Samenleving in perspectief een aanpak voor het verbeteren van maatschappelijke praktijken Henk Diepenmaat Actors Procesmanagement BV Prinses Irenelaan 14 B, 3708 EL Zeist E henk.diepenmaat@actors.nl T 0306920879; M 0650217516 Samenvatting Niveaus van welvaart en kennis zijn nog nooit zo hoog geweest als in onze huidige samenleving. Desondanks zijn vele van onze maatschappelijke praktijken suboptimaal. Onderwijs, zorg, bouw, energievoorziening, sociale cohesie, mobiliteit, mondiale economische verhoudingen, noem maar op. Sommige praktijken leiden zelfs tot onaanvaardbaar lage niveaus van welzijn. Dat geldt op alle schalen, van persoonlijk tot mondiaal. Velen van ons proberen hier iets aan te doen. Vaak onder de noemer van duurzaamheid. Maar maatschappelijke praktijken tonen zich keer op keer op imposante wijze complex en inert, als we ze doelgericht willen verbeteren. Hoe komt dat en wat kunnen we daaraan doen? Beantwoording van deze cruciale vraag vereist een ander begrip van maatschappelijke praktijken en hun verbetering. Anders - ons huidige begrip biedt te weinig steun - maar tegelijkertijd herkenbaar voor ons allen. Samenleving in perspectief tracht zo n ander maar herkenbaar en hanteerbaar maatschappijbegrip te ontwikkelen. De reeks bestaat uit een trilogie en een werkboek. Uitgaande van één centraal begrip (perspectief) worden filosofische gedachten, ethische repercussies en pragmatische vertrekpunten voor handelen ontwikkeld. De filosofie stelt hernieuwd de vraag wat een maatschappelijke praktijk is, en presenteert een perspectivisch antwoord. Zij slaat een brug tussen positivisme en relativisme (en wijst ze tegelijkertijd beide af als sluitende maatschappelijke visies). Daarbij wordt de bètagamma discussie in een nieuw daglicht gesteld. De begrippen actor (partij) en intentionaliteit blijken een centrale rol te spelen. De ethiek zoekt richting bij maatschappelijke verbetering. Waarom is het zo lastig de vraag naar beter en slechter te beantwoorden binnen de context van maatschappelijke praktijken? Een cruciale oorzaak is gebrek aan gezamenlijk perspectief. De pragmatiek ontwerpt - op basis van filosofie én ethiek - theorieën en methoden voor de maatschappelijke verbeterpraktijk. Een werkboek maakt ten slotte het geheel operationeel voor mensen die concrete maatschappelijke situaties willen verbeteren in de dagelijkse praktijk. Samenleving in perspectief tracht zo het gehele spectrum te dekken van de filosofische wortel van samenleven tot aan het praktisch werken in de maatschappelijke verbeterpraktijk van alledag. Kernwoorden: samenleving, maatschappij, maatschappelijke problemen, maatschappelijke verbetering, actor, actoren, intentionaliteit, praktijk, duurzaamheid, filosofie, ethiek, methoden. 1
Schets van de samenleving in perspectief Ons land is rijk. We leven in een complexe westerse democratie. We zijn welvarend en goed georganiseerd. En toch knaagt er iets bij velen van ons. Of u nu politicus, onderwijzer, bankier of programmamanager bent, u zult dat gevoel herkennen. Het gevoel dat onze maatschappelijke praktijken het vaak toch net niet helemaal zijn - neem de zorg of het onderwijs - en soms zelfs ronduit slecht functioneren. Kijk naar de schrijnende mondiale Noord-Zuid verhoudingen. Maatschappelijke verbeterkracht De politiek, het onderwijs, de zorg, de bouw, armoede en ziekten, onze wijken, klimaatproblematiek, noem maar op. Het kan allemaal beter, zo weet u diep van binnen. U wilt het ook beter! En velen willen dat met u. Natuurlijk, er zijn tegenvoorbeelden, maar de meerderheid van de mensen is in de basis gewoon sociaal. We staan in wezen klaar om de zaken beter aan te pakken. We overzien alleen niet hoe. Er bestaat al met al een enorme maatschappelijke verbeterkracht! Maatschappelijke onmacht Misschien heeft u uw nek al eens uitgestoken om een maatschappelijke praktijk te verbeteren. Dan bent u ervaringsdeskundige. U weet dan als geen ander dat dit doorgaans erg moeilijk is. Wellicht heeft u een paar succesjes geboekt. Maar laten we het spook hier op tafel gooien. Veel, veel vaker liep u vast in de maatschappelijke klei. Tegen muren van wat u wellicht ervaart als onwil of onverschilligheid. Als u pech had heeft u zelfs krassen eraan overgehouden. Het is al met al verschrikkelijk lastig maatschappelijke praktijken te verbeteren! Inspirerende vragen Een enorme maatschappelijke verbeterkracht, gepaard aan een grote onmacht, dat is de bizarre situatie waar we ons in bevinden. En hoe complexer onze maatschappij, hoe groter verbeterwens én onmacht, zo lijkt het. Een duivels dilemma. We kunnen daar op verschillende manieren mee omgaan. Zo kunnen we optimist zijn, en telkens maar weer opnieuw onze schouders eronder zetten. Gelukkig