Het klooster is beschermd als monument, MB 26.I.1987

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit POPERINGE Stad POPERINGE Kloosterkapel van de zusters Benedictinessen Arrondissement Ieper KERK Aan de Boeschepestraat liggen het Instituut H. Hart en het klooster van de Benedictinessen. In 1641 werd hier een klooster met school gesticht door benedictinessen uit Fauquembergues (Frans-Vlaanderen), op verzoek van de abt van Sint-Bertinus in Sint-Omaars. 1672: aankoop van een gedeelte van de huidige gronden en oprichting van een nieuw gebouw; vervolgens, uitbreiding en verfraaiingswerken. 1751: een groot gedeelte van de gebouwen wordt door brand vernield. 1797: verkoop van het kloostercomplex. 1800: opstarten van lessen in een huurhuis aan de Boeschepestraat. 1803: aankopen van de voormalige kloostergebouwen en de tuin, doch verschillende gebouwen inmiddels gesloopt. 1814: eerste steenlegging van de huidige kloosterkapel. Verdere uitbreidingen en aanpassingswerken in XIXde en XXste e. Het klooster is beschermd als monument, MB 26.I.1987 ORGEL Auteur oorspronkelijk orgel : onbekend; mogelijks de Gentse orgelmakers Van Peteghem Bouwjaar :? / in 1818 bij de Benedictinessen geplaatst Indien 1818 het juiste bouwjaar is, dan zouden de bouwers de gebroeders Pierre-Charles & Lambert-Corneille van Peteghem moeten zijn; mogelijks was dit orgel echter tweedehands. Ombouw : P.A. Loncke (Hoogstade) Bouwjaar : 1863 Herstellingen & wijzigingen : J. Anneessens (Menen), resp. tussen , tussen , in 1930 en in 1951 Renovatie : Loncke Orgelbouw bvba (Zarren), 1977; & verder onderhoud door firma Loncke INSTRUMENT Dispositie (registeropstelling aan weerszijden van het klavier:) Clairon 4 bas Flute 4 sup Bourdon 8 Prestant 8 sup Rossignol Cromhorn 8 sup Doublette 2 Flute 4 bas Prestant 4 Tremblant

2 manuaalomvang : C - g 3 (in 1818 alleszins niet hoger dan f 3 ) geen pedaal Klaviatuur - ingebouwd aan de rugzijde, originele plaats - het huidig klavier is niet van Van Peteghem; beenbeleg op de witte toetsen; de toetsen zijn regelbaar aan de onderkant; niettemin is er thans onvoldoende diepgang - ronde registerstokken (1863); ronde register-trekknoppen, gedraaid hout, in het midden (punt van de draaibank) is een rondje wit been ingelegd (doch groter dan gebruikelijk bij de vroege werken van P. Loncke, dus wellicht uit 1977) - register-naamplaatjes van 1977, in ebbenhout Pijpwerk + front - pijpwerk dat niet met zekerheid aan Van Peteghem kan toegeschreven worden, de spitse bovenlabia zijn slechts 1 maal ingeritst (bij Van Peteghem normaliter 2 maal); thans met alubronsverf ingestreken - er werden nieuwe stem-inrichtingen ingesoldeerd (moderne rechthoekige expressions) + binnenpijpwerk - het metaal is gehamerd, wat eerder naar P. Loncke kan verwijzen Prestant 8 sup : 21 pijpen, op de windlade; de gebruikelijke benaming bij Van Peteghem is "Traversière" of "Montre" sup. Prestant 4 : de grootste in het front, verder 37 pijpen op de windlade Bourdon 8 : - groot octaaf : in hout; niet helemaal in Van Peteghemstijl; de voorslagen zijn vernieuwd (opgeschroefd; met ingeslagen nummering); de handgrepen op de stoppen zijn nieuw; de pijpenbanken zijn nieuw - metalen pijpen : de nummering (13 tot 56) is origineel, dus dit pijpwerk zou van P. Loncke moeten zijn; gedekten met verschuifbare hoed; zeer breed gelabieerd; heel wijde mensuur in de discant; gewelfde kernen; de kernfase werd opgehoogd; de toon is later verhoogd Flute 4 bas & sup : in de bas metalen gedekten, verder 32 roergedekten en de 12 kleinste zijn roergedekten in flesvorm; de roeren werden later zeer ingekort Doublette 2 : volledig op de lade; lijkt geen Van Peteghempijpwerk; geen constructie-incirkelingen op de metaalplaat inwendig; 1 grote pijp is recenter Clairon 4 bas : nieuw pijpwerk van 1977 Cromhorn 8 sup : nieuw pijpwerk van 1977

