Levensbeschouwing hoofdstuk 2. Boek Menswaardigheid In deze module ging het om de vraag hoe je kunt bepalen waardoor/waarom bepaalde levenshoudingen niet deugen. We hebben ontdekt dat het begrip menswaardigheid bij het beantwoorden van deze vraag centraal staat. Het centrale begrip van deze module is menswaardigheid. Dit begrip is moeilijk te omschrijven: wel kunnen we aanvoelen waarnaar ermee verwezen wordt. Soms is het meteen duidelijk dat men ingaat tegen menswaardigheid (Auschwitz). Soms is er discussie mogelijk. Het beantwoorden van de vraag waarom/waardoor men blind en doof wordt voor deze eis is moeilijk. Daarom hebben we over begrippen als autonomie, heteronomie, waarden en waarheid gesproken. Ingaan tegen menswaardigheid is verkeerd. Het werkt verontmenselijkend; wat iemand tot een mens maakt wordt daardoor afgepakt. Je kunt ook zeggen dat een levensbeschouwing niet deugt omdat het de kwaliteit van identiteit zo erg aantast dat menswaardig leven onmogelijk wordt. Het geweten Met je geweten weeg je af of een bepaald gedrag goed of fout is. Verwant aan een bepaalde cultuur ontstaat een geweten, het ontwikkelt zich en krijgt een (mede door die eigen cultuur bepaalde) inhoud. Een geweten is onderdeel van een levensbeschouwing (de ethische vraag of iets goed of fout is, is een levensvraag). Iemand laat zich binnen een concrete situatie, bij keuzes tussen goed en kwaad, leiden door zijn geweten. Bij zulke momenten wordt duidelijk hoe(ver) zo n geweten ontwikkeld is. Gewetensvol kunnen handelen is belangrijk omdat je dan (zelf) minder last hebt van schuldgevoelens en spijt en omdat je daardoor beter rekening kunt houden met anderen. Want het is juist als mensen in alle vrijheid kunnen handelen, maar niet juist als ze dat doen zonder het besef dat hun gedrag nooit iets vrijblijvends is. Bij een open levenshouding hoort ook een ontwikkeld geweten. Als je in een maatschappij verontmenselijking wilt tegen gaan, heb je mensen nodig die gewetensvol kunnen oordelen en handelen.
Rechten van de mens Dat mensen, vaak zonder het te weten of te willen ingaan tegen menswaardigheid (en mensenrechten schenden), wordt duidelijk als je weet wat het verband is tussen min of meer autonome en heteronome levenshoudingen en menswaardigheid, welke waarde er aan soms in een concrete situatie een individueel mensenleven wordt toegekend en welke waarheidsopvattingen binnen bepaalde levenshoudingen een rol spelen. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties (1948) is één van de vertalingen van de centrale waarde menswaardigheid in concrete normen. Universele waarde Er zijn twee levensbeschouwelijke stromingen die ieder op een eigen manier moeite hebben met het toepassen van het begrip menswaardigheid bij het bepalen of een bepaald gedrag deugt of niet. Het cultuurrelativisme: cultuurrelativisten geloven dat je nooit van buiten af een oordeel vellen over een andere cultuur. Dus ook niet de vraag kunt beantwoorden naar het wel of niet deugdzaam zijn ervan. Het fundamentalistisch universalisme: zulke fundamentalisten geloven dat zij in het bezit van de waarheid zijn en deze universeel kunnen toepassen op ale culturen en dat het in de eerste plaats gaat om de waarheid te dienen en niet om menswaardig bezig te zijn. De opvattingen van deze twee stromingen kunnen worden tegengesproken met een verwijzing naar de oorsprong van de waardetoekenning aan menswaardigheid. Steeds in de Algemene mensengeschiedenis komen er situaties (scharniermomenten) voor waarbinnen het besef ontstaat dat de unieke eigen waarde van iedere mens gerespecteerd dient te worden. Het is dus een bepaalde kernervaring, die binnen mensonwaardige omstandigheden, altijd en overal steeds weer het besef van eerbied voor elk individu doet ontstaan. Menswaardigheid binnen onze cultuur Zeker binnen onze multiculturele samenleving met haar talrijke waardegemeenschappen is het van belang om je te willen en kunnen verplaatsen in de ander. Als (groepen) mensen dat niet doen, wordt menswaardigheid bedreigd; in een democratische samenleving als de onze heb je mensen nodig met een open levenshouding. Mensen met een gesloten levenshouding, die zekerheid gevonden hebben binnen hun waardegemeenschap en zich daarin terugtrekken, kunnen moeilijk anderen recht doen, omdat het voor hen altijd buitenstaanders blijven. Relativering op allerlei terreinen is een kenmerk van onze dominante cultuur. Wij zijn gewend vanuit dit dominante perspectief naar allerlei waarden en
