VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit HOOGLEDE Gemeente GITS Parochiekerk Sint-Jacob de Meerdere Arrondissement Roeselare (Gitsbergstraat) KERK De driebeukige neogotische kerk, daterend van , is een typisch Westvlaamse hallenkerk. Ze werd in de Eerste Wereldoorlog deels vernield en in 1922 hersteld. ORGEL Voorgeschiedenis Een oud orgel & orgelkast, afkomstig uit Gits, en gedateerd 1667, verhuisde rond 1893 naar de kloosterkerk van de paters Passionisten in Kortrijk; over de auteur van dit instrument is niets bekend, zelfs niet of het oorspronkelijk voor Gits was gebouwd. In was het instrument gerenoveerd door Fr. Ureel (Poperinge), die deels het oude pijpwerk herbruikte. In 1923 werd dit orgel opnieuw verkocht, aan ir. G. Alexis in Luik die het als huisorgel installeerde; uiteindelijk is het in 1954 in Nederland terechtgekomen (Eindhoven, kerk H. Joannes Bosco; bij de sluiting van deze laatste kerk in 2006 werd dit orgel overgeplaatst naar het koor van de nabijgelegen kerk Sint-Gerardus Majella). In Gits werd in 1893 een nieuw orgel gebouwd door Ch. Anneessens (Menen); dit werd zwaar beschadigd of mogelijks totaal vernield tijdens de Eerste Wereldoorlog. Huidig instrument Auteur instrument : J. Anneessens (Menen) Bouwjaar : ergens tussen 1922 en 1927; een aantal elementen verwijzen niet zo direct naar orgelbouwer Jules Anneessens (bijv. het voetklavier, de bakstukken van de manualen); het is niet uit te sluiten dat een hoeveelheid materiaal kon gerecupereerd worden uit het in WO I vernielde orgel van : herstelling door J. Bruggeman (Marke) INSTRUMENT Dispositie registeropstelling in de speeltafel:

2 Gr.Org. 07 Bourdon Bourdon 8 05 Montre 8 04 Violon 8 03 Prestant 4 02 Doublette 2 01 Fourniture 3 r Pédalier 09 Sousbasse Basse 8 Récit 10 Flûte harmonique 8 11 Bourdon 8 12 Salicional 8 13 Voix céleste 8 14 Flûte à cheminée 4 15 Basson et Hautbois 8 16 Tremblant gekleurde naamplaatjes : Gr.O. = wit, Récit = roze, Pédalier = blauw voetbediend (pedalen) : (grote ronde gekleurde naamplaten, goudomrand) - Octave Grave Récit (roze naamplaat) Octave Aigue Gr.O. (witte plaat) Gr.O. au Pédalier (wit/blauwe plaat) Récit au Pédalier (roze/blauwe plaat) Récit au Gr.O. (roze/witte plaat) - [Zweltrede Reciet] - 2 pedalen : Tutti / MezzoForte (witte ronde naamplaten) manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór de kast die het Groot Orgel bevat (de organist heeft het altaar aan zijn rechterzijde) - registertrekkers op één horizontale rij, boven de manualen - voetklavier met erg korte ondertoetsen - boven de twee pedalen T & MF is een ronde knop aangebracht (met naamplaatje "Annulateur") waartegen de bespeler met de tip van de voet moet stoten om beide pedalen tegelijk uit te schakelen; eens één van deze twee pedalen ingedrukt werd, werken ze enkel nog in wisselschakeling (d.w.z. één van de twee blijft ingeschakeld) - bij de laatste herstelling zijn op een aantal plaatsen (bijv. in de speeltafel) ontsierende Parker-schroeven aangebracht Pijpwerk - het merendeel van de grote pijpen is in zink - bij de laatste herstelling zijn veel pijpen overschilderd met alu-brons Windladen & Tractuur - pneumatisch systeem - ook de bediening van de registertrekkers is pneumatisch

