Gemeente BOOITSHOEKE Parochiekerk Sint-Audomarus

Transcriptie

1 VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit VEURNE Gemeente BOOITSHOEKE Parochiekerk Sint-Audomarus Arrondissement Veurne KERK Het laat-gotische landelijke zaalkerkje van gele baksteen werd in 1690 met twee zijbeuken vermeerderd, waarbij ook de toren werd heropgericht. Het portaal dateert van De parochie - opgericht in werd in 1807 samengevoegd met Avekapelle; in 1846 werd ze opnieuw zelfstandig. Tijdens de eerste wereldoorlog leed het gebouw aanvankelijk geen schade; een granaatinslag in 1917 vernielde echter dak en glasramen; gerestaureerd in In de periode 1978 tot c1985 zijn eveneens restauratiewerken uitgevoerd. Addendum Een oude woonkern, niet helemaal gelijklopend met Booitshoeke, heette in vroegere tijden 's Heren Willemscapelle. Het gehucht, met een kerk (patroonheilige H. Guilielmus), werd verlaten, en was in 1832 gans in puin gevallen. De kerk is beschermd als monument, KB 9 XII ORGEL Auteur instrument : Ch.L. Van Houtte (Waregem) Bouwjaar : 1847 Van Houtte heeft bij deze constructie meerdere elementen gerecupereerd van een 18 de -eeuws orgel; de herkomst van dit oudere instrument is niet bekend. - een onderhoudsbeurt geschiedde in 1909, door Fr. Loncke (Esen) - herstelling (na oorlogsschade) : J. Anneessens (Menen), herstelling (na oorlogsschade) : Jos en Pieter Loncke (Esen), installatie electro-ventilator : firma Loncke (Esen), algehele restauratie : E. De Munck (Hamme O.-Vl.), INSTRUMENT Dispositie (registertrekkers aan weerszijden van het klavier:) Clairon bas Trompet Fluit Bourdon Tremblant manuaalomvang : C - c 4 (61 toetsen) geen pedaal - deling bas/sup. = c 1 /c# 1 Cromhoorn sup Cymbel Doublet Prestant Ventiel

2 - de registertrekker van Tremblant dient na het uittrekken ingehaakt worden Klaviatuur - ingebouwd aan de rugzijde - de klavieromvang van 5 volle octaven is gebruikelijk in deze periode uit Van Houtte's œuvre - lange toetsen (in de stijl van pianotoetsen uit die tijd); originele eiken toetsen, het beenbeleg op de ondertoetsen dateert van 1983 (is nogal erg gespikkeld); 1 toets-frontonnetje is verdwenen - de huidige toetsdiepgang is iets te gering - bakstukken belegd met eiken fineer - vierkantige registerstokken, ronde registerknoppen waarvan enkele nieuw dienden gemaakt te worden in nieuwe lessenaar in grenenhout (zoals de panelen van de achterwand) Pijpwerk * front * - bevat D-d 1 van de Prestant 4' en C-G van de Doublet 2' - pijpwerk van Van Houtte, hoog loodgehalte; het metaaloppervlak vertoont vaak blaasjes - de grootste pijp van elke toren heeft rond opgeworpen boven- en onderlabia, alook baardjes, de andere pijpen hebben een rond opgeworpen onderlabium en een spits bovenlabium - bekleed met tinfolie; de labia verguld met bladgoud * binnenpijpwerk * - de metalen Van Houtte-pijpen zijn dunwandig; met fijne platte soldeernaden - dunne kernen Prestant [4'] : C en C# staan binnenin de kast, pijpen van Van Houtte, met corpus in zink; vanaf D frontpijpen, vanaf d# 1 (de 33 kleinste) op de windlade; het binnenpijpwerk bestaat deels uit 17 de -eeuws pijpwerk Bourdon [8'] : 14 houten gedekten van Van Houtte, nl. 2 in het midden achter het front (achter de brede middenstijl) en terzijde in de kast; verder metalen gedekten met hoed (de meeste zijn van Van Houtte, enkele zijn ouder); de 12 kleinste zijn gedekten in flesvorm, L roer = L corpus Doublet [2'] : de 8 grootste pijpen in het front, de 53 volgende op de windlade Fluit [4'] : Van Houtte; in de bas gedekten met verschuifbare hoed, verder roergedekten in flesvorm, L roer = L corpus, roerdiameter = 1 /3 corpusdiameter; de 17 kleinste zijn wijde open fluiten Cymbel [3 r] : zeer enge mensuur; samenstelling: C G c# 0 c# 1 c# 2 2 / /3 2 2 /3 4 1 /2 2 / /3 1 /3 1 /2 2 /3 1 1 /3 2 Trompet [8'] : Van Houtte; in het groot octaaf zinken bekers met