zijn die mensen er, het zijn er best veel, ze vormen een voorbeeld, een bron van inspiratie voor ons allemaal. Een alternatief is dat we er toch wat moe, misschien zelfs een beetje cynisch van worden. Al die goede gedachten, het zal wel, maar na een aantal slechte ervaringen, voor de een wat meer dan voor de ander, worden we toch wat murw. Zelfs de grootste idealisten kunnen zo cynisch worden. Onze verbeterwens is dan niet volledig weg, maar wel ver weggezakt uit ons dagelijkse leven. We sluiten ons af, zorgen liever voor degenen die we lief hebben (in extreme gevallen zijn we dat zelf), richten ons op zaken waar we althans nog enige grip op hebben. Inderdaad, dat is al lastig genoeg. We helpen het oude vrouwtje nog over de drukke weg, maar laten de schizofreen een stukje verder liever aan zijn lot over. (Of hij ook onwil of onverschilligheid ervaart?) De optimist geeft het primaat aan de maatschappelijke verbeterdrang, de cynicus aan de maatschappelijke onmacht. Maar juist die combinatie van verbeterdrang en onmacht intrigeert. Hij is als een stuwmeer zonder uitweg, klaar om zijn energie te leveren. 2
Daar past bij uitstek een derde route bij. Al die maatschappelijke potentie moet toch in te zetten zijn? Hoe doe je dat dan? Hoe verbetert dat concrete maatschappelijke praktijken? Dat zijn lastige maar inspirerende vragen! Recursief perspectivisme Antwoorden worden verkend in Samenleving in perspectief. Oogmerk is een aanpak voor het verbeteren van onze maatschappelijke praktijken. Dat is even ambitieus als op zijn plaats. Deze gerichtheid vereist een hernieuwde verkenning van de vragen wat een goede maatschappij eigenlijk is, hoe hij kan bestaan uit maatschappelijke deelpraktijken, en hoe deze kunnen veranderen en verbeteren. Zo leidt een in essentie pragmatisch vertrekpunt in tweede instantie tot een verkenning van filosofische en ethische grondslagen. Op basis van die verkenning wordt dan de aanpak ingevuld. Het geheel rust op de introductie van één centraal begrip, dat in isolement van een eenvoudige definitie, en in samenhang van een bijzondere eigenschap wordt voorzien: Perspectief. Perspectief wordt gekandideerd als primitieve bouwsteen van ervaren. De bijzondere eigenschap is zijn recursieve karakter: [[zich herhalend op verschillende schaalniveaus; op elk schaalniveau kom je dezelfde componenten tegen]] perspectief is samengesteld uit perspectief, en stelt ander perspectief mede samen. (Vergelijk het met Lego: blokken vormen blokken, en kunnen uiteen genomen worden in blokken.) Juist die enigszins paradoxale combinatie van enerzijds primitieve bouwsteen en anderzijds recursieve aard leidt tot een intrigerend verschijnsel: eenvoudige én complexe ervaringen kunnen niet alleen ondergaan en beschreven, maar ook bewerkt en voorbereid worden als weefsels, als recursieve netwerken van perspectief. Alles wat we ervaren blijkt perspectief: wijzelf, een atoom, de appel voor ons op tafel, medemensen, onze fysieke omgeving. Maar ook: maatschappelijke praktijken, conflicterende maatschappelijke standpunten, maatschappelijke onmacht, maatschappelijke conflicten, maatschappelijke consensus, en maatschappelijke verbetering. Vandaar: de samenleving in perspectief. Samenleving in perspectief Op deze basis opent zich dan een venster voor de verbeteraar van maatschappelijke praktijken. Filosofische gedachten, ethische repercussies én pragmatische vertrekpunten worden ontwikkeld voor handelen op maatschappelijke schaal. Samenleving in perspectief heeft daarom de vorm van een trilogie. Tevens is voorzien in een werkboek (zie figuur). 3
4. Werkboek 1. Filosofische gedachten 3. Pragmatisch kader 2. Ethische repercussies p e r sp e c t i e f Zo wordt een spectrum bestreken van de filosofische wortel van samenleven tot aan het werken in de maatschappelijke praktijk van alledag. Voor mensen uit de maatschappelijke verbeterpraktijk zijn Deel 3 en vooral 4 relevant. Mensen met daarnaast of vooral een hang naar onderbouwing is de trilogie toebedacht. Leeswijzer Deel 1 van de trilogie: Een filosofie van de maatschappelijke praktijk, beschrijft de grondslag van het geheel. Centraal staat de vraag wat het betekent als mensen samen te leven in een gedeelde wereld. Dat blijkt een filosofische vraag. Want wat is immers de mens en wat is zijn wereld? Wat is samenleven? Hoe verandert een maatschappelijke praktijk? Deze en verwante vragen worden vanuit een recursief perspectivische grondslag beantwoord, en geïntegreerd tot een maatschappelijke filosofie. Deel 1 is filosofisch in zijn vraagstelling: het betreft een speculatieve verkenning van fundamentele en algemene concepten en principes rond denken, handelen en de maatschappelijke werkelijkheid waarin wij leven. In zijn