3 Windvoorziening - magazijnbalg in de voet van de kast die het Gr.Org. bevat; hulpbalg in de voet van de Reciet-kast ORGELKAST - het orgel is deels tegen de muren aangebouwd (dus zonder meubelwand) - links (gezien vanuit de kerk) bevindt zich het Reciet, rechts het Groot Orgel - de voorkanten zijn achter de toren-boog verscholen en bevatten geen frontpijpen; het orgel is aldus bijna niet zichtbaar vanuit de kerk; in de zichtbare bovengedeelten van de orgelkasten (vóór en achter de speeltafel) zijn er ogivale raamopeningen, gevuld met insectengaas HUIDIGE TOESTAND - instrument : gebrekkige speelaard; begin van verval datum onderzoek : juni 2001 ARCHIVALIA Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) 1) Er is geen map "Gits" aanwezig. 2) Het werk in Gits van J. Anneessens wordt voor het eerst vermeld in het inwijdingsprogramma van het nieuwe orgel in Nieuwpoort (zie aldaar; programma afgebeeld), op 24 maart Het werk is dus te situeren vóór die datum. Op de laatste bladzijde van de programmafolder staat Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis Jules Anneessens-Tanghe [... ] 35. Gits, neuf. BIBLIOGRAFIE 1) Maison Anneessens, Halluin & Menin. / Le progrès dans la construction des grandes-orgues, vouwblad van 4 blz., s.l., s.d. [vermoedelijk 1900]; op blz. 3-4 : Liste des orgues construites et des restaurations importantes faites par la Maison Anneessens à Halluin et Menin. Vermelding "Gits" onder "Diocèse de Bruges". 2) A. Deschrevel : Onbekende kunstschatten, in 'West-

4 Vlaanderen', jg. III/2, maart 1954, blz In een addendum op blz. 49 wordt een foto weergegeven van het voormalig orgel van Gits, met bijschrift: Wij zijn gelukkig in verband met ons vroeger artikel over "Het Orgel in West-Vlaanderen" (Jg. 1953, Nr 6) hier een afdruk te kunnen geven van het orgelfront herkomstig uit Gits. Het cliché werd ons welwillend in bruikleen gegeven door de orgelbouwersfirma L. Verschueren uit Heijthuijsen. Dit orgel verhuisde ca 1895 naar de Passionistenkerk te Kortrijk; kwam in 1923 terecht bij Ingenieur G.L.J. Alexis te Luik, als salonorgel; vandaar ging het over in de collectie van Dhr André Perier. Voor korte tijd werd het door bemiddeling van de Heren Verschueren verkocht en geplaatst als balustradeorgel in de nieuwe H. Joannes Boscokerk te Eindhoven. Dit orgelbuffet, getekend 1667, houdt het midden tussen het vroegere Renaissance-meubel met zijn rustige verhoudingen en het latere Barok-ensemble waarin de versiering zich gaat bewegen over de bouwlijnen heen. Dit overwoekeren voelen wij reeds duidelijk aan in de middenpijpenbundelbekroning. 3) W. De Vos : De Passionisten te Kortrijk, in De Gidsenkring, jg. XII/2, juni 1974; blz. 6-7 : 7. Het orgel. Het eerste orgel is sedert 1924 niet meer in het bezit van de paters. In 1923, bij de 50 ste verjaring van hun kloosterstichting, lieten zij een nieuw orgel bouwen. Hierover laat ik E.H. Deschrevel, pastoor te Handzame aan het woord in een artikel van februari 1954, en gedrukt, op een vouwblaadje, bij Felix Bohez te Waregem : "Het Orgel in Gits. De geschiedkundige aantekeningen zijn eerder schaars. In het Verslagen-Register van de Dekanale Bezoeken (Kerkarchief Roeselare) lezen wij f 148 " est in hac ecclesia decorum cum organo elegantissimo". Spijtig dat ons onbekend blijft wie dit "sierlijk" orgel bouwde. Bedoeld orgelbuffet, getekend met het jaartal 1667, bestaat nog. Het houdt het midden tussen het Renaissancemeubel met zijn rustige verhoudingen en het Barok-ensemble waarin de versiering zich gaat bewegen over de bouwlijnen heen. Het is een merkwaardig stuk beeldhouwwerk dat gerust kan wedijveren met het beste wat in die tijd werd gemaakt. Merken wij op dat de bekroonde Pelikaan oorspronkelijk op een hoger voetstuk rustte, zodat hij volledig boven de neerzittende engel uitrees : de overvloedhorens waren aan dit middenstuk vastgehecht doch met de vruchten naar onder gericht. (Zie fig. 45 in "Het orgel in de Nederlanden" door Prof. Dr. Floris Van der Mueren, Brussel 1931)". Het Liber Memorialis van Gits bevat verder enkele gegevens over herstellingen aan dit orgel uitgevoerd. "Er werd een nieuw orgel gebouwd in met een en ander der spelen uit het oud orgel erin gewerkt". Dit nieuw instrument werd gebouwd

