. Die zijn er ook gekomen, maar voor een belangrijk deel is de daarin verzamelde kennis opgenomen in publicaties. Die kennen een betere verspreiding. De ontwikkelde kennis is daarnaast verankerd in het PPS Netwerk Nederland. Dit PPS Netwerk Nederland krijgt een vergoeding voor elke versnellingsessie, dus in zoverre is er sprake van vermarkting. PPS verandert van karakter. Sociaal ondernemerschap in het publieke domein verandert de activiteiten van overheden, bedrijven en burgers. Zie daarover de deliverable van het Transumo-project Ecologie van de Infrastructuur, het Xbook Combineer wat je hebt. Daarin is PPS geen centraal onderwerp, maar blijkt wel heel duidelijk hoe ondernemerschap binnen overheid en bedrijfsleven aan het schuiven is. Vervolgonderzoek zal hiermee rekening moeten houden. 10

5. Projectsucces De vroegste wortels van de PPS Projectversneller gaan terug tot het begin van de huidige Bsik-ronde toen het de bedoeling was om met universiteiten en Rijkswaterstaat een programma te starten genaamd Kennistransferium 1. Daaruit is het Universitair Platform PPS ontstaan. Dit UPPPS is de oprichter van de PPS Projectversneller, die later is geadopteerd door Connekt en Transumo. Deze historie in een notendop geeft aan hoe de PPS Projectversneller is bedacht als een vernieuwing van de kennisinfrastructuur. Door in de loop van een aantal jaren te beproeven hoe deze projectversneller functioneert als platform is de bedoeling om te achterhalen wat de juiste kennisinfrastructuur is voor de ontmoeting tussen publieke en private partijen. Zeker met de komst van het PPS Netwerk Nederland is de kennisinfrastructuur rondom de realisatie van PPS een nieuwe fase ingegaan. Bedoeling is dat dit netwerk diensten verleent gelijk aan de door de PPS Projectversneller beproefde methode. Lukt het om op eigen benen te staan, kan dit bijvoorbeeld los van een onafhankelijke plek die de universiteiten weten te bieden? Publieke en private partijen zoeken de onafhankelijkheid en neutraliteit van de universiteiten om elkaar te ontmoeten. Kan het PPS Netwerk Nederland zonder? Dat is een belangrijke vraag voor de komende jaren om te bepalen wat de kennisinfrastructuur voor PPS kan en moet zijn. De PPS Projectversneller heeft daarin een rol gespeeld en heeft daarin nog een rol te spelen binnen het PPS Netwerk Nederland. Kijkend naar duurzaamheid is de veronderstelling dat samenwerking tussen partijen, die elkaar wijzen op de consequenties van het handelen van ieder, een bijdrage is aan duurzaamheid. Zo zullen de private partijen wijzen op ondernemerschap (profit), en natuurlijk ook op fysieke en sociale belangen in de omgeving van een project (people, planet). Daarop zullen ook de betrokken overheden en maatschappelijke organisaties wijzen. Juist in de onderlinge dialoog zullen de belangen uitgewisseld worden en dat zal de duurzaamheid bevorderen. Althans dat is de veronderstelling en de PPS Projectversneller kan daaraan bijdragen door dit te onderzoeken, zie hiervoor de deliverable die een bijdrage is aan de jubileumbundel Centrum voor Milieurecht. Het projectteam beschouwt het project als geslaagd. We hebben er zelf erg veel van geleerd en geloven oprecht dat we er tot op de dag van vandaag in slagen om die lessen door te geven aan mensen die daar echt wat aan hebben. Voor zover na te gaan, volgen anderen de ideeën achter de PPS Projectversneller, deels onafhankelijk daarvan (het kwartje valt altijd op meer plaatsen tegelijk), deels afhankelijk. Zo werkt de versneller direct door in het werk van het PPS Netwerk Nederland. Dat netwerk heeft in de vorm van Willem Vermeend en Jacques Schraven sterke trekkers. Het slaagt erin om een constante stroom aan PPS-projecten van kennis te voorzien, waarvan elk jaar een aantal door middel van de methode van versnelling. Binnen de projecten RZG en PIM worden de adviezen van de versneller tot op de dag van vandaag gevolgd en opnieuw gevraagd. Binnen het project PMZ is een strategie gevolgd die deels haaks staat op wat de PPS Projectversneller heeft geadviseerd, en die deels de adviezen volgt. In beide gevallen hebben de adviezen gevolg. De boodschap die uit de deliverables spreekt blijkt ook nu nog zeer vitaal, en is de moeite van het verkondigen waard. Belangrijkste oorzaken voor het geslaagde project zijn: Goede verbinding met projecten rondom infrastructuur en mobiliteit, met de wetenschap en met het netwerk van geïnteresseerde mensen. Goede chemie tussen de rechtstreeks betrokkenen. Het gevoel met een actueel thema bezig te zijn. Directe relatie met afnemers van kennis. De rol van Transumo voor het project is die van een katalysator geweest. Het ontbreken van deze katalysator zou waarschijnlijk het vroegtijdige einde van de PPS Projectversneller hebben betekend. Medewerkers van Transumo hebben in een vroegtijdig stadium de boodschap opgepikt dat het Universitair Platform PPS zocht naar een methode, die uiteindelijk de Projectversneller is geworden. Vanuit Transumo is actief meegedacht 1 Zie: Heijden, G.M.A. van der, B.E. Spiering (Red.) (2002): Publiek opdrachtgeverschap, de burger als klant, XPINreeks deel 2, Delft: Eburon. 11

