11 Energievreters, energiegevers en dilemma s voor startende leerkracht Lizette de Man en Ester Alake-Tuenter, opleidingsdocenten Over de kwaliteit van het onderwijs in het algemeen debatteren we veel, heel veel. In die debatten ligt het accent veelal op de kennisbasis en het opbrenstgerichte werken. In dit artikel gaan we in het kader van persoonlijk meesterschap in op de dilemma s van leraren en schoolleiders in het basisonderwijs. Iselinge Hogeschool wil deze groepen verder ondersteunen bij hun professionele dilemma s. Volgens opleidingsdocent Lizette de Man bieden die professionele dilemma s kansen voor de professionele ontwikkeling van leraren. Een gesprek. Binnen het Expertisecentrum Persoonlijk Meesterschap (CEPM: zie figuur 1) werkt Iselinge Hogeschool in de projectgroep Leraren en hun verhalen samen met vijf andere pabo s (zie figuur 2). Het onderzoek, dat daaruit is voortgekomen, is in 2013 gestart. Lizette de Man: Het rendementsdenken en andere maatschappelijke ontwikkelingen noodzaken leraren om meer opbrengstgericht te werken, passend onderwijs te geven en leeropbrengsten te toetsen. Daarnaast moeten leraren protocollen volgen en verantwoording voor hun werk afleggen. Dat kan botsten met hun passie voor het leraarschap. In maart 2015 hebben studenten het Maagdenhuis bezet, omdat ze het rendementsdenken hekelen. Er is dus veel weerstand tegen dit rendementsdenken, omdat dit ten koste gaat van het menselijk welzijn. En dat willen we met z n allen niet. Want wat blijkt? Leraren ervaren minder professionele ruimte: zij ervaren dat hun eigen professionele opvattingen en waarden er steeds minder toe doen en ze voelen zich in toenemende mate onderworpen aan voorschriften en procedures die anderen aan hen opleggen. Over CEPM Het Expertisecentrum Persoonlijk Meesterschap (CEPM) in Utrecht heeft als doel kennis te ontwikkelen en te verspreiden die bijdraagt aan de vorming van persoonlijk meesterschap. Iselinge Hogeschool maakt deel uit van een groep pabo s die in het centrum participeren. Steeds meer partijen denken, kijken en doen mee in het onderwijsproces en de zorg. Leraren in het basisonderwijs en zorgprofessionals hebben daardoor vaak het gevoel dat zij vooral het beleid van anderen uitvoeren. Dat gaat ten koste van het werkplezier, de authenticiteit en beroepstrots. Terwijl dat nu juist de kwaliteiten zijn die we moeten koesteren in deze beroepsbeoefenaren. CEPM wil ruimte bieden en voorwaarden scheppen zodat professionals in het onderwijs en de jeugdzorg het beste uit zichzelf kunnen halen. Figuur 1: CEPM.
