Administratieve entiteit ANZEGEM Gemeente ANZEGEM Parochiekerk Sint-Jan Baptist & Sint-Eligius (Dorpsplein, z.nr.)

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit ANZEGEM Gemeente ANZEGEM Parochiekerk Sint-Jan Baptist & Sint-Eligius (Dorpsplein, z.nr.) KERK De kerk heeft van haar 13 de -eeuwse laat-romaanse aanleg de vieringtoren, de gevels van de kruisbeuk en enkele delen van het in 1684 verbouwde koor bewaard; het driebeukig schip werd in 1828 herbouwd en vergroot; in 1921 werden neogotische vensters geplaatst en de beuken onder afzonderlijk daken gebracht; toren en dwarsbeuk werden in 1926 gerestaureerd. Zie ook De kerk werd deels beschermd als monument bij KB van 20.II.1939, het meubilair bij KB 13.IX.1976, het gebouw werd integraal beschermd op 7.IX A. Het orgel op het doksaal ORGEL Voorgeschiedenis In 1790 werd een 1-klaviers orgel gebouwd door Lambert-Benoit van Peteghem & zonen (Gent). Rond 1847 werd dit orgel overgeplaatst naar het nabijgelegen klooster van de Zusters van de H. Vincentius, waar het nog steeds aanwezig is. Huidig instrument Auteur oorspronkelijk orgel : "de kinderen Van Peteghem" (Gent) * Vermoedelijk zal dit op de samenwerkende gebroeders Pierre- Charles en Lambert-Corneille betrekking hebben: er wordt o.m. in het bouwcontract verwezen naar het orgel van de Gentse Sint- Niklaaskerk dat in 1838 door hen gemaakt was. Deze twee oudste zonen van Lambert-Benoit van Peteghem waren in 1847 echter nog maar weinig actief wegens gezondheidsproblemen. Het is dus veel waarschijnlijker dat hun (veel) jongere en zelfstandig werkende broer Pierre (jr) een ruim aandeel in de uitvoering gehad heeft. Het is overigens deze laatste die het oude orgel (van 1790) naar het klooster overplaatste en "moderniseerde". Bouwjaar : renovatie door L.-B. Hooghuys (Brugge)? ca. 1867? * Anzegem wordt vermeld in de werklijst van Hooghuys, werk te dateren rond 1867 (cfr. infra sub Bibliografie); het is niet duidelijk of dit wel degelijk op de parochiekerk van Anzegem

2 slaat : waarom zou het orgel zo kort na de bouw al moeten hersteld worden? Hooghuys geeft op "18 reg.", wat ook niet klopt met de gegevens over het Van Peteghem-orgel [en het kan ook niet gaan over het orgel in het klooster want dat heeft slechts 6 registers]. - verbouwing door O. Anneessens (Kortrijk), ca (windladen en mechanieken werden behouden) - in 1965 werd al het pijpwerk uitgenomen door de firma Loncke (Esen) en een 6-tal registers werden verwerkt in een nieuw positieforgel dat beganegronds in de zijbeuk geplaatst werd; de rest van het orgel werd buiten gebruik op doksaal gelaten - in 1992 bouwde J. Bruggeman (Moeskroen) een nieuw koororgel (cfr. infra), maar benutte hierbij opnieuw de 6 oude registers die tot dan in het Loncke-positief stonden [het Loncke-positief werd door Bruggeman overgenomen en geplaatst in de kerk van Rollegem, dus zonder pijpwerk; in Rollegem werd dan een hoeveelheid pijpwerk uit het daar aanwezige Cloetens-orgel in het Loncke-positief geplaatst] INSTRUMENT Dispositie - alle pijpwerk is verdwenen, en veel registernaamplaatjes zijn eveneens verdwenen; niettemin valt de dispositie vrij goed te achterhalen aan de hand van de oude pijpstokken en roosters (cfr. infra onder "windladen") - de opstelling van de registertrekkers aan de klaviatuur is als volgt: klavieren