3 blikken ondertrechter, de grootste zijn gekropt; verder bekers met blikken onderstuk en loden bovenstuk; de 6 kleinste pijpen dienden nieuw bijgemaakt te worden tijdens de restauratie van 1983 Clairon bas [4'] : het originele pijpwerk was verdwenen, het huidige is bijgemaakt in 1983; bekers met blikken onderstuk en loden bovenstuk Cromhoorn sup [8'] : het originele pijpwerk was verdwenen, het huidige is bijgemaakt in 1983; tinnen bekers; loden stevels Windlade - pijpopstelling in V-vorm - gespijkerde pijpstokken; tijdens de restauratie van 1983 zijn schroeven toegevoegd (om te vermijden dat er problemen ontstaan wegens de gewijzigde klimatologische omstandigheden in de kerken, o.m. door verwarmingsinstallaties) - het pijprooster voor de Clairon/Cromhoorn is nieuw, in eik - eiken ventielen van geringe afmeting - achteraan in de ventielkas is een gedrukt etiket gekleefd met volgend opschrift [tekening van een orgelfront, en daaronder: ] C.L. VANHOUTTE-VANDENPOEL Facteur d'orgues à Waereghem boven het frontje is op het etiket met de hand bijgeschreven: 7bre Tractuur - mechanisch; origineel Windvoorziening - de kleine magazijnbalg met handpomp is misschien nog de originele; gerestaureerd in 1983; de omkisting is in kastanjehout - de electro-ventilator en zijn kist zijn van 1983 ORGELKAST - 18 de -eeuws meubelfront in classicistische stijl, met twee grote zijtorens en een middenveld dat in het midden gesplitst is door een blinde strook met bovenop een medaillon; de torens hebben een zeer zware meerlagige kroonlijst - stijl- en regelwerk in eik; het paneelwerk in de rugwand is in grenen; dak in zacht hout (linde of populier) - binnenin de kast staat geschreven getoonzet den 4 mei 1909 F. Loncke huidige toestand : normaal datum onderzoek : januari 1990 * * *

4 ARCHIVALIA 1) Historisch rapport opgesteld door Gabriël Loncke, ca. 1980, deel uitmakend van het restauratie-ontwerp; hierin o.m. : - Op het midden van een dwarsregel van de orgelkast, boven het uitneembaar paneel van de kleppenkast, staat geschreven in potlood Booitshoucke gedaan 5 Augusti het jaar 1847 daaronder staat nogmaals Op een der uitneembare deuren achter het pijpwerk staat in krijt Gekocht en ge [...] ["gekuischt en gestemd"?] [...] 22 Nov. C.L. Van Houtte Waereghem - Op de kast werden heel wat ingriffingen en andere indicaties geschreven. Op vermelde dwarsregel kan men lezen Carpentier [...] station d'iseghem [...] Booitshoucke le 18e Mars 1880 J. Scherpereel [Scherpereel was de koster-organist] - Naar mijn oom Pieter Loncke mij heeft verteld, heeft hij samen met mijn vader het orgel opnieuw bespeelbaar gemaakt na de bevrijding in Het pijpwerk lag op een hoop gegooid op het doksaal; één of andere persoon zou dit pijpwerk "in veiligheid" gebracht hebben tijdens de oorlog. 2) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( ), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) In de map Boitshoucke zijn volgende documenten aanwezig : 1) ; postkaart van pastoor L. Vanderstraeten aan J. Anneessens Mijnheer Er zullen hier aan t orgel reparaties te doen zijn Ik zou willen dat er iemand kwame om het na te zien - woensdag is t aanbesteding der herstellingswerken van de kerk. Dat wil zeggen gij moet niet te lang wachten de dichste statie is avecapelle - ¾ uurs ten hoogste vriendelijk L. Vanderstraeten past 2) ; bestek voor herstellingen aan het orgel; niet ondertekend; pas in 1924 uitgevoerd [gedrukt briefhoofd firma Anneessens] BESTEK. Voor het herstellen van den orgel der kerk van BOITSHOUCKE. -::-::-::-::-::-::- 1/ Gansch de façade zal vernist worden. 2/ De façadepijpen zullen hersteld worden en geschilderd in aluminium 3/ Al de touchen van het klavier zullen herbelegd worden. 4/ Gansch de mekaniek zal goed hersteld worden. 5/ Er zullen nieuwe étiquetten aan de registerstokken geplaatst worden.

