Raming van de belastingfraude in België. Jozef Pacolet HIVA Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving Katholieke Universiteit it it Leuven Jozef.pacolet@hiva.kuleuven.be s - Hang it all Vitra Design Charles & Ray Eames Belgisch Instituut voor de Openbare Financiën De Lunchdebatten Brussel, North Galaxy, 12 oktober 2010
Inhoud 1. Ruime definitie van ondergrondse economie en sociale en fiscale fraude 2. Methoden van meten van fraude 3. Europese inspanningen in verband met het meten van de ondergrondse economie 4. De DULBEA-studie 5. Recente Belgische cijfers 6. Conclusies 2
It s time to acknowledge how little we really know about unobserved economy despite forty years of effort to measure their size and growth Feige, Urban, 2008 3
1. Ruime definitie van sociale en fiscale fraude Ontduiking Ontwijking Het wettelijk niet Grijze of minder belasten omdat zone niet volledig niet volledig kan belasten Grijze wil belasten zone P.m. fiscale onderschatting Fisca ale bijdra agen Inkomen niet aangegeven Naar vorm Verplaatsen bel. basis In de tijd spreiden Roerend vermogen KI eigen woning Spaarboek Forfaits van bepaalde beroepen Socia ale bijdrag gen Zwartwerk Naar vorm Verplaatsen bel. basis In de tijd spreiden Vrijstelling en subsidie Huiselijke hulp PWA, amnestie Huiselijke hulp PWA, diensten- cheques Forfaits van bepaalde beroepen Sociale uitkering gen Uitkeringsfraude en misbruik Criminele en illegale activiteiten 4
2. Methodes van raming omvang ondergrondse economie -Macro-economische methoden: monetaire, discrepantie-analyses, via reële indicatoren -Micro-economisch: i enquêtes (bij gebruikers, aanbieders, controleurs), controleurs (administratie belastingen, sociale inspectie) -Meso- niveau: ad hoc sectorale inschattingen -Drie groepen producenten van dit soort informatie: Nti Nationale rekenaars Controle-instanties Onderzoekers e -Reconciliatie van methoden 5
2. Macro-economische inschatting - Approche sectorielle vs. Approche globale - Approche globale Monétaire: encaisses monétaires vs. dépôts bancaires Divergence entre séries statistiques: confrontation des optiques de la comptabilité nationale Indices présumés de présence d activités souterraines : fiscalité directe, importance des réglementations, taux de chômage, moralité fiscale, consommation électrique, 6
2. Administratieve data -SI, TSW, RVA, RSZ -SIOD -RSVZ -Financiën -E-government: vermijdt de spoken -Evaluatie van het beleid 7
2. Administratieve data: goed ontwikkelde e- government -Traditie van verregaande automatisering Kruispuntbank Sociale Zekerheid, KBO,DIMONA,DMFA, Financiën -Steeds nieuwe systemen toegevoegd GOTOT,GENESIS,OASIS, GENESIS OASIS -Basis van administratieve vereenvoudiging -Bron voor controle fraude -Bron voor data-mining en risicoanalyse -Vermijdt spoken -Bron voor raming omvang ondergrondse economie en strijd ertegen 8
2. Administratieve data -Controlepotentieel -Aantallen controles -Aantallen gecontroleerden en pakkans -Vaststellingen -Fraudeomvang -Regularisaties -Boetes -Handhavingsbeleid 9
3. Recente studies van de EU over de omvang van de Informele economie 1. Sinds einde van de jaren negentig was het omzetten van zwartwerk in reguliere arbeid een doelstelling van het Europees werkgelegenheidsbeleid 2. Benchmarking was daarin belangrijk 3. Meten van de omvang via directe methode: organisatie van een enquête; eerste Europese realisatie via de Eurobarometer (zie tabel hierna) 4. Overzicht van indirecte methoden: stellen een aantal macro- economische methoden in vraag, maar stellen een beter gebruik voor van de arbeidskrachtentelling en van administratieve gegevens 10