12 Educatie jaarboek 2015 Hun professionaliteit en professionele oordeelsvermogen worden steeds minder aangesproken. Het is bijna een wonder, dat leraren nog steeds zoveel hart voor hun werk hebben, stelt Lizette. Projectgroep Leraren en hun verhalen van het Center of Expertise Persoonlijk Meesterschap Hogeschool De Kempel, Helmond. Marnix Academie, Utrecht. Christelijke Hogeschool Ede. Iselinge Hogeschool met Lizette de Man en Mieke Knaapen. Driestar Educatief, Gouda. VIAA Gereformeerde Hogeschool, Zwolle. Figuur 2: Projectgroep Leraren en hun verhalen. Spanningen De Onderwijsraad erkent het probleem en onderkent dat leraren momenteel spanningen ervaren tussen het professionele handelen aan de ene kant en de steeds veranderende eisen die de samenleving aan het beroep stelt. Deze spanningen zijn het gevolg van professionele dilemma s. Kun je me uitleggen wat je met professionele dilemma s bedoelt? Wat voor invloed hebben ze op de carrière? Lizette de Man: Veel leraren hebben een warm hart voor hun beroep. Dat staat buiten kijf. Dat verklaart misschien waarom ze in hun beroep blijven. Maar ze ervaren het beroep ook als zwaar, complex en lastig. Startende leraren zijn weliswaar goed opgeleid, maar ondervinden te weinig steun bij het realiseren van hun persoonlijk meesterschap. Ervaren leraren vinden het administratieve werk belastend en lopen tegen hun grenzen aan. Ze zijn nooit klaar, vinden ze. Alle leraren hebben te maken met botsende waarden: hun persoonlijke waarden en de waarden die in de maatschappij leven. Dat roept spanning op, maar de dilemma s kunnen ook een aanzet zijn voor verdere persoonlijke ontwikkeling. Laat ik het kort samenvatten: professionele dilemma s zijn conflicterende opvattingen die moeilijk met elkaar te verzoenen zijn. Leraren moeten soms gedwongen keuzes maken, terwijl ze weten dat die keuzes niet op goede alternatieven zijn gebaseerd. Het gevolg: negatieve resultaten. Uit een onderzoek van het CNV in 2014 komt naar voren, dat een kwart van alle leraren het onderwijs verlaten in de eerste vijf jaren van hun werkzame bestaan, de helft zou overwegen ander werk te zoeken. Dat alles was voor ons reden om 27 leraren in het basisonderwijs te interviewen. Acht leerkrachten stonden nog aan het begin van hun carrière, veertien hadden minimaal vijf jaar ervaring en vijf leraren waren schoolleider. We hebben daarbij de biografische narratieve interviewmethode (Wengraf 2001; Kelchtermans 2008) gevolgd en drie gesprekken gevoerd. Het mochten geen sturende interviews worden. In het eerste gesprek stelden we één enkele vraag: Zou je mij je verhaal over jouw ontwikkeling als leraar willen vertellen? En noem daarbij alle gebeurtenissen en ervaringen die daarin voor jou persoonlijk van belang waren. Hun ogen begonnen te twinkelen
Lizette de Man en Ester Alake-Tuenter Dilemma s 13 In het tweede gesprek gingen we in op de kritische incidenten. Het derde gesprek ging vooral over hun professionele ontwikkelingsbehoefte. Opleidingsdocent Ester Alake-Tuenter voegt daaraan toe: Samen met een collega hebben we de leerkrachten én de directeur gevraagd waarom zij leerkracht zijn geworden en waarom zij in hun beroep zijn gebleven. Zij kregen daarbij de gelegenheid om hun passie en motivatie te illustreren door het kiezen van een symbolische foto. Dat zijn mooie gesprekken geworden. Hun ogen begonnen te twinkelen en ze zaten zelfs op het puntje van hun stoel om met elkaar over hun beroepsmotivatie te praten. Daarna hebben we ze gevraagd om op een wit vel de eigen professionele ontwikkeling uit te zetten. Tenslotte hebben we ze vragen gesteld over hun schoolleider: hoe heeft de schoolleider bijgedragen aan hun professionele meesterschap of juist niet. Waan van de dag Hoe hebben jullie die gesprekken uitgewerkt? Lizette: We hebben van alle gesprekken geluidsopnamen gemaakt en die vervolgens in z n geheel uitgeschreven. Daarna hebben we de betreffende leraar zijn of haar verhaal ter beoordeling toegezonden. Na goedkeuring zijn de verslagen geanalyseerd (Castelijns & Van den Berg, 2014). Voordat we verder gaan: kun je omschrijven wat persoonlijk meesterschap precies is? Als je op weg bent naar persoonlijk meesterschap dan heb je een missie en dan heb je een kritische en onderzoekende houding. Je wilt je in je carrière verder kunnen ontwikkelen met steun van anderen of steun gevend aan anderen. Vooral dat laatste is belangrijk, want daar leer je heel veel van. Je laat je niet leiden door de waan van de dag, maar je weet prioriteiten te stellen en de beste keuzes te maken. Je weet hoe je een goede