over die methode en meegewerkt om die te verbinden aan de projecten PMZ, RZG en PIM. In dit alles speelde de actieve medewerking uiteindelijk een belangrijker rol dan de cofinanciering. Verder lag de toegevoegde waarde van Transumo voor het project o.a. bij de subsidieverstrekking. Die is niet onbelangrijk geweest om de publieke en private partijen aan het consortium te binden: feit dat zij niet als enige hoefden te betalen, was doorslaggevend. Belangrijker is geweest de directe betrokkenheid van Transumo medewerkers (John Pommer, Teije Gorris), die medetrekkers van het project waren. Zij hebben contact gelegd tussen het Universitair Platform PPS en de praktijk. De brugfunctie van Transumo tussen wetenschap en praktijk is hier van betekenis geweest om het plan van het UPPPS met de PPS Projectversneller te laten landen in de praktijk. De subsidie is een stimulans geweest voor de totstandkoming; de betekenis voor de samenstelling is lastig te achterhalen. Feit dat er financiering moest zijn, is de aanzet geweest een consortium te vormen. Echter, de samenstelling is vrij sterk gestuurd door het toegang krijgen tot toonaangevende PPS-projecten. Organisaties die daarbij konden helpen, waren belangrijk om tot het consortium toe te treden. Daarbij speelde Transumo een voorname rol. De mogelijkheid om samen Transumo-geld te krijgen heeft deze organisaties over de streep getrokken. Belangrijker waren de contacten van Transumo met deze organisaties en de inspanningen van Transumo om de contacten te leggen. Trefwoorden PPS, Publiek Private Samenwerking, aanbesteding, grote infrastructurele projecten, PPS Netwerk Nederland, Transumo, transitie, duurzaamheid, duurzame mobiliteit, Bestuurlijke Processen, projectversneller. Literatuurverwijzing De gepubliceerde deliverables bevatten alle drie een literatuurlijst. 12

Bijlage Mijlpalen voor gehele projectduur Mijlpalen voor wetenschappelijke output Bijdrage project Wetenschappelijke publicatie W1 Dissertaties/theses 0 W2 Wetenschappelijke publicaties 1 W3 Wetenschappelijke seminars 2 Internationalisering W4 Aansluiting internationale netwerken 3 W5 Participatie internationale deskundigen 2 Toepassingen W6 Toepassingen (valorisatie) 3 Mijlpalen voor economische en maatschappelijke output Bijdrage project Duurzame kennisinfra M1 Meer-partij onderzoek 1 M2 Best practices 1 M3 Samenwerkingsverbanden 1 Kennis duurzame mobiliteit M4 Conceptontwikkeling 1 M5 Kennis over technologische vernieuwing 1 M6 Kennis van gebruikers 1 Ervaring voor implementatie M7a Gebruikersoriëntatie 1 M7b Gebruikersparticipatie 1 M8 Praktijkcases 2 M9 Proeftuinprojecten 1 M10 (Ontwikkelen) transitiekennis 1 Concretisering M11 Investeringsprojecten 2 M12 Commerciële tools 1 Mijlpalen innovatietraject, incl. kennistransfer Bijdrage project Communicatie-uitingen K1a Website* K1b Factsheets projecten K1c Transumo brochure/leaflet 1 K1d Transumo jaarverslag K1e Transumo jaarcongres Toegepaste publicaties K2 Onderzoeks(tussen)rapportages 3 K3 Vakpublicatie 2 K4 (Bijdragen) Vaksymposia 2 K5 Lezingen, interviews 1 Onderwijs K6 Onderwijscases HBO/WO 1 K7 Afstudeerprojecten/stages Communities K8 Communities/Networks of Practice 2 13

Over Transumo Transumo (TRansition SUstainable MObility) is een platform van meer dan 300 bedrijven, overheden en kennisinstellingen die gezamenlijk kennis ontwikkelen op het gebied van duurzame mobiliteit. Transumo streeft naar een transitie vanuit het huidige, inefficiënte Nederlandse mobiliteitssysteem naar een duurzaam systeem dat bijdraagt aan versterking van de economische concurrentiepositie, met aandacht voor mens en milieu. Transumo s activiteiten zijn gestart in 2005 en liepen tot eind 2009. Er is binnen Transumo gewerkt aan ruim 35 projecten en ruim 30 Top-up s. Louis Pasteurlaan 6 PO Box 80 2700 AB Zoetermeer T +31 (0)79 347 09 50 F +31 (0)79 347 09 55 info@transumo.nl www.transumo.nl Meer informatie over dit project en andere Transumo-projecten is te downloaden op: www.transumofootprint.nl