3 Positief 01 [dichtgestopt] 02 [dichtgestopt] 03 [naamplaatje verdwenen] 04 Basson 8 05 Doublette 2 06 Fluit 4 07 Bourdon 8 08 Diapason 8 09 Engelenstem 10 Salicional 11 Accouplement Groot Orgel 01 Monter 8 02 [naamplaatje verdwenen] 03 Prestant 4 04 Bourdon 8 05 [naamplaatje verdwenen] 06 Quinte 2 2 /3 p 07 [naamplaatje verdwenen] 08 [naamplaatje verdwenen] 09 [naamplaatje verdwenen] 10 Bombarde Clairon bas 12 Trompette 13 Clarinette sup 14 [naamplaatje verdwenen] - Gr.Org. : de naamplaatjes 06, 12 en 13 zijn niet conform (recenter?); drie plaatjes liggen los bij de klavieren (Bourdon 16, Dulciana 8, Cornette) manuaalomvang : C g 3, 56 toetsen pedaalomvang : C g 0, 20 toetsen (aangehangen) Klaviatuur - ingebouwd aan de prospectzijde, onder het front - de huidige tessituur van 56 tonen (C g 3 ) is een klavieromvang die bij Van Peteghem-orgels nooit aan te treffen is : alleen C f 3 (54 tonen) of C c 4 (61 tonen) komen voor bij deze bouwer in de 19 de e.; de originele tessituur (- minstens van het Hoofdwerk -) zal C c 4 geweest zijn aangezien de driedelige Hoofdwerklade nog steeds 61 cancellen telt; tevens is niet uit te sluiten dat het Positief in origine zonder groot octaaf was (dus beginnend op c 0 ) : enkel demontage en analyse kan hier uitsluitsel geven - manuaaltoetsen in grenenhout - fraai vervaardigd voetklavier, in nog redelijk goede staat; het is niet waarschijnlijk dat Van Peteghem in 1847 reeds zulke voetklavieren vervaardigde : het kan dus eventueel een voetklavier van Hooghuys zijn (cfr. gelijkaardig klavier in het naburige Ingooigem) - vierkantige registerstokken (origineel), met ronde registertrekkers (origineel?) met ingewerkt porceleinen medaillon; registernaamplaatjes (medaillons) wellicht daterend van ná 1900; Groot orgel: witte plaatjes met blauw opschrift, Positief: witte plaatjes met zwart opschrift

4 Pijpwerk + front - het middenveld bevat nieuw pijpwerk, in zink (Anneessens?) - de 2 zijvelden en de 2 gebogen tussenveldjes bevatten Van Peteghem-pijpwerk + binnenpijpwerk - in 1965 is alle pijpwerk weggenomen door de firma Loncke, alleen een 6-tal registers werden verwerkt (weliswaar gewijzigd, bijv. opsneden veranderd) in een nieuw koororgel; dit koororgel stond tot 1992 beganegronds in de kerk en werd vervolgens overgenomen door orgelbouwer J. Bruggeman (Marke) - Bruggeman heeft een nieuw groter koororgel gebouwd en hierin het 6-tal oude registers (Van Peteghem-pijpwerk) opnieuw verwerkt, in het tweede klavier, cfr. infra [het Loncke-positief zélf dus zonder pijpwerk is door Bruggeman verkocht aan de kerk van Kortrijk-Rollegem] - de dispositie valt vrij goed te achterhalen aan de hand van de oude pijpstokken en roosters (cfr. onder "windladen") Windladen + Groot Orgel - windlade in drie delen : discant : 1 grote lade van 37 cancellen (in C- en C#-kant) bas : 2 laden van elk 12 cancellen (C-lade en C#-lade) - er zijn dus in totaal 61 cancellen, wat duidt op een klavieromvang (- minstens voor het Hoofdwerk -) van C c 4 ; dergelijke grote klavieromvang komt frequent voor bij Van Peteghem-orgels van gr.m. tussen 1840 en dat de 2 bas-laden samen (= 24 tonen) tot b 0 lopen, zal er op duiden dat de bas/sup-deling lag tussen b 0 en c 1 ; in het verleden hadden de Van Peteghems steeds een deling c 1 /c# 1 toegepast, maar vanaf ca pasten zij ook de "modernere" deling b 0 /c 1 toe - de Cornet-bank (2 delen) is origineel, maar lijkt ingekort te zijn (had voorheen minstens tonen) - pijpstokken en pijproosters zijn nog grotendeels origineel, en daaruit kan de dispositie afgeleid worden : Cornet, discant Montre 8 v, bas in het front Bourdon 16 v, 2 octaven in hout en afgevoerd Prestant 4 v Bourdon 8 v Doublette Flûte Nazard een discantspel [Flûte traversière?] Fourniture 4 r, beginnend op 1' of op 1 1 /3' Bombarde Trompette Clairon bas & Clarinette sup