3. België in de Eurobarometer module over zwartwerk, Vlaanderen Wallonië België EU27 Vraag naar zwartwerk 1) Diensten verworven die zwartwerk veronderstellen 15% 16% 15% 9% 2) Goederen verworven die zwartwerk veronderstellen 8% 8% 8% 6% 3) Diensten en/of goederen verworven die zwartwerk 23% 24% 23% 15% veronderstellen Aanbod van zwartwerk 1) zwartwerk uitvoeren 4,8% 5,3% 2 6% 5% Als deel van totale productie 0,6% 0,6% 2) ontvangt cash in de hand (onder tafel) 5,3% 4,6% 6% 5% Als deel van het totale inkomensvolume 0,86% 2,2% 3) perceptie over het geschatte gedeelte van de bevolking dat aan 25,4% 19,3% zwartwerk doet Perceptie over zwartwerk 1) Pakkans zeer hoog en redelijk hoog 25,6% 36,6% 31% 33% 2) Verwachte sancties: normaal verschuldigde belasting + boete 74,4% 84,6% 78% 60% Opinie i over categorieën meest vatbaar voor zwartwerk 1) werklozen 42% 62% 47% 41% 2) irreguliere immigranten 22% 19% 23% 23% 3) Zelfstandigen 18% 11% 16% 13% [2] Volgens taal: Nederlandstalig of Franstalig. Bron: European Commission, Eurobarometer 2007 en berekeningen voor de gewesten met dank aan E. Fegatilli, CREPP, ULg. In Adriaenssens,Van Meeteren,Pacolet,De Wispelaere, Hendrickx,Engbersen, 2009 11
4. Dulbea studie : nieuwe raming op basis van BTW 1. Sluit aan bij vroegere ramingen van Office de Recherches Sociale Européennes 2. Gebaseerd op theoretische BTW% (16,77%) en effectief geïnde BTW (14,12%) of 2,65% of 18,8% minderontvangsten 3. Na correctie voor enkel marktsector zou dit 14% van de toegevoegde waarde betreffen, waarop een aanslagvoet van 50% wordt geheven, wat goed is voor 6,9% van het BBP aan minderontvangsten 4. Recente alternatief gebruik van BTW- cijfers: DG Taxation and Customs Union Study to quantify and analyse the VAT gap: 1. Theoretische BTW-schuld: 25,4 miljard in 2006 2. Werkelijke ontvangsten: 22,6 miljard 3. Kloof: 2,8 miljard of 12,4 % 4. Minderontvangsten dan ook in de orde van 4,5 % van het BBP 12
4. Dulbea studie : nieuwe raming op basis van huishoudbudgetenquête 1. Vergelijkt aangegeven inkomen in de belastingaangifte personenbelasting met inkomen in huishoudbudgetonderzoek 2. Vermoedelijk een overschatting van de fraude door meetellen van toegerekende huur (zie tabel) 3. Maar zou toch nog een percentage van gederfde ontvangsten tussen 4 en 6 % opleveren 13
4. Dulbea studie : nieuwe raming op basis van huishoudbudgetenquête Aantal gezinnen 4.488.141 Beschikbaar inkomen in euro 36.781 min Voordelen in natura 630 Kinderbijslag en premies 1.170 Uitbetalingen door het ziekenfonds 568 OVERIG OVERGEDRAGEN INKOMEN 420 INKOMENSLASTEN 272 Gebruikt inkomen in DULBEA studie 33.721 maal aantal gezinnen = totaal inkomen, in miljard 151 Beschikbaar inkomen volgens belastingaangiften, in miljard 106 Niet aangegeven inkomen, in miljard 45 ontdoken belasting : hypothese 45% 20 als % BBP 6 Alternatief: na aftrek ook van fictief inkomen eigen woning Fictief inkomen voor zelf-bewoonde eigen woning 4.215 beschikbaar inkomen zonder fictief inkomen, in euro 29.507 maal aantal gezinnen = totaal inkomen, in miljard 132 Niet aangegeven inkomen, in miljard 26 ontdoken belasting : hypothese 45% 12 als % BBP 4 14
5. Andere recente studies voor België 1. Diverse studies van F. Schneider gebaseerd op latente variabelen: situeren de omvang van de ondergrondse economie rond de 18 à 20 % BBP 2. INR publiceert reeds jaren zijn ophoging voor de zwarte economie (zie tabel) en raamt deze rond de 4 % van het BBP 3. In een voorlopig werkdocument van de NBB vergelijkt zij beide ramingen en concludeert: Indien de zwarte economie 18 pct. zou bedragen van het BBP (of 60 mrd. EUR) zou er zich een totale ontkoppeling voordoen tussen de administratieve, fiscale en statistische bronnen (jaarrekeningen, fiscale aangiften, RSZ-aangiften, statistieken buitenlandse handel en betalingsbalans, gezinsbudgetenquête, ) en de economische realiteit. (NBB, De zwarte economie in de Belgische nationale rekeningen, 2010, p. 15). 15