3 [voorheen is er een Trompet 8' aanwezig geweest : op de torens zijn er vroeger uithogingen geweest] Rossignol : nieuw van 1977 (wellicht was er in origine geen Rossignol) Windlade - windlade vermoedelijk van P. Loncke; het kader en de voorslagen zijn vernieuwd in indeling : het groot octaaf diatonisch in C- en C#-kant (de 2 zijtorens), de rest in het midden chromatisch opgesteld Tractuur + toetstractuur - eiken wellenbord, eiken dokken, dunne grenenhouten armpjes, gefestonneerde ogen - de abstracten zijn smalle grenen latjes, 6 à 7 mm breed, 3 à 4 mm dik + registertractuur - eiken registerwalsen (vierkantige stokken waarvan de hoeken afgeschaafd zijn); metalen armen ingeschroefd in de wals Windvoorziening - kleine magazijnbalg in de voet van de orgelkast - 2 pompen, bediend door oude handpomp - nieuwe windkanalen - inliggende tremulant, nieuw van ventilator in een kist naast het orgel ORGELKAST - eenvoudig 4'-meubel in classicistische stijl - op de voet (plint) is een banderol geschilderd met tekst "Cantate Domino" HUIDIGE TOESTAND - normaal, doch het instrument heeft te lijden van de verwarmingsinstallatie datum onderzoek : december 1990 ARCHIVALIA 1) In het inwijdingsprogramma van het orgel in Handzame, 4 dec. 1922, liet J. Anneessens een dubbele werklijst afdrukken "Lijst der nieuwe Orgels, veranderingen en herstellingen uitgevoerd door het huis J. Anneessens, I. Sedert den Wapenstilstand II. Sedert 1905 tot 1914". - In lijst I (dus ná 1918 en t.e.m. 1922) komt voor : [... ] 51. Poperinghe, Dames Bénédictines, rest.

4 - In lijst II (tussen 1905 en 1914) komt voor : Poperinghe, Bénédictines, 1 clav., transf. 2) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Dames Bénédictines - Poperinghe zijn volgende documenten aanwezig : 1a) ; brief (doorslag) van J. Anneessens aan J. Joye (pastoor van de O.-L.-Vrouwparochie in Poperinge en geestelijk directeur van de Benedictinessen) Eerweerde Heer Pastor, Vervolg aan ons onderhoud van heden heb ik de eer U hierbij 3 verschillige bestekken te zenden; gelief de goedheid te hebben ieder bestek dat gij aanveerd te onderteeken en mij er een van terug te zenden. Indien gij zinnens zijt de ventilator te plaatsen, ik raad U aan dezen nu te bestellen opdat wij hem zouden kunnen plaatsen als wij het werk komen doen in O.L.Vrouw-kerk; zij kunnen hem dan reeds gebruiken en als wij later het werk aan het orgel komen doen moeten wij dan achter geen blazer meer loopen. In dit geval vraag ik U mij die bestelling te doen tegen Zondag aanstaande opdat men in tijds den ventilator zou kunnen verzenden uit den dépôt Meidinger te Brussel. Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. [bijgevoegd : briefdoorslagen van voorstellen 1, 2 en 3 (zie verder)] 1b) ; id. Eerweerde Heer Pastor, Daar wij vandaag ook over nieuwe orgels gesproken hebben houd ik eraan U hierbij te laten weten wat zoo een orgel zou kosten. Een nieuw orgel, gansch expressief, geplaatst tusschen den achtermuur en altaar, de speelkas op het hoogzaal; van het oude orgel zou men gebruiken: de blaasbalg,- Bourdon 8- en Salicional 8-; al het overige blijft den eigendom van het Klooster. De ventilator is in den prijs begrepen, ik zou dezen nu reeds kunnen plaatsen en ook de Salicional wat verzachten opdat zij hem zouden kunnen bespelen; Het orgel zou ik kunnen plaatsen met Paschen en zou uit de 7 volgende spelen bestaan: Bourdon 16- Bourdon 8-(oud)- Montre 8- Salicional 8-(oud)- Voix céleste 8- Flûte 4- Quinte 3- en een pedaal van expression, ook octave aiguë- 1 handklavier 56 touchen, zonder voetklavier, dit zou kosten fr. alle onkosten ten mijnen laste, uitgenomen de middagmalen voor dezen die aan het orgel werken, het licht dat men zou kunnen vandoen hebben en de leiding voor de ventilator.