5 6/ Al de pijpen der zes spelen zullen uitgenomen worden, gekuischt en hersteld. Gansch den orgel zal opnieuw gestemd worden. 7/ Den orgel zal verplaatst worden. 8/ Den blaasbalg zal weggenomen worden en vervangen door een occasieblaasbalg in goeden staat, en die zonder gerucht zal werken 9/ Prijs voor bovenvermelde werken: TWEE DUIZEND VIER HONDERD FRANKEN. Gedaan in dubbel te Meenen den 21 September Voor de kerkfabriek. Den orgelmaker. op de rugzijde van dit blad staat geschreven (origineel? of overgeschreven door Anneessens?) : Mynheer Ik heb wat gewacht voralleer U mijn bedrag op te sturen Hierby f. 100 f houd ik over omdat er nog iets aan mankeert, t.w een note die niet gaat by de trompetten. zoo haast alles af is - geef ik U het ook vriendelyk LVanderstraete 3) ; postkaart van pastoor Vanderstraete aan Anneessens Mijnheer De herstelling mag gedaan worden aan den voorgestelden prys en in de voorgestelde voorwaarden met hoogachting L. Vanderstraete 4) ; postkaart van pastoor Vanderstraete aan Anneessens Mynheer Het werk aan den orgel zal maar kunnen gebeuren na de herstelling van de kerk. Daaraan is er nu nog niet begonnen. maar ik zal u een tyd te voor verwittigen naar mate ik zien zal dat de werken vorderen opdat U de noodige maatregelen zoudt kunnen nemen. met goede achting L. Vanderstraete Boitshoucke 5) ; kaartje van pastoor Vanderstraete aan Anneessens Mijnheer - Ik heb het genoegen U te mel- dat u met het orgel alhier een begin moogt maken.- Er is wat verandering aan t Hoogzaal. Ik hoop dat U toch zult het blaasbalg kunnen plaatsen. maar als u iemand zend wil daarvan nochtans rekening te houden en dit in aanmerking te nemen met eerbied L Vanderstraete pastr Boitshoucke 6) ; postkaart van pastoor Vanderstraete aan Anneessens Mynheer reeds heb ik eenmaal geschreven maar zonder verder gevolg. Ik zou willen dat het orgel in orde is tegen laatst mei zonder fout. want dan zal alles in de kerk aangaande meubels in orde zyn - juist voor de Plechtige communie en Kermis alhier Vriendelyk L Vanderstraete

