VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit POPERINGE Stad POPERINGE Kapel van het Gasthuis Onze-Lieve-Vrouw Arrondissement Ieper KERK Het gasthuis, gelegen aan de Gasthuisstraat 5-7 was oorspronkelijk een "passantenliedengasthuis" gehouden door kloosterzusters. Eerste vermelding van 1413 : bul met vastlegging van de kloosterregel. De huidige gebouwen dateren uit XVIIde en XVIIIde e.; XXste-eeuws zijn o.m. het Mariaziekenhuis uit de jaren 1950 en een recenter bejaardentehuis, beide gelegen achter de oudste vleugel met doorgang aan Gasthuisstraatzijde. Aan de straatvleugel ligt een georiënteerde kapel met doorgang onder het doksaal, omlopende L-vormige kloostergang, en sacristie ten O. Ten N., haaks aanleunend voormalig reftergedeelte. Restauratiewerken zijn uitgevoerd in 1973-1974. Het gasthuis is beschermd als monument, MB 26.I.1987 ORGEL Auteur oorspronkelijk orgel : onbekend De bouwer is mogelijks J.J. vander Haeghen (Rijsel) Bouwjaar : 2 de helft 18 de e. Nieuw instrument in de oude kast : (volgens naamplaatje:) Ph. Forrest Facteur d'orgues Né à Gheluvelt deze werken zijn te situeren rond 1870 Herstellingen en/of onderhoud : J. Anneessens (Menen), tussen 1919-1921, en in 1938 e.v. Rond 1965 werd de kapel uit gebruik genomen, met het oog op een latere restauratie. Het orgel werd overgebracht naar de kapel van het H. Hartgesticht (rustoord). INSTRUMENT Klaviatuur - was in origine ingebouwd in de rugwand; de oorspronkelijke klavier-opening was 74,5 cm breed - door Forrest ingebouwd aan de zijkant; naamplaatje van Forrest met vermelding "Né à Gheluvelt" (dergelijke vermelding is tot nu toe slechts éénmaal aangetroffen; ze wijst erop dat het één van de vroegste werken van Forrest betreft); onder dit naamplaatje is een papieren firma-etiket van
J. Anneessens gekleefd (te situeren in het Interbellum) - klein recht voetklavier met ongebruikelijke tessituur (tot g# 0 ); de "zwarte" toetsen met palissander-beleg - registertrekkers op een horizontale rij boven het klavier Dispositie (registeropstelling :) O Montre 8 p O Prestant 4 O Flûte Octaviante 4 O Bourdon 8 O Voix céleste O Quinte 2 2 /3 O Octavin 2 p O Salicional 8 basse O Salicional 8 dessus Voix céleste = recenter naamplaatje manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - g# 0 Pijpwerk + front - sprekende pijpen, van Prestant 4; tamelijk hoog tingehalte + binnenpijpwerk - tamelijk hoog tingehalte Montre 8 : groot octaaf in hout (grenen corpus en eiken voorslag), een aantal pijpen is gekropt; vanaf ongeveer 4'-lente metalen pijpen Prestant 4 : ongeveer 1 octaaf staat in het front, de rest op de windlade; in alle binnenpijpen zijn er expressions en stem-insnijdingen (mogelijks origineel, maar in elk geval veel vergroot) Flûte Octaviante 4 : in de bas wijde open fluitpijpen; verder 16 + 16 overblazende (d.m.v. 2 gaatjes, één aan elke zijkant van het corpus), in origine met de stemhoorn gestemd, thans overal stemkrullen Bourdon 8 : groot octaaf in eik; verder metalen gedekten met hoeden, vervolgens 16 + 16 roergedekten Voix céleste (originele benaming?) : pijpwerk van Forrest waaraan later snijbaarden zijn toegevoegd; in origine met de stemhoorn gestemd, thans zijn er stemrollen in gesneden