dialoog met anderen kunt aangaan. Maar vooral doe je steeds aan zelfonderzoek en onderzoek je de wereld om je heen. Zo zou ik het willen verklaren, zegt Lizette de Man. Brandstof Wat zijn de bevindingen uit jullie onderzoek? Lizette antwoordt: Door verhalen te vertellen geven leraren zin en betekenis aan hun ervaringen. Ze hebben het daarbij vooral over hun zelfbeeld, zelfwaardegevoel, beroepsmotivatie, taakopvatting en hun toekomstperspectief. Leraren vinden dat ze een mooi beroep hebben. Tegelijkertijd vertellen ze zeer uitvoerig over de lastige kanten van hun beroep, over aspecten die ze vervelend of moeilijk vinden (zie figuur 3). Wij noemen dat professionele dilemma s. Het succes van leraren wordt bepaald door de mate en kwaliteit van energie. Energie is de brandstof waarmee je jezelf en anderen in beweging brengt om gewenste prestaties te kunnen bereiken. Maar energie heb je in twee soorten: energiegevers en energievreters. Iedereen heeft die. Als de balans doorslaat naar de energievreters is de kans groot dat je stress ervaart. En als je meer energiegevers ervaart, heb je al snel meer werkplezier. De meest eenvoudige oplossing is dan ook om in situaties waar sprake is van te hoge werkdruk de balans tussen energiegevers en energievreters te veranderen. Dat kan individueel, in (coachings)gesprekken, in een team, of in een hele organisatie. Maar dan hebben we nog geen oplossing voor de professionele dilemma s, stelt Lizette vast. In de interviews gaf elk van de leraren aan dat zij het praten over professionele problemen en dilemma s zagen als noodzakelijk voor het behoud van hun beroepsmotivatie. Door erover met andere collega s te praten maken ze hun eigen professionele problemen en dilemma s tot onderwerp van onderzoek. Ze noemen zelf verschillende toepassingen: informele collegiale gesprekken, intervisie, coaching en collectief leren. Sommige leraren zijn van mening dat ze in een gesprek met een vreemde of een neutraal
14 Educatie jaarboek 2015 Energiegevers, energievreters en professionele dilemma s Overzicht van de onderwerpen die de 27 leraren uit het onderzoek naar voren hebben gebracht. Energiegevers Iets voor kinderen betekenen Professionaliteit ervaren Waardering krijgen Als professional groeien. Band met collega s Energievreters Startproblemen Lastige ouders Verantwoordelijkheid krijgen Een vaste baan vinden. Randzaken en administratieve druk Persoonlijke omstandigheden Collega s met weinig betrokkenheid Miskenning Geringe status en waardering. Professionaliteit Snel veranderende samenleving Lastige ouders. De balans slaat door Nooit klaar zijn Tegen je grenzen aanlopen. Professionele dilemma s Toekomstpersperctief Met kinderen werken versus rol in management Carrière versus ideaal Beheersing versus uitdaging Leraar versus persoon. Plaats in de organisatie Eigen weg volgen versus schoolbelang dienen Meegaan met versus Kritisch zijn over vernieuwingen Anderen pleasen versus eerlijk zijn. Ontwikkeling van kinderen Sturen versus ruimte geven Open aanpak versus methodisch werken Uitgaan van talent versus beperking Brede ontwikkeling versus leeropbrengsten. Leiding geven aan professionals Loyaal aan individu versus organisatie Sturen van en ruimte geven Aan professionals Persoonlijke ambities versus concerns van leraren. Goed werk leveren versus goed voor jezelf zorgen iemand veel opener kunnen zijn. Als kern komt naar voren dat iedereen ondersteuning wil. Op die manier zijn ze zelf in staat om hun problemen en dilemma s te tackelen. Uiteindelijk willen leraren iets voor kinderen betekenen. Dat is hun motivatie en passie. Ester Alake-Tuenter vervolgt: In pedagogische en didactische zin zijn de grootste motivators de omgang met kinderen en het vinden van manieren om kinderen te helpen bij hun ontwikkeling. En dan het steeds opnieuw onderzoeken wat elk kind nodig heeft om de aanwezige talenten tot z n recht te laten komen. Schoolleiders kunnen hun leerkrachten daarbij versterken of belemmeren. Wat enorm stimulerend werkt is de mogelijkheid te krijgen om iets nieuws uit te proberen zonder daarbij direct aangesproken te worden op fouten. Bovendien stellen de teamleden het op prijs als ze daarbij gezien worden als mens en als professional; taken mogen uitvoeren die dicht liggen bij datgene wat ze graag en goed doen; het administratieve werk uit handen wordt genomen, zodat dit geen afleiding vormt bij de uitvoering van de primaire taak van goed lesgeven en de begeleiding van kinderen. Ten slotte werd het vieren van successen genoemd. Figuur 3: Energiegevers, energievreters en dilemma s.