5. Nationale rekeningen en mogelijkheden tot aanvulling -Is gedetailleerd gedocumenteerd in 1997 en 2003 -Bevat parameters voor ophoging -Gedetailleerd naar sector, economische agenten, economische grootheden als omzet, lonen, toegevoegde waarde, exploitatieoverschot, werkgelegenheid -Parameters niet geactualiseerd -Niet getoetst t t aan informatie sociale inspecties en fiscale inspecties -Verbeterbaar met bevolkingsenquêtes -Verbeterbaar met valorisatie enquêtes HBE, AKT -Verbeterbaar met sectorale enquêtes 16
5. Nationale rekeningen, inschatting omvang fraude, 2003 (INR) Omzet (70) Correcties Eindbedrag (correctieposten incl.) Correctie als % van het eindbedrag Lonen Omzet Lonen Omzet Lonen (62) (70) (62) (70) (62) Bruto toegevoegde waarde Bruto exploitatieover- schot Bruto toegevoegde waarde Bruto exploitatieover- schot Bruto toegevoegde waarde Bruto exploitatieover- schot Landbouw 0 0 0 0 7 780 2 685 461 2 233 0 0 0 0 Visserij 0 0 0 0 145 68 34 35 0 0 0 0 Winning van delfstoffen 0 0 0 0 691 316 144 152 0 0 0 0 Industrie 782 393 51 342 163 660 42 750 28 350 13 933 0,5 0,9 0,2 2,5 Productie en distributie van 0 0 0 0 9 083 5 823 2 137 3 591 0 0 0 0 elektriciteit, gas en water Bouwnijverheid 8 002 2 746 535 2 210 37 245 11 938 6 881 4 980 21,5 23,0 7,8 44,4 Groot- en kleinhandel; reparatie 9 267 2 492 208 2 284 62 616 31 535 17 425 13 683 14,8 7,9 1,2 16,7 van auto s en consu- mentenartikelen Hotels en restaurants 1 409 636 47 589 10 293 4 093,1 2 206 1 756 13,7 15,5 2,1 33,5 Vervoer, opslag en commu- 382 301 25 275 42 763 20 009 12 172 7 809 0,9 1,5 0,2 3,5 nicatie Financiële instellingen 0 0 0 0 27 748 14 309 8 312 5 716 0 0 0 0 Onroerende goederen, verhuur 2 456 2 314 107 2 207 74 826 54 072 15 692 36 079 3,3 4,3 0,7 6,1 en diensten Openbaar bestuur 0 0 0 0 1 213 18 226 16 664 0 0 0 0 Onderwijs 6 5 0 5 959 16 399 15 285 1 114 0,6 0 0 0,4 Gezondheidszorg en maat- 961 926 15 911 26 255 16 934 12 411 5 200 37 3,7 55 5,5 0,1 17,5 schappelijke dienstverlening Gemeenschapsvoorzieningen, sociaal-culturele en persoonlijke diensten 450 301 23 279 10 449 5 621 3 517 2 153 4,3 5,4 0,7 13,0 17
5. Nationale rekeningen, inschatting omvang fraude, 2003 (INR) (vervolg) Correcties Eindbedrag (correctieposten incl.) Correctie als % van het eindbedrag Omzet Bruto Lonen Bruto Omzet Bruto Lonen Bruto Omzet Bruto Lonen Bruto (70) toegevoegde waarde (62) exploitatieoverschot (70) toegevoegde waarde (62) exploitatieoverschot (70) toegevoegde waarde (62) exploitatieoverschot S11 Niet Financiële 15 455 5 871 926 4 945 399 328 148 249 95 676 52 257 39 3,9 40 4,0 1,0 95 9.5 sector S12 Financiële 0 0 0 0 26 912 13 931 8 284 5 367 0 0 0 0 sectoren S13 Overheid 0 0 0 0 1826 38 468 33 765 4 704 0 0 0 0 S14 Huishoudens 8 289 4 258 92 4 167 46 043 43 044 2 988 37 568 18,0 9,9 3,1 11,1 S15 vzw s t.b.v. 0 0 0 0 615 1 995 1884 99 0 0 0 0 private huishoudens Totaal 23 744 10 129 1 017 9 112 474 724 245 686 142 597 99 995 5,0 4,1 0,7 9,1 Particuliere huishoudens met huishoudpersoneel 0 0 909 0 0 909 909 0 18
5. Conclusies van een eerste analyse van de controlegegevens bij de RSZ -Bij de RSZ werd in de periode 1993-1997 jaarlijks j ongeveerd 0,86% van de loonmassa geregulariseerd als het gevolg van controles bij ongeveer ¼ van de werkgevers -In de hypothese dat dit zelfde volume bij alle werkgevers zou kunnen gevonden worden, en nog eens verdubbeld omdat de RSZ beperkte middelen heeft om de fraude vast te stellen zou dit 6,8% kunnen zijn waarvan 0,86 % gerecupereerd. -De ophogingscoëfficient voor lonen bij het INR was 0,7% en 1% voor de marktsector 19