5 Gelief, Eerweerde Heer Pastor, mijne eerbiedige groeten te aanveerden. 2) ; brief van J. Joye aan J. Anneessens Mijnheer, Hierbij de 3 geteekende voorstellen. Wij houden er natuurlijk volstrekt aan dat het orgel gansch in regel zou zijn tegen het jubelfeest. Daarmede hebt gij U ook t'accoord verklaard. Achtingsvolle groeten, Jules Joye p. 3) ; 3 contracten (ondertekend) voor werken aan het orgel van de Benedictinessen in Poperinge; 3 halve bladen papier met briefhoofd van firma Anneessens A. Klooster der Damen Benedictinessens te POPERINGHE. Eerste Voorstel: Bestek voor het herstellen van het orgel. Tusschen Eerweerde Heer Joye, Bestuurder van het Klooster, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1/ Gansch het orgel zal gekuischt worden.- 2/ De spelen zullen uitgenomen worden en gekuischt.- 3/ Al de spelen zullen verzacht worden, uitgenomen het spel Bourdon 8- en allen zullen opnieuw gestemd worden.- 4/ Het klavier zal vernieuwd worden om het gerucht te vermijden. Al de contacten tusschen secreet en klavier zullen vernieuwd worden en gegarnierd.- 5/ Al de onkosten zijn ten laste van den orgelmaker; uitgenomen het licht dat men kan noodig hebben, het gebruik van ventilator of een blazer en de middagmalen der mannen werkzaam aan het orgel; deze kosten zijn ten laste van het Klooster.- 6/ Prijs der hierboven beschreven werken frank.- Gedaan in dubbel te Meenen, den 14 July De Eerw. Heer Bestuurder De orgelmaker [get.] Jules Joye past. Jules Anneessens. [door Anneessens bijgeschreven in inkt:] Reçu le et seulement demandé f B. Klooster der Damen Benedictinessens te POPERINGHE. Tweede Voorstel: Tusschen Eerweerde Heer Joye, Bestuurder van het Klooster, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: 1/ De tegenwoordige Salicional 8- zal vervangen worden door een nieuw spel Dolce 8- (zeer zacht), te beginnen van aan de 2 de grootste Do, dus de 12 grootste van Salicional

6 blijven dienen, doch worden verzacht. De afvallende pijpen van Salicional worden den eigendom van den orgelmaker. 2/ Prijs voor dit tweede voorstel, indien het mag uitgevoerd worden met het eerste voorstel Vijf honderd zeventig frank.- Gedaan in dubbel te Meenen, den 14 July De Eerw. Heer Bestuurder De orgelmaker [get.] Jules Joye p. Jules Anneessens. [door Anneessens bijgeschreven in inkt:] Reçu le mais majoré de 80 f C. Klooster der Damen Benedictinessens te POPERINGHE. Derde Voorstel: Tusschen Eerweerde Heer Joye, Bestuurder van het Klooster, eenerzijds; en Jules Anneessens, orgelmaker te Meenen, anderzijds; is overeengekomen als volgt: De orgelmaker verbindt zich een geruchtloozen ventilator te leveren en te plaatsen aan het orgel, komende van het Huis Meidinger te Bazel. Hij zal 1430 toeren draaien per minuut, volgens courant triphasé, 220 volten, 50 perioden. Prijs voor den ventilator gansch geplaatst met alle toebehoorten, alle onkosten ten laste van den orgelmaker, uitgenomen de electrieke leiding, Drij duizend acht honderd frank. Gedaan in dubbel te Meenen, den 14 July De Eerw. Heer Bestuurder De orgelmaker [get.] Jules Joye p. Jules Anneessens. [door Anneessens bijgeschreven in inkt:] Reçu le ) ; factuur van G. Meidinger (CH - Basel) voor een electro-motor met ventilator, aan J. Anneessens 5) ; brief van L. Léonard (vertegenwoordiger van Meidinger in Brussel) aan J. Anneessens; ontvangstbevestiging van het order, en bericht van verzending der goederen. 6) ; kwijtschrift (doorslag) van J. Anneessens Ontvangen van de Zeer Eerweerde Moeder Overste der Damen Benedictinessen te Poperinghe de som van ZES DUIZEND VIJF HONDERD frank voor het leveren en plaatsen van een electrieken ventilateur, herstelling van het orgel en plaatsen van een nieuw spel Salicional, uitgenomen de grootste octaaf. Meenen, den 21 Augustus ) ; postkaart van de Zrs. Benedictinessen aan J. Anneessens Mijnheer,