Quinte 2 2 /3 : conische corpora; was in origine met de stemhoorn gestemd; de corpora zijn thans zeer gehavend Octavin 2 : overblazend vanaf ong. c 0 (constructie zoals Flûte Oct. 4); de 7 kleinste pijpen zijn niet-overblazend (natuurlijke lengte) maar zijn niet origineel: hun roostergaten zijn veel te groot Salicional 8 basse & dessus : vermoedelijk van Anneessens, ter vervanging van een tongwerk van Forrest (oorspronkelijke stokboringen nu met linnen beplakt + kleinere gaten gemaakt); het Salicional-pijpwerk neemt veel plaats, veel pijpen zijn gekropt; ook blokjes op de oude pijpstok gekleefd Windlade & tractuur - Forrest - liggend wellenraam; grenen wellen met ijzeren armpje, dokken in beuk, abstracten in ceder Windvoorziening - magazijnbalg in de voet van de kast; de beledering is vernieuwd (geen kwaliteitswerk) - tussen balg en ventielkas is een flexibele buis geplaatst als windkanaal - ventilator in kist (lijkt van firma Loncke afkomstig) ORGELKAST - viervoets meubel uit 2 de helft 18 de e. - de oorspronkelijke kast was hoogstens 80 cm diep, het meubel werd door Forrest 50 à 60 cm uitgediept - de innerlijke stellage is van Forrest - aan de plaats van de oorspronkelijke klaviatuur zijn sporadisch nog oude registerbenamingen leesbaar (de inkt van de verdwenen etiketten is op het hout doorgeprent); de oude registergaten zelf zijn weggezaagd; links waren er 5 of 6 etiketten, rechts waren er 5 : [... ] Trompette [... ] [... ] bourdon [... ] [... ] Prestant [... ] Cornet HUIDIGE TOESTAND - met het oog op de restauratie van de gasthuiskapel werd het orgel tijdelijk opgesteld in de kapel bij het H. Hartrustoord - zwaar in verval en onbespeelbaar datum onderzoek : jan. 1991
ARCHIVALIA 1) In het inwijdingsprogramma van het orgel in Handzame, 4 dec. 1922, liet J. Anneessens een dubbele werklijst afdrukken "Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis J. Anneessens, I. Sedert den Wapenstilstand II. Sedert 1905 tot 1914". - In lijst I (dus ná 1918 en t.e.m. 1922) komt voor : [... ] 50. Poperinghe, Hospice, agrandi. - In lijst II (tussen 1905 en 1914) komt voor de naam van Poperinge, Gasthuis niet voor. 2) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( 1876-1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Poperinghe - Hospice zijn volgende documenten aanwezig : 1) 9.06.1919; postkaart van de Zusters aan J. Anneessens Mijnheer, Wil de goedheid hebben U zoohaast mogelijk naar het O.L.Vrouw Gasthuis te begeven om den orgel in orde te stellen. De Eere Communie der leerlingen van het Collegie moet plaats hebben in onze kapel den 19 den dezer. Stel het dus niet uit als het mogelijk is. Hertelijke groeten. Zuster Marie Benoit V r de Overste van O.L.Vrouw Gasthuis Poperinghe. 2) 15.02.1938; brief van de Zusters aan J. Anneessens Monsieur, Veuillez nous faire savoir quand vous pouvez nous envoyer quelqu'un pour accorder et mettre les orgues de la chapelle en ordre. Nous le voudrions avant Pâques si possible. Recevez Monsieur nos Salutations. S r Marie Benoit pr. la Supérieure de l'hôpital Notre Dame. Poperinghe. 3a) 28.02.1938; brief (doorslag) van J. Anneessens aan Zr. Marie-Benoit Eerweerde Zuster, Ik heb de eer U te laten weten dat ik zondag aanstaande te Poperinghe passeer en van de gelegenheid zal gebruik maken om eens na te komen. Gelief hierbij een bestek, in dubbel, te vinden voor de
electrieke blazerij; ondertusschen kan Zeer Eerw. Moeder Overste er eens op nadenken; de volgende ventilators heb ik ook geleverd en geplaatst te Poperinghe: Kerk van St Berten- O.L.Vrouw- St Jan en Zusters Benedictinessen. De 2 etiketten bestel ik met zelfde post. Gelief, Eerweerde Zuster, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 3b) 28.02.1938; bestek (doorslag) gevoegd bij vorige brief O.L.Vrouw hospitaal POPERINGHE. Bestek voor het plaatsen van een electrieken ventilator. Tusschen Zeer Eerweerde Moeder Overste, van O.L.Vrouw hospitaal te Poperinghe, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelbouwer te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: De orgelbouwer verbindt zich een geruchtloozen electrieken ventilator te leveren en te plaatsen. Hij zal komen van het huis Meidinger van Bazel. Hij zal 1430 toeren draaien per minuut volgens courant triphasé, 220/380 volt, 50 perioden. Het placement