5. Conclusies van een enquête in de bouwsector over deloyale concurrentie -Analyse van administratieve data: Weinig sectorale gegevens beperkte analysemogelijkheden -Bevraging van de sector is doenbaar: 12% van alle offertes in sector: deloyaal Sector denkt dat 27 à 29% van de andere ondernemingen er gebruik van maken 50 à 60% zegt er schade van te ondervinden Verlies aan werk: 1,8 2,3 VTE / 25 31% totaal aantal werknemers 20
5. Sociale en fiscale fraude: welke informatie is nog nodig Moraliteit, gedrag Belasting,regulering, red tape Controle, pakkans, handhaving 21
5. Controle-inspanningen Sociale Inspectie SI: evolutie controlepersoneel versus gecontroleerde werkgevers aantal gec controleerde wer rkgevers 16000 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 300 250 200 150 100 50 0 inspecteurs en controleurs aantal sociaal i jaar Gecontroleerde werkgevers aantal sociaal inspecteurs en controleurs 22
5. Controle-inspanningen Toezicht Sociale Wetten TSW: evolutie controlepersoneel versus aantal gecontroleerde inrichtingen op zwartwerk aantal inrichting gen gecontroleer rd op zwartwerk 25000 20000 15000 10000 5000 0 350 300 250 200 150 100 50 0 inspecteurs en controleurs aantal sociaal jaar aantal inrichtingen gecontroleerd op zwartwerk sociaal inspecteurs en controleurs 23
5. Controlefrequentie Inspectiedienst % gecontroleerde werkgevers TSW 15% SI 6% RSZ 10% 24
5. Strijd tegen de fraude in perspectief, in miljoenen Sociale bijdragen totaal (RSZ) (2008) 49 062 Gemiddeld gerecupereerde sociale bijdragen bij werknemers tussen 1998 en 2003 140 Als (theoretisch) % van het totale volume tussen 1998 en 2003 gemiddeld gerecupereerd bij werknemers 0,28% Fiscale ontvangsten totaal (2008) 101 704 2 462 tot Geïdentificeerde extra belastingen via controles (2006) 3 785 2,4% tot als (theoretisch) % van het totale volume (2006) 37% 3,7% Sociale uitkeringen totaal (2008) 44 698 Geïdentificeerde uitkeringsfraude (2008) 102 als (theoretisch) % van het totale volume (2008) 0,22% Totale sociale bijdrage-en uitkeringsfraude (2008) 387 Bron: NBB, Jaarverslag 2009, p. 235; Pacolet, Perelman, Pestieau, Baeyens & De Wispelaere (2009); Pacolet, Strengs, 2010. 25
6. Conclusies 1. Behoefte aan een ruime definitie van sociale en fiscale fraude en ontwijking 2. Raming minderontvangsten tussen 2 over 4 à 6 tot 9%van het BBP 3. Behoefte aan valorisatie administratieve gegevens en bestaande enquêtes 4. Nieuwe ijkpunten zijn mogelijk, bijvoorbeeld periodiek ad hoc enquêtes over fraudegedrag in de bevolking, of in bepaalde sectoren 5. Reconciliatie van de gegevens bij voorkeur met de nationale rekeningen 6. Creatie van een satellietrekening voor de omvang van de sociale en fiscale fraude en ontwijking 7. Pleidooi voor een observatorium ondergrondse economie of minstens een jaarlijkse inventaris en rapport vergelijkbaar met Verslag Hoge Raad voor de Werkgelegenheid of Studiecommissie Vergrijzing 26
The more people know about fraud, the more they discuss it, and the better society can fight it OLAF, Deterring Fraud by Informing the Public 27
Publicaties Pacolet J. & De Wispelaere (2009), Naar een observatorium ondergrondse d economie. Een haalbaarheidsstudie, Acco, Leuven, 166 p. Pacolet J., Perelman S., Pestieau P., Baeyens K. & De Wispelaere F. (2009), Zwartwerk in België. Een indicator van omvang en evolutie Travail au noir en Belgique. Un indicateur concernant l étendue et l évolution, lévolution, Acco, Leuven, 195 p. 28