5 - bij Trompet en Clairon : kleine boringen bij de 5 kleinste (zijn dus labialen geweest) - enkele maten : de "discant"-lade = 115 cm x c95 cm kleine "bas"-lade 1 = 76,5 cm x c95 cm (ligt 26 cm af van de discantlade) kleine "bas"-lade 2 = 74,5 cm x c95 cm de afstand tussen de 2 "kleine" laden is 65 cm + Positief - in origine een Van Peteghem-lade; thans niettemin cancellen (men zou 49 of 61 cancellen verwachten : de lade kan dus verkleind of herbouwd zijn door Hooghuys?); afmetingen : 161 cm x 82 cm - ook hier zijn alle pijpstokken en roosters bewaard; de pijpstokken zijn echter thans aangeschroefd (in origine gespijkerd); 9 registerslepen, waarvan de laatste gedeeld is - de dispositie kan als volgt gereconstrueerd worden : Prestant 4 v Flûte traversière, enkel discant Bourdon 8 v, de bas (in hout) van de lade afgevoerd een 8'-spel (strijker?), groot octaaf ontleend aan Bourdon een 8'-spel (strijker?), zonder bas Flûte Nazard (?) Doublette tongwerk bas/sup (vermoedelijk Basson-Hautbois) Tractuur - mechanisch - origineel, met lichte aanpassingen Windvoorziening - in de voet van de orgelkast - vouwbalg zonder magazijn, is mogelijks een verbouwde originele balg ORGELKAST - meubel uit , in overgangsstijl; eclectisch (zowel laat-classicistische als neo-romaanse elementen) HUIDIGE TOESTAND - het instrument is in zwaar verval en van al zijn pijpwerk beroofd (uitgezonderd de frontpijpen) datum onderzoek : nov. 1998

6 ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) Er is geen map "Anzegem" aanwezig, enkel een map Anseghem (Klooster). BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue (Antwerpen, 1865), facsimile reprint uitg. Frits Knuf, Amsterdam 1972 (Vol. XV in reeks Facsimiles of rare books on organs and organbuilding). Zie blz. 202; het feit dat Anseghem hier tweemaal vermeld staat is wellicht te verklaren door het feit dat het twee verschillende activiteiten betreft (nieuwbouw 1790 / renovatie midden 19 de e.) : - blz. 202, regel 4, in de alinea M. Van Peteghem a de plus placé des orgues de petite dimension à: [...] Sluys (Hollande), Anseghem, Deynse (couvent Marolles), [... ]" [ dit zijn werken van Pierre (jr) Van Peteghem maar enkele zijn misschien ook met Pierre-Charles (sr) te relateren; bovendien betreft het niet allemaal "kleine" orgels] deze vermelding zal betrekking hebben op het eerste (kleine) Van Peteghem-orgel van 1790 dat sinds c1847 in het klooster van de Zusters van de H. Vincentius in Anzegem staat [zie aldaar] en door Pierre (jr) van Peteghem gerenoveerd werd - blz. 202, regel 11, in de korte alinea over de niet nader omlijnde "Van Peteghem (Pierre), fils de Lambert Benoit" [...], construisit des orgues à [...] et à Anseghem (1790) de 16 jeux. [ dit kan niet op Pierre (jr) slaan, rekening gehouden met de vermelde bouwjaren (1793, 1790,..) : Pierre jr. was pas vanaf 1820 actief, het kan dus enkel Pierre- Charles (sr) van Peteghem betreffen die rond die tijd al af en toe in naam van zijn vader Lambert-Benoit ( 1807) ondertekende] De nieuwbouw van 1847 is dan als dusdanig niet vermeld in Gregoir's Van Peteghem-werklijsten (wat niet uitzonderlijk is: meerdere werken ontbreken in deze lijsten). 2) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); "Anzegem" komt voor in de lijsten - Vernieuwde en Herstelde Orgels - Electrische Ventilatoren Er wordt echter niet gespecifiëerd of het de kerk of het klooster betreft. Jules Anneessens werkte aan het orgel van