7 Wil de goedheid hebben eens te komen zien wat er hapert aan onzen orgel en dien te herstellen Met achting Z rs Benedictinessen Poperinge 8) ; prentkaart van de Zrs. Benedictinessen aan J. Anneessens Ave Maria! Geachte Heer, Zoudt ge willen een dezer dagen (doch niet op Maandag 5 n Febr.) komen om het orgel van onze kapel te onderzoeken en te herstellen? Aanvaard, Mijnheer, onze eerbiedige groeten. Voor E. Moeder Priorin Z r Marie-Matthieu, Benedictinessen, Boeschepestraat, 12, Poperinge. 9) ; postkaart van de Zrs. Benedictinessen aan J. Anneessens De Zusters Benedictinessen zullen Mynheer Anneessens verwachten voor het akkoordeeren van den orgel Met achting BIBLIOGRAFIE 1) Fr. Rotsaert : De geschiedenis van het kerkorgel en een terugblik op de historische instrumenten van het Hoppeland, in AAN DE SCHREVE, driemaandelijks tijdschrift van de Kring voor Heemkunde voor Poperinge en omliggende gemeenten, jg. VIII/1, Poperinge, 1978, blz. 1-20; blz. 18 : Van het huis Van Peteghem, een grote orgelbouwersfamilie, is waarschijnlijk ook het orgel van ROESBRUGGE, BEVEREN en de KAPEL ZUSTERS BENEDIKTINESSEN TE POPERINGE. [... ] Het instrument in de kapel van de zusters Benediktinessen te POPERINGE is historisch. Er zijn hierover slechts weinig historische nota's. Op 31 maart 1818 werd het orgel geschonken aan de zusters door Souiller Van de Goesteene. Het werd er geplaatst op 4 april In 1832 werden de frontpijpen verzilverd. Het werd hersteld in 1930 en in 1951 toen de kapel werd uitgebreid en het doksaal dus naar achteren werd geplaatst. Een inschrijving in de windlade laat ons weten dat in de tweede helft van de 19 de eeuw Loncke uit Hoogstade er werkzaam was. Dit is een zeer waardevol instrument, doch het verkeert in vervaltoestand. Of het orgel als geschenk nieuw was is nog een vraag. Mooie kast. Foto 19 : Orgel van de Zusters Benediktinessen te Poperinge

8 2) Fr. Rotsaert : 24 april Een historische muziekavond in de kapel der zusters benediktinessen te Poperinge, in AAN DE SCHREVE, driemaandelijks tijdschrift van de Kring voor Heemkunde voor Poperinge en omliggende gemeenten, jg. VIII/4, Poperinge, 1978, blz. 33 : In het eerste nummer van deze jaargang hadden wij het over het belangrijk kunstpatrimonium van de historische kerkorgels van het Hoppeland. Bij wijze van aanvulling merk ik op dat ondertussen het historisch orgel van de kapel der zusters Benediktinessen te Poperinge volledig werd gerestaureerd. De herstelling nam vele werkdagen in beslag. Het historisch pijpwerk was van de hand van Petrus Loncke (gedateerd 1863 volgens een inscriptie in de windlade), orgelbouwer uit Hoogstade. Het werd met een grote deskundigheid en ervaring hersteld door een familielid orgelbouw Loncke, thans te Zarren gevestigd. Het kunstig orgelbuffet werd akoustisch gedicht. De prachtige orgelkas werd eveneens verstevigd. Er kwam een nieuwe ventilator voor de windvoorziening. Er werd bij de samenstelling van het pijpwerk gestreefd naar het oorspronkelijk klankpatroon. Jonger pijpwerk, vrucht van een namaak romantische periode, werd gelukkig verwijderd en vervangen door gloednieuw pijpwerk. De nieuwe pijpen werden gegoten volgens de afmetingen die beantwoorden aan het historisch pijpwerk, zodat dit instrument een authentisch historische klank voortbrengt. De frontpijpen werden van beplakt folie ontdaan zodat zij terug hun oorspronkelijke kleur vertonen. De spelensamenstelling is nu als volgt : Clairon 4 Bas, Flute 4 sup, Bourdon 8, Prestant 8 sup, Rossignol, Cromhorn Sup, Doublette 8, Flute 4 Bas, Prestant 4 en tremblant. De rossignol laat toe het aangenaam gezang van een nachtegaal na te bootsen op een wonderlijke wijze. Het instrument werd gewijd op 24 april 1978 door E.H. Kan. Deken Em. Lootens. Ik had de eer het inwijdingsrecital te geven met op het programma werken van vele oude orgelmeesters die mij toelieten dit prachtig instrument in zijn volle klankrijkdom te exposeren. De eucharistieviering had plaats ter nagedachtenis van de sterfdag van de stichteres van het klooster M. Mathieu, Jeanne Deleloe in concelebratie van E.H. Lootens, Dom Bruno Groenendaal en E.H. Hardeman. De gezangen werden kunstig verzorgd door de eerwaarde Zusters van dit klooster. Er waren heel wat aanwezigen en orgelmuziekliefhebbers. Hiermee bezit het Hoppeland nu een prachtig hersteld historisch orgel. 3) Mededelingen van het Centraal Orgelarchief, uitg. Instrumentenmuseum Brussel, jg. 1978; blz. 44 : werklijst firma Loncke 1977

9 o.m. "Poperinge, Klooster der E.Zrs. Benedictinessen, herstel van het P. Loncke-orgel, 1863, adv. Fr. Rotsaert; 1 man., mechanisch" [+ opgave van dispositie] ICONOGRAFIE 1) K.I.K.(Brussel), afd. Fototheek : nihil 2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, 1990

10

11