Lizette de Man en Ester Alake-Tuenter Dilemma s 15 Teamleden ede willen gezien worden als mens en als professional Hoe nu verder? Lizette de Man: We willen graag aan de slag met leerwerkgemeenschappen, bestaande uit leraren, een projectgroepmedewerker met kennis op het gebied van praktijkgericht onderzoek, ontwikkeling en advies en eventueel een schoolleider. Want in een goede functionerende leerwerkgemeenschap gaan de professionals aan de slag met gezamenlijk onderzoek en reflectie en hebben ze oog voor elkaars perspectieven. In die dialoog ontstaat er vanzelf vertrouwen en respect voor elkaar. Maar dat hangt ook af van hun committment en ambitie. Ester Alake-Tuenter: De interviews met de teamleden hebben wel impact gehad, want na de interviews zijn er een aantal zaken veranderd. In de afgelopen maanden hebben de teamleden in tweetallen de uitgekozen symbolische foto s met elkaar besproken. Zo kwamen er tweegesprekken op gang over hun drijfveren, hun passie en de daarbij behorende obstakels, hun uitdagingen en de geluksmomenten die ze beleefd hebben. Een overleg start steevast met een rondje waarin de leerkrachten en de schoolleiders kort aangeven wat ze heeft beziggehouden, wat is bevallen of wat ze hebben gemist. Functioneringsen beoordelingsgesprekken richten zich daarentegen nadrukkelijker op het realiseren van individuele en collectieve ambities. De schoolleider heeft zich voorgenomen wat vaker naar het welzijn en de thuissituatie van zijn medewerkers te vragen en bewuster complimenten uit te delen, vooral bij nieuwe taken en initiatieven van leraren. Het is de bedoeling om het project bij drie basisscholen voort te zetten en de bevindingen tussen schoolleiders te delen.