7 het klooster der Zusters van de H. Vincentius, maar de werken in de parochiekerk zouden van Oscar Anneessens zijn. 3a) Ph. Despriet : De St.-Janskerk van Anzegem, in Jaarboek IX van de Geschied- en Heemkundige Kring 'De Gaverstreke', Waregem, 1981, blz ; - blz. 105 Op last van de Franse Republiek werd de inboedel van de kerk te koop gesteld op 7 floreal van het Jaar 7. Het ging om "alles dat in de sacristie te vinden was, [... ] soo nochtans dat hier onder niet begrepen en is geweest noch predickstoel noch biechtstoelen, noch zitsels genaemt singbancken, noch schepensbancken, noch orgel". - blz. 117 De Sint-Pietersabdij te Gent schonk op 11 februari gulden voor het maken van een nieuw doksaal. (54) (54) RAK, KAAnz., 84 en RAG, fonds Sint-Pietersabdij, blz. 120 In 1792 werd een nieuwe baldakijn gekocht, dat 300 pond kostte. Twee jaar voordien had Van Peteghem, orgelmaker te Gent, een orgel gebouwd en geplaatst. (70) (70) RAK, KAAnz., 96. 3b) ongeveer dezelfde tekst verscheen in Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; Deel 1 (Aalbeke tot Kooigem), Kortrijk, 1982; zie blz en 40. 4) P. Roose : Werklijst anno 1885 van L.B. Hooghuys, aangevuld met notities en realia, in Orgelkunst jg. VI/4, dec. 1983, blz 4-15; zie blz. 6-7: werklijst zoals door Hooghuys gepubliceerd in Hooghuys vermeldt in deze lijst op de 22 ste plaats : "Anseghem, 2 clav., 18 rég." [wat niet precies correspondeert met het Van Peteghem-orgel van 1847 : dit had minstens 22 registers]; de werklijst, zonder jaartallen, is chronologisch opgesteld en via deductie kan men stellen dat de werken in Anzegem van rond 1867 zouden moeten dateren; men kan zich de vraag stellen of deze werken wel op dit orgel betrekking hebben : waarom zou het orgel amper 20 jaar na de bouw al dermate moeten hersteld worden dat het een vermelding waard is in Hooghuys' werklijst? Anderzijds zijn de huidige tessituren (manuaal 56 tonen, pedaal 20 tonen) wél gebruikelijk bij Hooghuys. Het in de werklijst vermelde "Anzegem" kan zeker niet slaan op het "oude" orgel van 1790, dat c1847 naar het klooster was overgeplaatst : dat telt slechts 1 klavier, en 6 registers.

8 5) [teksten: J. Beel, G. Gadeyne, S. Janssens-de Borchgrave], De kerk van Sint-Jan de Doper en Sint-Elooi te Anzegem en haar kunstschatten, Anzegem 1995 (beknopte monografie die te koop is in de kerk); - blz. 18 : [afb.] Het orgel op het doksaal. [afb.] Het nieuwe orgel. - blz. 19 : Op het doksaal staat een orgel dat vermoedelijk in 1847 bij het beroemde orgelbouwersgeslacht Van Peteghem werd aangekocht ter vervanging van een nog ouder Van Peteghem-orgel uit In elk geval werd dit laatste toen overgebracht naar de kapel van het klooster te Anzegem, waar het nog steeds dienst doet. In 1993 werd door de Firma Bruggeman uit Marke een nieuw orgel geplaatst aan de noordzijde van de kerk, bevattende 2000 pijpen waarvan er 500 afkomstig zijn uit het oude orgel dat op het doksaal te zien is. 6) F. Speleers : Carolus Derache: kanonnier, kerkbouwer en pastoor van Anzegem, in Jaarboek XXIII van 'De Gaverstreke', Waregem 1995, blz ; blz. 153 : De pastoor had nu een grote en nieuwe kerk maar een klein orgel dat in 1790 geplaatst was door W. Van Peteghem [sic], meester-orgelmaker uit Gent. De pastoor wenste een orgel gelijk aan dat van de kerk van Meulebeke. In 1841 werd raad en prijs gevraagd aan de kinderen Van Peteghem. Het bestaande kleine orgel werd destijds aangekocht voor duizend gulden [blz. 154:] courant. Het contract voor het nieuwe orgel werd ondertekend op 9 september Als vergelijkingspunt werd het orgel van de St.-Niklaaskerk te Gent vermeld. De aannemingsprijs bedroeg gulden courant brabants, dit is frank. Het orgel zou door tussenkomst van de kerkfabriek afgehaald worden aan het station van Waregem, maar alle andere kosten waren ten laste van de orgelbouwer. Het orgel werd geplaatst in 1847 in samenwerking met Lud. Ameye, timmerman uit Anzegem. Twee experten, W. Callewaert en W. Vandeginste, muzikanten uit Kortrijk, gaven een gunstig verslag en verklaarden dat Anzegem het beste orgel had uit de omtrek. De pastoor was in de wolken. Om de factuur te betalen gaf de pastoor, met eigen gelden, een lening aan de kerkfabriek. Deze lening was renteloos en moest slechts terugbetaald worden volgens het batig saldo waarover de kerkfabriek elk jaar zou beschikken.