zal zoo geschikt zijn dat wanneer er geen stroom is men onmiddelijk kan blazen met het oud stelsel, zonder de minste verandering. Het leveren en plaatsen van ventilator-motor-valve-windbuizen, enz. is ten laste van den orgelbouwer; enkel is ten laste der Zeer Eerweerde Overste alles wat de electrieke leiding betreft en het eten en mogelijks éénmaal slapen van dezen die het werk uitvoert. Prijs voor het hierboven beschreven werk 3.200 frank (drie duizend twee honderd fr.) Gedaan in dubbel te Meenen den 28 Februari 1938. De Zeer Eerweerde Overste. De orgelbouwer. [er is geen ondertekend exemplaar van deze overeenkomst aanwezig] 4) 7.03.1938; bestek (1 ondertekend origineel & 1 doorslag) voor een groot nazicht van het orgel; door Anneessens in inkt bovenaan bijgeschreven achevé et payé le 2 avril 38. Bestek voor het kuischen van het orgel van O.L.Vrouwe Gasthuis te POPERINGHE. Tusschen Zeer Eerweerde Moeder Overste, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1/ Gansch het orgel zal gekuischt worden.- 2/ Al de pijpen zullen uitgenomen worden, gekuischt en hersteld.- 3/ Gansch het orgel zal opnieuw geaccordeerd worden.- 4/ Gansch de mekaniek zal goed nagezien en geregeld worden.- 5/ De windverliezen zullen dicht gemaakt worden.- 6/ Al de kosten zijn ten laste van den orgelmaker, uitgenomen: het licht dat men zou kunnen noodig hebben, een blazer
gedurende het akkordeeren en kost en inwoon van 2 mannen gedurende de werken.- 7/ Prijs der bovenbeschreven werken 550 frank (vijf honderd vijftig fr.)- Gedaan in dubbel te Meenen den 7 Maart 1938. De Zeer Eerweerde Overste. De orgelmaker. [get.] Z r M rie Livina O ste Jules Anneessens O.L.Vrouw Gasthuis Poperinghe den 2-4-38 5) 26.11.1939; postkaart van Zr. Marie-Benoit aan Anneessens Mijnheer, Wij zullen u verwachten voor Kerstdag om het orgel te stemmen. Wil de goedheid hebben ons het bedrag der onkosten te laten weten. Aanveerd onze beste groeten. Zuster Marie Benoit V r de Eerw. Moeder van O.L.Vr. Gasthuis 6) 13.08.1941; postkaart van Zr. Marie-Benoit aan Anneessens Mijnheer, Zijt zoo goed iemand te zenden om het orgel der kapel na te zien om het dan te komen herstellen voor 4 Oktober aanstaande zijnde onzen biddag. Het is beschadigd geweest door het bombardement. Intusschen, groet ik U met achting Z. ter M rie Benoit V. de Overste O.L.Vr. Gasthuis
BIBLIOGRAFIE 1) W. Tillie : De Gasthuiskapel te Poperinge, in AAN DE SCHREVE, driemaandelijks tijdschrift van de Kring voor Heemkunde voor Poperinge en omliggende gemeenten, jg. I/1, Poperinge, 1971; [volgens de auteur was de kapel sinds 1964 verlaten] blz. 12 : in een inventaris opgemaakt vóór 1940 "- Een orgel, midden 18 de eeuw. Dit werd een paar jaar geleden overgebracht naar het H.-Hartgesticht." 2) Fr. Rotsaert : De geschiedenis van het kerkorgel en een terugblik op de historische instrumenten van het Hoppeland, in AAN DE SCHREVE, driemaandelijks tijdschrift van de Kring voor Heemkunde voor Poperinge en omliggende gemeenten, jg. VIII/1, Poperinge, 1978, blz. 1-20; blz. 14-15 : Wellicht is het instrument van het Oude Gasthuis, thans opgesteld in de kapel van het H. Hart Poperinge, ook een Van der Haeghen. Wij merken schone versieringen met oude instrumenten. Het orgel werd destijds in de tweede helft van de 19 de eeuw omgebouwd door Jacobus-Philippus Forrest (Geluveld 2 mei 1832 - Roeselare 2 juni 1912). Het orgel draagt zijn naamplaatje. Dit waardevol instrument staat helaas buiten zijn historisch kader en tevens onbespeelbaar opgesteld in deze moderne kapel. Foto 14 : Orgel in het Gasthuis te Poperinge. Foto 15 : Orgel van het Gasthuis zoals het nu opgesteld staat in het H. Hartrustoord.
ICONOGRAFIE 1) K.I.K.(Brussel), afd. Fototheek : nihil 2) foto Afdeling Monumenten & Landschappen, 1991 :