16 Educatie jaarboek 2015 Uitleg biografisch narratief spel Persoonlijk Meesterschap Leraren krijgen een mapje met drie sets kaarten: groen, rood en oranje. Op de groene kaarten staan verhalen van leraren die te maken hebben met het thema: Iets voor kinderen betekenen. Groen betekent: energiebron! Op de rode kaarten staan verhalen over Nooit klaar zijn. Rode kaarten verwijzen naar energievreters. Op de oranje kaarten staan verhalen over het dilemma tussen : Je eigen weg volgen versus het schoolbelang dienen. We hebben deze onderwerpen gekozen omdat ze voor alle leraren spelen, ongeacht hoeveel ervaring ze hebben. Kies samen een kleur: rood, groen of oranje en verdeel de kaarten. Lees de tekst aan de voorkant en probeer daarna de vragen aan de achterzijde voor jezelf te beantwoorden. Als ieder zijn of haar tekstfragment heeft gelezen, nodig elkaar dan uit om aan de hand van de vragen op de achterkant het verhaal van de leraar te verbinden met het eigen verhaal. De vragen hoef je niet precies zo te gebruiken. Belangrijk is dat je doorvraagt. Bewaak zelf de tijd. Ieder komt aan de beurt. Ieder begint met het voorlezen van zijn of haar fragment. Daarna stellen anderen de vragen. Belangrijk is je eigen ervaringen te spiegelen aan het verhaal op de kaart. Herken je jezelf in dit verhaal? Heb het niet over het verhaal op de kaart maar over het verhaal van jezelf. Probeer je antwoorden echt te illustreren met concrete gebeurtenissen. Bewustwording Was er veel herkenning? In de workshop die naar aanleiding van de uitkomsten van deze interviews zijn verzorgd, bleken leraren en schoolleiders de uitkomsten van het onderzoek en de vraag naar ondersteuning te herkennen. Het wordt zelfs gezien als een belangrijke voorwaarde, vertelt Lizette de Man. Het doel van het project Leraren en hun verhalen was inzicht te krijgen in de drives, problemen, professionele dilemma s en ontwikkelingsbehoeften van leraren in het primair onderwijs. Meer weten over het biografisch narratief spel Persoonlijk Meesterschap voor leraren en schoolleiders in het basisonderwijs? Neem dan contact op met Lizette de Man. Figuur 4: Biografisch narratief spel Persoonlijk Meesterschap
Lizette te de Man en Ester Alake-Tuenter Dilemma s 17 Bij sommige leraren en leidden de gesprekken tot bewustwording. Ze onderkenden de energievreters en energiegevers direct. Ze kregen inzicht in hun vermoeidheid of hun blijheid. Dat waren enorme eye-openers. Ze ontdekten ook dat ze zich soms slachtoffer voelden, maar dat ze er zelf wat aan konden doen. Blijkbaar is het vertellen van verhalen enorm verrijkend en zet het mensen in beweging. Daarom hebben wij een biografisch narratief spel Persoonlijk Meesterschap ontwikkeld (zie figuur 4), waarbij de deelnemers via het stellen van vragen kritische incidenten kunnen verhelderen. Elke geïnterviewde gaf aan dat zij de verhalen-aanpak als buitengewoon waardevol zagen. Eigenlijk worden ze dan gezien en gehoord. Ze zien ook toepassingen. Schoolleiders willen de aanpak toepassen bij visiegesprekken in het team en bij het zoeken naar een meer persoonlijke invulling van functioneringsgesprekken. Het is beslist de moeite waard om dit samen met ons scholenveld verder te onderzoeken en scripts voor tools te schrijven. Het is in ieder geval de bedoeling om dit onderwerp mee te nemen en in ons curriculum voor het volgende studiejaar, ar, besluit Lizette de Man haar verhaal. Ester Alake-Tuenter heeft de pabo bij Iselinge Hogeschool gevolgd en pedagogische wetenschappen aan de Katholieke Universiteit Leuven gestudeerd. In 2014 is ze aan de Wageningen n Universiteit eit tgepromoveerd met haar proefschrift Inquiry-based nquiry-based science teaching competence of pre-service primary teachers. Ester heeft tin een LOM/MLK-school gewerkt als leerkracht, als docent en onderzoeker aan de Wageningen ngen Universiteit. eit. Sinds vijftien jaar werkt ze als [hoofd]docent Onderwijskunde d bij Iselinge Hogeschool. Ze geeft met name modules Leerpsychologie ogie en Onderwijskunde aan de academische pabo en de deeltijdopleiding. dople d Lizette de Man heeft de pabo gevolgd gd en aan an de Universiteit it Twente toegepaste onderwijskunde gestudeerd. d Ze isnu als opleidingsdocent aan an Iselinge Hogeschool verbonden. Reacties? Vragen? Neem contact op met lizette.deman@iselinge.nl. nge.nl. nl Reacties? Vragen? Neem contact op met ester.alake@iselinge.nl. inge.nl.