9 ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché B47487 (1943), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel

10 2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, 1998

11

12 B. Het orgel in de noordelijke zijbeuk, beganegronds ORGEL Auteur & bouwjaar instrument : (naamplaatje:) Bruggeman-Baert orgelbouw Marke Kortrijk in het 2de klavier zijn 6 registers verwerkt die afkomstig zijn uit het doksaalorgel en die tussen 1965 en 1992 fuctioneerden in een positief-orgel (cfr. supra) dat door de firma Loncke in de kerk beganegronds geplaatst was - op het 1ste klavier is een Trompet gebruikt die afkomstig is uit een Neuville-orgel (1878) van Moeskroen-Station H. Hartkerk INSTRUMENT positief - groot orgel Groot Orgel 01 Prestant 8 02 Octaaf 4 03 Octaaf 2 04 Bourdon Mixtuur III 06 Cymbel 2 07 Bourdon 8 08 Quint 2 2 /3 09 Cornet 3 10 Regaal-bas 8 11 Trompet-bas 8 25 Fluit 4 26 Trompet dis 27 Regaal-dis 8 Positief 16 Octaaf 2 17 Prestant 4 18 Gamba 8 19 Scherp III 20 Fluit 4 21 Gedekt 8 22 Terts 1 3 /5 23 Nazard 2 2 /3 24 Kromhoorn 8 Pedaal 12 Openbas 8 13 Subbas Fagot Bas 4 28 Pedaal op G.O. 29 Windwerk 30 Tremulant 2 schuif-trekkers (op de bakstukken van het bovenklavier) = manuaalkoppel manuaalomvang : C g 3 pedaalomvang : C f 1

13 - mechanisch, maar veel pneumatische afvoeringen - er is veel industriëel materiaal-verwerkt (vezelplaat, multiplex, pertinax etc.) - op het 2 de klavier is volgend pijpwerk afkomstig uit het doksaalorgel (Van Peteghem, 1847) Kromhoorn sup. (voorheen "Clarinette") Gedekt 8 (delen van de oude Bourdon) Prestant 4 (delen van de Prestant 4) Fluit 4 Nazard 2 2 /3 (integraal) Octaaf 2 (Doublette) - Gamba 8 : 19 de -eeuws; vreemde herkomst - Trompet : door Bruggeman verwerkt occasiemateriaal datum onderzoek : nov BIBLIOGRAFIE 1) [teksten: J. Beel, G. Gadeyne, S. Janssens-de Borchgrave], De kerk van Sint-Jan de Doper en Sint-Elooi te Anzegem en haar kunstschatten, Anzegem 1995 (beknopte monografie die te koop is in de kerk); - blz. 18 : [afb.] Het orgel op het doksaal. [afb.] Het nieuwe orgel. - blz. 19 : Op het doksaal staat een orgel dat vermoedelijk in 1847 bij het beroemde orgelbouwersgeslacht Van Peteghem werd aangekocht ter vervanging van een nog ouder Van Peteghem-orgel uit In elk geval werd dit laatste toen overgebracht naar de kapel van het klooster te Anzegem, waar het nog steeds dienst doet. In 1993 werd door de Firma Bruggeman uit Marke een nieuw orgel geplaatst aan de noordzijde van de kerk, bevattende 2000 pijpen waarvan er 500 afkomstig zijn uit het oude orgel dat op het doksaal te zien is. 2) R. Servais & P. Decourcelle : Orgues de Wallonie, Inventaires thématiques, Vol. 8 Prov. de Hainaut, Tomes arrondissements de Tournai et Ath & Tome 14 arr. de Mouscron; uitg. Ministère de la Région wallonne - DGATLP - Division du Patrimoine, Namen, 1998; deel 14 (arr. Mouscron), blz. 32: Mouscron (Gare), église Sacré-Coeur (orgue de tribune) [orgel van gebroeders Neuville uit 1878] "La trompette des frères Neuville est posée dans l'orgue de Anzegem en 1995 par Jean Bruggeman"

14 ICONOGRAFIE Foto Afdeling Monumenten & Landschappen, 1998