normen, gewoontes en gebruiken van mensen te kijken en vinden dat iedereen binnen zijn eigen cultuur een leven mag leiden zoals hij of zij zelf wil. Dat heeft alles te maken met onze multiculturele samenleving, verdraagzaamheid, individuele vrijheid. Het moet duidelijk zijn dat er een grens is aan tolerantie. Die grens heeft te maken met menswaardigheid. Cultuurrelativisme kan leiden tot indifferentisme ten opzichte van de eis tot menswaardigheid; men voelt zich niet verantwoordelijk met wat anderen buiten de eigen cultuur overkomt. Ook fundamentalisme kan blind maken voor de eis tot menswaardigheid. Een fundamentalist is niet in staat tot een dialoog. Binnen een dialoog is namelijk sprake van gelijkwaardigheid en een fundamentalist kijkt vaak neer op een ander (die de waarheid niet accepteert). Conclusie in deze module ging het om de vraag hoe je kunt bepalen waardoor/waarom bepaalde levenshoudingen niet deugen. We hebben ontdekt dat het begrip menswaardigheid bij het beantwoorden van deze vraag centraal staat. Soms is het meteen duidelijk dat men ingaat tegen menswaardigheid (Auschwitz). Soms is er discussie mogelijk. Het beantwoorden van de vraag waarom/waardoor men blind en doof wordt voor deze eis is moeilijk. Daarom hebben we over autonomie, heteronomie, waarden en waarheden gesproken. Daarom hebben we ook aan de ene kant het cultuurrelativisme met neiging tot indifferentisme en aan de andere kant het fundamentalisme met zijn ingebakken onverdraagzaamheid besproken. Zeker binnen onze multiculturele samenleving met haar talrijke waardegemeenschappen is het van belang om je te willen en kunnen verplaatsen in de ander. Als (groepen) mensen dat niet doen, wordt menswaardigheid bedreigd en dat is toch onze hoogste waarde. Anders gezegd; in een democratische samenleving als de onze heb je mensen nodig met een open levenshouding. Mensen met een gesloten levenshouding, die zekerheid gevonden hebben binnen hun waardegemeenschap en zich daarin terugtrekken, kunnen moeilijk anderen recht doen omdat het voor hen altijd buitenstaanders blijven. Bij een open levenshouding hoort ook een ontwikkeld geweten. Als je in een maatschappij verontmenselijking wilt tegen gaan, heb je mensen nodig die gewetensvol kunnen oordelen en handelen.
Aantekeningen. 1. Menswaardigheid. Autonomie Heteronomie Waarde : zin-nut Waarheid : waar-juist-mooi Kaderbegrippen: begrippen die je gebruitk als je een levensbeschouwelijke invalshoek aanneemt. Lb-Benadering: Hoe doe je dat? o situatie = analyse feiten. o Inleven in de betrokkenheid. o Slotconclusie: Bij keuzes maken spelen een rol: - Waarden - Normen - (levens)visies Je maakt een keuze nooit zomaar! Contrastervaring: Tegenstelling tussen hoe iets is en hoe ioets zou moeten zijn (tussen ideaal en werkelijkheid). Verontmenselijking: Verontmenselijking menswaardigheid Wat maakt iemand tot mens? Wat is de waarde van een mens? - Elk mens is uniek uniciteit - Alle mensen zijn gelijkwaardig gelijkwaardigheid - Vertaling in mensenrechten Mensenrechten: universeel optioneel (politiek niet verplicht) inherent (aangeboren) Thuis Huis Zin: gevoelens, mening Nut: Feit, algemeen bepaald
Universeel: voor iedereen, altijd en overal geldig. De vooroordelen-ladder. Trede a: grapjes Trede b: ontwijken en uit de weg gaan Trede c: discriminatie Trede d: lichamelijk geweld & aanslagen Trede e: lynchpartijen en pogroms Trede f: massamoorden en volkerenmoord 2. Autonomie 3. Heteronomie Jezelf de wet stellen Ik bepaal alles zelf (vrijheid) de wet ligt vast, ik volg die (verantwoordelijk, plicht) Conclusie: Mensen zijn autonoom EN heteronoom, afhankelijk van situatie, waarden en visie van dàt moment. Waarheid Waar Juist Mooi Objectief Subjectief Begrippen Menswaardigheid Elke mens is uniek, alle mensen gelijkwaardig. Kwaliteit van identiteit De mate waarin je tevreden bent met jezelf. Helikoptervisie Feiten leren kennen. Cultuurrelativisme Opvatting waarin culturen als autonoom gezien worden waarover je niet kunt oordelen, zonder er zelf lid van te zijn. Cultuurfundamentalisme Opvatting waarin uitgegaan wordt van een vaststaande waarheid waaraan iedereen zich moet houden/ gesloten LB.
Waarderen Wat waardevol voor je is Nuthebbende waarden Instrumentele waarden, hulpmiddelen, makkelijk te beschrijven, vaak materieel. Zingevende waarde Doelverwijzende waarden, moeilijk te beschrijven, vaak niet-materieel. Intrinsieke waarde Wat van zichzelf al waardevol is Extrinsieke waarde Toegevoegde waarde Levensbeschouwelijke waardegemeenschap Groep mensen met dezelfde LB. Dominante cultuur (over)heersende cultuur Kernervaring Scharnierervaring, contrastervaring Contrastervaring Tegenstelling tussen hoe iets is en zou moeten zijn. Waarheidsopvatting Wat vanzelfsprekend is. Perspectiefwisselend Inleven in, verplaatsen in iemand anders. Dialoog Inlevingsgesprek. Geweten Innerlijke instantie die bepaald wat goed of fout is. Dominant perspectief Heersende visie. Indifferentisme Grote mate van onverschilligheid, vaak gekoppeld aan een relativistische houding Permissieve samenleving Een doorgeslagen liberale samenleving waarin zoveel mogelijk geoorloofd is. Passieve tolerantie Elkaar accepteren, zonder belangstelling voor elkaar te hebben.