6 7) ; postkaart van pastoor Vanderstraete aan Anneessens Mynheer. Ik ben in t geheel niet te vreden - gij belooft t orgel voor zoo een dag en steekt t werk in gang als er niemand graag heeft in de goeweek en dan salut -- Tegen sinxen moet het af zyn hoor! - ook de pypen hebben geen deugd van altyd verplaatst te worden - t is nu ander werkvolk in de kerk Vriendelyk L Vanderstraete 8) ; brief van koster J. Scherpereel aan Anneessens Mijnheer Anneessens Dezen om U te bedanken voor de 200 f. welke Gy mij verleden weke hebt laten geworden. Ik vindt het ook niet juist van M r Pastoor De intresten komen U toe van het geld. en dat gaat geene oorlogsschade aan, maar ik kan daar ook niets aan doen. hadde den orgel vroeger gedaan geweest zou het beter geweest zyn hij zou zyn geld niet hebben kunnen herplasceeren De trompetten gaan niet juist als Gy naar wulpen komt voor dien armonium zou het misschien passen, als ge my kondet verwittigen zou ik t huis blijven om wat te helpen als het noodig is Dus tot later en nogmaals dank en achting JScherpereel BIBLIOGRAFIE 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz : VAN HOUTTE-VANDEN POEL (Charles Louis), à Waereghem [...] Nous faisons suivre la nomenclature des orgues placées par ce facteur: [...]; 24 Boitshoucke (Furnes), de 8 reg.; [...] Tous ces orgues ont un clavier, sauf ceux de Zweveghem, de Cortemarck et de Commen qui en ont deux. Nota: bij de meeste orgels in deze werklijst staat het bouwjaar vermeld, en ze staan in chronologische volgorde; bij nr. 24 "Boitshoucke" is geen jaartal vermeld (het zou normalerwijze tussen moeten vallen, maar zoals hogervermeld heeft Van Houtte de datum "september 1847" in de ventielkas aangebracht). 2) tijdschrift Musica Sacra, jg. XXXVI/1, maart 1929, Vlaamse editie, blz. 57; LIJST van de herstellingswerken gedaan door het huis Jules ANNEESSENS te Meenen, aan gedeeltelijke vernielde orgels, front van WEST-VLAANDEREN. [...] 1. Boitshoucke 1 Kl 3) programmaboekje (tweetalig Fr./Nl.) 'Basilique de St-Hubert - Inauguration le Dimanche 13 Août 1933 des nouvelles Orgues Monumentales' [Saint-Hubert, prov. Luxemburg], bevat diverse werklijsten van Jules Anneessens-Tanghe (Menen), o.m. - Herstelde Orgels sedert den oorlog hierin : 11. Boitshoucke 4) Gh. Potvlieghe : Orgelbouwer Charles Louis Van Houtte / , in De Praestant, jg. XV/2, april 1966, blz ;

7 blz. 30 (Werklijst Van Houtte) : 1849 Booitshoeke, levering van een oud orgel met 8 reg. (6) (6) Gabriel Loncke, mededelingen. Dispositie : Prestant 4, Bourdon 8, Doublette 2, Fluit 4, Cimbel 3 r., Trompette 8. Grégoir geeft op : een orgel van 8 reg. Rekende hij een gedeeld register als 2 spelen, en bijspelen (o.m. als Tremblant) eveneens als een register? 5) J. Ameeuw : Het kerkje van Booitshoeke, in De Gidsenkring, jg. VIII/2, juni 1970, blz ; blz. 26 : Het tweedehandsorgeltje werd in 1865 gekocht aan een zekere Vanhoutte. Het heeft wel een mooie klank maar moet dringend hersteld worden. [nota: het jaartal 1865 is verkeerd, het juiste jaartal is 1847] 6) Lannoo, L. & D'Hooghe, K. : West-Vlaamse Orgelklanken, uitg. Marc Van de Wiele, Brugge, 1997; blz. 45 : Ook het orgel van de Sint-Audomarus te Booitshoeke (Veurne) van 1846 heeft de typische Van Houtte-dispositie behouden na zijn restauratie door orgelmaker Etienne De Munck ( 1949) uit Sint- Niklaas in Hier luidt de dispositie: (I/61) Bourdon 8, Prestant 4, Flûte 4, Doublette 2, Cymbel III, Trompette 8, Clairon bas 4, Cromorne sup. 8.

8 ICONOGRAFIE 1) Fotografische opname(n) beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel: Zie tevens : De Vos-Stockman, A. & Roose-Meier, B. & Verschraegen, H.: Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Veurne; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1975; blz. 48, BOOITSHOEKE, kerk Sint-Audomarus - Interieur / Alg. gezicht naar het doksaal, cliché M33465 (1968): KIK-IRPA, Brussel

9 - Klank / Orgel, XVIIIe, cliché M33466 (1968) : KIK-IRPA, Brussel

10 2) foto's Afdeling Monumenten & Landchappen, 2002 (K. Vandevorst) DISCOGRAFIE LP "Zuidduitse Orgelmuziek - Orgels in de Westhoek nr. 2", uitg. Documentatiecentrum voor Orgel, Veurne; Robert Deleersnyder op het historisch Van Houtte-orgel te Booitshoeke.