methode wijkt het daarentegen af van gangbare filosofie. Zo is het expliciet gericht op fundering van een maatschappelijke verbeterpraktijk. Verder betreft het meer een associatief en recursief ontwerp dan een doorwrocht in het filosofische discours ingebedde systematische en kritische argumentatie. Hoe het ook zij, de vragen krijgen bijzondere en samenhangende antwoorden met veel pragmatische potentie, en daar is het in dit bestek om te doen. Het resultaat staat in het hart van de bètagamma discussie. Het slaat de brug tussen positivistisch en relativistisch denken, en wijst tegelijkertijd deze beide alternatieven af als serieuze kandidaten voor een maatschappelijke filosofie. Het is allereerst een pleidooi om het verbeteren van maatschappelijke praktijken heel serieus aan te pakken. Maar gaat ook een cruciale stap verder dan dat. Heel concreet wordt een route ontsloten om het eerder genoemde maatschappelijke potentieel te verzilveren. Die route luidt: ontwikkel maatschappelijk perspectief. Deel 2 van de trilogie: Maatschappelijke ethiek, tracht een andere essentiële bouwsteen van het recursief perspectivische raamwerk verder in te vullen, en dat is de behoefte aan een ethisch kompas. Want hoe weet je in complexe maatschappelijke processen of er sprake is van verbetering? De een zijn droombeeld is immers de ander zijn gruwel. Hedonisten, conservatieven, liberalen en 4
socialisten, religieuzen en atheïsten, wereldverbeteraars en kapitalisten zijn beslist anders geworteld in dit verband. Wat betekenen de begrippen beter en slechter, goed en kwaad binnen de context van maatschappelijke praktijken? En aan wie is dan het oordeel? U vindt hier geen reeks van ge- en verboden. Een consequentie van de filosofie van de praktijk (Deel 1) is dat iedere actor (iedere partij) steeds zijn eigen noties van beter en slechter ontwikkelt. Een perspectivische maatschappelijke ethiek kan slechts accepteren dat dit zo is, en op basis hiervan spelregels voorstellen over hoe met deze enorme maatschappelijke pluriformiteit om te gaan. Voor deze spelregels biedt het recursieve perspectivisme een begin van een houvast. De bijzondere relatie tussen maatschappelijk perspectief, maatschappelijk bewustzijn en maatschappelijk moreel besef wordt op basis van een weefsel van perspectief toonbaar en bediscussieerbaar gemaakt. Vanuit een perspectiefgebaseerde ethiek ontstaat zo, via de tussenstap van een actorgebaseerde ethiek, zicht op een steeds weer opnieuw vast te stellen maatschappelijke ethiek. Dit nadrukkelijk voorzien van alle mitsen en maren die gegeven het onderwerp op hun plaats zijn. Maar de deur staat op een kier. De filosofie van de maatschappelijke praktijk (Deel 1) geeft grip op wat een maatschappelijke praktijk is, en wat maatschappelijke verandering. De maatschappelijke ethiek (Deel 2) voegt daar spelregels op hoofdlijnen aan toe om maatschappelijk koers te bepalen richting verbetering. Tezamen beogen zij maatschappelijke verbetering te ondersteunen. Maar hoe vertalen we deze potentie door naar maatschappelijke daadkracht? Hoe kunnen wij dan echt onze maatschappelijke praktijk verbeteren? Deze vraag staat centraal in Deel 3 van de trilogie: Maatschappelijke pragmatiek. Dit deel schetst twee achterliggende theorieën waarop het verbeteren van concrete maatschappelijke praktijken rust: de theorie van perspectivische structuur en de radicale actortheorie. Op basis hiervan wordt een ontwerp gepresenteerd van een aanpak; een set methoden die in samenhang het recursief perspectivisch denken én handelen in maatschappelijke praktijksituaties concreet ondersteunt. In de afsluitende discussie wordt de trilogie besproken en worden consequenties voor de toekomst gepresenteerd. Voorgaande drie boeken beschrijven de fundamenten van het recursief perspectivisme vanuit een filosofische, ethische en pragmatische optiek. Dat is heel iets anders dan klip en klare inzet in de verbetering van concrete maatschappelijke praktijken. Om juist dat laatste te ondersteunen is voorzien in het Werkboek. Dit werkboek beschrijft, op de grondslag van de trilogie, aard en samenhangende inzet van methoden en instrumenten op een praktische manier. Het voorziet in concrete voorbeelden voor mensen die ermee in hun eigen praktijk aan de slag willen: mensen in de zorg, mobiliteit, de bouw, het onderwijs, problematische stadswijken, de energievoorziening, duurzaamheid, in feite eenieder die werkt in een maatschappelijke context met veel partijen. Het is mede vormgegeven op basis van feedback van cursisten. Samen vormen trilogie en werkboek een methodologische bijdrage aan het praktisch werken aan onze samenleving, het verbeteren van onze maatschappelijke praktijken. Henk Diepenmaat, Zeist, December 2007 5