5 door Frederiek Ureel, orgelmaker te Poperinge. De kosten bedroegen : "orgelpijpen 8605 fr., blaasbalg 500 fr., fassade (tin?) 220 fr." In 1880 werd een nieuw voetklavier geleverd door Demazière, orgelbouwer te Roeselare, tegen 2760 fr. voor nieuwe veranderingen. Uit dit alles blijkt dat het orgel versleten was. Het verwondert ons dan ook niet dat ca beroep werd gedaan op Charles Anneessens, uit Menen, om een heel nieuw orgel te plaatsen. Het is omstreeks die tijd dat dit oud orgelbuffet verhuisde naar de kerk van het St.-Antoniusklooster (Passionisten) te Kortrijk. In 1923, bij de vijftigste verjaring van hun kloosterstichting, lieten de paters een nieuw orgel bouwen door Oskar Anneessens, uit Kortrijk. Het oud orgel werd hetzelfde jaar aangekocht door de direkteur van de kanonnengieterij te Ougrée, ing. G. Alexis te Luik, voor de som van fr. Daar werd het geplaatst als salonorgel waaraan een zwelwerk en pedaal werden toegevoegd. Dit orgel ging later over in het bezit van Dhr. André Perier. Door verhuizen van de eigenaar naar Nice moest het orgel verkocht worden : hiertoe kreeg de orgelbouwersfirma L. Verschueren uit Tongeren (bijhuis) opdracht. Toen een koper kon gevonden worden verhuisde het in januari 1952 naar Verschueren in Heythuysen (hoofdhuis). Daar werd het orgel geheel gerestaureerd en uitgerust met de oorspronkelijke (?) dispositie. Één klavier met later bijgevoegd aangehangen voetklavier. Samenstelling der spelen : Bourdon 8, Salicional 8, Montre 4, Flûte 4, Quinte 2 2/3, Doublette 2, Piccolo 1, Cornet 3, Cromorne 8, Basse et Dessus, Voix Humaine 8 (1740). Binnenkort krijgt dit herstelde instrument zijn definitieve plaats als balustradeorgel in de nieuwe H. Johannes Bosco kerk, Eindhoven." 4) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / " (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Gits wordt vermeld in de - lijst "Nieuwe orgels" - lijst "Electrische ventilators" 5) L'Organiste, jg. 1995, nr. 1, in de rubriek "Orgues" : Bruggeman-Baert : (travaux en 1994) - Gits (Roulers) : relevage de l'orgue pneumatique Anneessens 6) L. Lannoo & K. D'Hooghe : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; hierin o.m. : L. Lannoo : West-Vlaanderen, een boeiend orgellandschap, blz ; blz. 66 : [enkel (onvolledige) opgave van de dispositie]

6 ICONOGRAFIE a) het voormalige orgel 1) Fl. Van der Mueren : Het Orgel in de Nederlanden, Standaard Boekhandel-Brussel / Uitgeversmij. Kosmos-Amsterdam, Brussel / Amsterdam, 1931; blz & in bijlage fig. 45 : Het groot positief - afkomstig uit Gits - dat we vinden in privaat bezit van M. Georges L.J. Alexis, Ingénieur te Luik, dragende het jaartal 1667, vertoont wellicht geleidelijker verhoudingen dan het voorgaande orgel. Het heeft nog slechts betrekkelijke diepte, doch de klare en scherpe spelen, hier voorhanden, geven aan het bewogen klankkleur-inzicht ruimer mogelijkheid. Bourdon 8; Salicional 8; Flûte 4; Prestant 4; Nazard 2 2/3; Doublette 2; Piccolo 1; (Cornet 5 r); Cromorne 8; Clairon 4 (hoog); Trompette; Die scherpte leeft, in vele orgels, nog lang voort in de XVIII e eeuw. [Van der Mueren refereert hier aan de dispositie anno 1923 die echter 19 de -eeuws is, verre van 17 de -eeuws.] Het origineel van de foto die gebruikt werd voor de uitgave van dit boek draagt op de rugzijde volgende vermelding : A Monsieur Floris van der Mueren ce 10/12/29 [get.] Georges Alexis

7 (Originele foto F. van der Mueren, coll. P. Roose)

8 2) Fr. Jespers : Brabants Orgelbezit, uitg. Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noord-Brabant, Sectie Muziek, 's Hertogenbosch, 1975; zie blz ) Fr. Jespers : Repertorium van orgels en orgelmakers in Noord-Brabant tot omstreeks 1900, uitg. Het Noordbrabants Genootschap, NL-'s-Hertogenbosch, 1983; zie blz ) H. van Nieuwkoop (eindred.) : Het Historische Orgel in Nederland, deel 1 ( ), uitg. Nationaal Instituut voor de Orgelkunst, NL-Wormer, 1997; - blz. 194 : Eindhoven, Don Boscokerk - blz. 195 : afbeelding:

9 b) het huidige orgel K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché A59218 (1944), alg. zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel