De moeilijke oversteek Wonen na een verblijf in een instelling

De moeilijke oversteek Wonen na een verblijf in een instelling Pascal De Decker, Bruno Meeus, Isabelle Pannecoucke & Jana Verstraete Onderzoeksgroep HaUS Faculteit Architectuur KU Leuven Gent 24 november 2014 Museum Dr. Guislain www.steunpuntwonen.be Inhoud Wie we zijn? Onderzoeksvragen Aanpak Resultaten Conclusies 26 11 2014 2 1

Wie zijn we? Onderzoeksgroep HaUS (Housing and Urban Studies) Fac. Architectuur KU Leuven Steunpunt Wonen -www.steunpuntwonen.be -www.steunpuntruimteenwonen.be 26 11 2014 3 Vertrekpunt 2 insteken 1. Vaststelling: onder de thuislozen heel wat personen met een instellingenverleden 26 11 2014 4 2

Vertrekpunt Thuislozenpopulatie: instellingsverleden 1982 2002 Bijzondere jeugdzorg 27.4% 48.7% Psychiatrische instellingen 23.3% 34.4% Gevangenissen 51.5% 33.1% 2/3 ten minste in 1 instelling verbleven 1/5 verbleef in een instelling net voor opname in de thuislozenzorg (Van Menxel, 2005) Het verlaten van een instelling lijkt een kritische moment op weg naar thuisloosheid 2 insteken 2. Klacht : heel wat mensen die instromen in de sociale huisvesting lijken niet woonklaar te zijn ( projecten wonen-welzijn: Nina Van Acker) 26 11 2014 6 3

Veranderende context De-institutionalisering/vermaatschappelijking van de zorg afbouw residentiële zorg (de klassieke instelling) diversificatie van de zorg gedeelde verantwoordelijkheid Bv. Geestelijke Gezondheidszorg: van residentieel geïnspireerde zorgverlening naar gemeenschapsgerichte gezondheidszorg Jaren 1960: specifiek revalidatie en rehabilitatie zorgaanbod + Centra Geestelijke Gezondheidszorg Jaren 1980: moratorium niet langer residentiële bedden en plaatsen Jaren 1990: Initiatieven Beschut Wonen + Psychiatrische Verzorgingstehuizen Overlegplatforms Geestelijke Gezondheidszorg Ontslagmanagement Jaren 2000: Centraliteit van de patiënt + Zorgcircuits en zorgnetwerken Jaren 2010: Artikel 107 Meer ambulante zorg genereren Middelen gegenereerd via afbouw van bedden binnen de psychiatrische ziekenhuizen 26 11 2014 8 4

Context/relevantie De-institutionalisering, vermaatschappelijking van de zorg nood aan alternatieven in de zorg EN degelijke, betaalbare huisvesting Huisvestingsmarkt = eigenaarsmodel (75% eigenaar, 20% PH, 5% SH) Private huurmarkt = een niet aantrekkelijk alternatief Sociale huurmarkt = restcategorie (6%) Dubbele (moeilijke) oversteek Individuele trajecten van mensen: van een instelling naar zelfstandigheid Bestudeerde beleidsdomeinen: weg van de residentiële setting 26 11 2014 10 5

Onderzoeksvragen & -opzet Hoe verloopt de uitstroom van kwetsbare groepen uit 3 verschillende instellingen (BZJ, gevangenis, psychiatrie)? 1. Hoe (on)toegankelijk is de woningmarkt voor personen die een instelling verlaten? Hoe positioneren de zorgaanbieders zich hierin? Hoe staan de huisvestingsactoren tegenover deze groep? 2. Welke begeleidingspraktijken bestaan er om personen voor te bereiden op zelfstandig wonen? 3. Welke institutionele en/of wettelijke problemen zijn er die de uitstroom naar een zelfstandige woonsituatie bemoeilijken? Onderzoeksvragen & -opzet Diepte-interviews met frontlijnwerkers ( street-level bureaucrats) dagelijks contact met de cliënten reële vormgevers van beleid (Lipsky, 1980) verschillende posities in het hulpverleningveld 6

Case 2: Gent (250 000 inw.) Uitstroom psychiatrie Case 1: district Antwerpen (1 mil. inhw) Uitstroom BZJ Case 3: Leuven (100 000 inw.) Uitstroom gevangenis Onderzoeksvragen & -opzet Kwalitatief onderzoek - diepte-interviews Pluspunt: in de diepte uitwerken, nuances Minpunt: lokale context (representatief?) Afgetoetst: 3 rondetafels met actoren Verschillende sectoren Andere regio s dan de cases 26 11 2014 14 7

Onderzoeksvragen & -opzet Voorbeeld: onderzoek psychiatrie in Gent Psychiatrische Ziekenhuizen (4) Initiatieven Beschut Wonen (5) Centra Geestelijke Gezondheidszorg (1) Assertieve Zorg in de Samenleving (1) MoBil Team Gent (1) Aanloophuis Poco Loco (1) Straathoekwerk (1) Centra Algemeenwelzijnswerk (1 onthaal + 1 opvangcentrum) Sociaal Verhuurkantoor (1) Sociale Huisvestingsmaatschappij (2) Mail PAAZ, telefoon OCMW psychologische dienst Bewonersraad van IBW 26 11 2014 15 Resultaten Bereikbaarheid woningmarkt Private huurmarkt Sociale huurmarkt Begeleiding naar zelfstandig wonen Spraakverwarring & wantrouwen 26 11 2014 16 8

1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt private huurmarkt Harde concurrentie (vraag > aanbod) Betaalbaarheid Geschatte woonquote obv huurprijs zonder kosten energie/water en geïndexeerd leefloon in % jongeren (FDBW, 2011) 1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt private huurmarkt Harde concurrentie Betaalbaarheid Negatieve selectie/discriminatie (cf Onderzoek CGKR) Hebt ge een andere huidskleur, zijt ge ex gedetineerd. Zijt ge jongvolwassene, zijt ge alleenstaande moeder met kinderen, noem maar op, dan kunt ge het vergeten. Dus dat is een heel groot probleem. (CAW Regio Leuven) 9

1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt private huurmarkt Dus: moeilijk toegankelijk Strategieën in zoektocht naar huisvesting (liegen, inschakelen anderen,...)(cf CGKR) Dus ben ik eigenlijk vanuit de psychiatrie beginnen zoeken naar een woonst. En dat is helemaal niet evident. Ja, in het begin was ik daar eerlijk in van kijk ik ontvang een uitkering en dan merkte ik dat heel huisbazen er eigenlijk op afknappen. Waarbij dat ik dan op een gegeven moment mijn tactiek ben gaan veranderen, euhm, als ze mij dan vroegen wat mijn inkomen was, dat ik gewoon mijn briefke van de bank, waar dat mijn uitkering, allez mijn inkomen op staat, dat ik dat gewoon toonde, dat ze zagen van dat komt wel degelijk op de bankrekening en meestal letten ze niet op de instantie die uitbetaalt. Dus ja, kon ik ze een beetje in de waan laten van werk je nu of niet. Dat wisten ze niet. En dat heeft zijn effect wel gehad. Bewoonster IBW 2. 1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt private huurmarkt - Antwoorden uit het beleid? Ja : OCMW-huurwaarborg; installatiepremie en huursubsidie Maar 10

1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt sociale huursector/svk Alle hoop gericht op dit segment Allen schrijven in bij een sociale huisvestingsmaatschappij Actualisatie M1: En het meehelpen opvolgen ook hé, als iemand zijn actualisatiebrief moet invullen, maken dat dat toch zekers gebeurt. M2: Maar dat is al een moeilijk punt voor onze cliënten. Ze krijgen soms hun brief elk jaar om te actualiseren, begrijpen dat niet goed of zijn dan juist net in opname en hebben die brief gemist. En ik merk dat ze zeer snel van de wachtlijst worden geschrapt. M1: En ook door hun ziek zijn en als ze niet in opname zijn, hun brieven niet open doen. Dat ze die brieven gewoon aan de kant leggen, uit achterdocht. Of die opnieuw dakloos zijn geworden en nooit post krijgen. 2 maatschappelijk werkers van psychiatrisch ziekenhuis 4. Maar er zijn vele wachtenden voor u + renovatieprojecten 1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt sociale huursector Voorrangsregels (managen/economie van de wachtlijst) Als voorrang niet meer uit te leggen valt Je krijgt het heel moeilijk uitgelegd aan iemand die gewoon een laag inkomen heeft, om hem uit te leggen van kijk, ja, ge moet nog wachten want, als mensen uitleg vragen, en dan leg je die wetgeving uit, dan krijg je soms de reactie van ja, er zou maar beter iets met me schelen, had ik maar een psychiatrische problematiek of had ik vroeger als ik jong was maar een aantal toeren uitgestoken. Ik zeg het nu wel simpel maar dat is de boodschap van die mensen. SHM 1. Als voorrang het karakter van voorrang verliest Ik dacht, dat wij er vier zouden nemen op jaarbasis, maar dat is dus tien keer niks hé. Ik bedoel dat weten wij ook wel, maar dat er dus een aantal mensen bij voorrang opgenomen zou kunnen worden omwille van dit protocol. Maar ja, dat gaat de grote verschuiving niet maken hé. SHM 2. 11

1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt sociale huursector Type aanbod In welk soort complex? Als een jongere in een blok terechtkomt met weinig draagkracht, en dat zijn meestal de gebouwen waarin wel wat verloop is, bijvoorbeeld, ik weet niet of je Linkeroever kent, als je daar in zo n hoogbouw terecht komt, daar leef je heel anoniem. Dat is volgens mij niet goed voor welke doelgroep dan ook. Vandaar dat we er voor kiezen van, geef die jongere een appartementje, geef die dakloze een appartementje, liefst in een klein complex waar die mensen dat liefst weten, maar dan moet je met dat beroepsgeheim al een beetje zitten, dat die weten van, zie, hier is iemand met begeleiding, punt (RSHM). 1. De (on)toegankelijkheid van de woningmarkt sociale huursector Spanningsveld: vraag naar informatie beroepsgeheim Uiteindelijk komt het er gewoon op neer dat wij willen ons een beeld vormen van wie is die persoon, en met welke problemen kunnen we geconfronteerd worden en hoe kunnen we dat aanpakken en eventueel wie kunnen we bellen. Dat is nog het gemakkelijkst omdat er al, zeker bij iemand met een psychische problematiek is het goed dat er een vertrouwenspersoon is, wie kunnen we contacteren en wie kan een deel van die problemen ook oplossen. Voor ons is dat handiger om te weten en al de rest, eerlijk gezegd, dat interesseert ons niet hoor. Dat die mens opgevolgd wordt, begeleid wordt, dat hij zich goed voelt, en dat hij nu, ik bedoel dat met alle respect, maar dat interesseert me niet. Dat zijn eigenlijk ons zaken niet. Het gaat er mij vooral van dat iemand met een bepaalde problematiek, hoe kunnen we die het best helpen zonder dat er noemenswaardige problemen ontstaan nadat hij daar is gaan wonen. Want daar hebben we nu natuurlijk wel de verantwoordelijkheid. SHM 1. 12

1. Conclusie: de woningmarkt is moeilijk/ontoegankelijk.. R: Ge hebt een aantal mannen die binnen geraken, daar is geen probleem. En ge hebt een aantal mannen die nergens binnen geraken omdat hun feiten te zwaar zijn of omdat hun persoonlijkheidsproblematiek te zwaar is. En dat is echt een gigantisch probleem, daar is er niks voor. Nergens in Vlaanderen. Die blijven zitten, die blijven hangen. En als ze eens residentieel geadviseerd hebben dan gaan ze ook niet afzwakken naar een ambulant, goed gestructureerde begeleiding. Dat gebeurt heel zelden. Dus die mensen die hebben echt, echt een groot probleem. Als ge ambulant kunt gereclasseerd worden dan geraakt ge altijd wel... ergens... I: Ja, en zij die nergens terecht kunnen, belemmert dat dan hun vrijlating? R: Ja ja ja, die blijven zitten. I: Ja, die blijven zitten... En als ze dan vrij komen na een lange termijn, dan...? R: Staan ze op straat. (CAW Regio Leuven) Ontslag maar geen dak boven het hoofd En dat mensen eenmaal opgenomen, veel vlugger op straat komen te staan. En daar krijg ik ook te horen van, dat hoe schrijnend het ook is, dat mensen geen woonst hebben of vinden, en daardoor soms langer in het ziekenhuis moeten blijven oftewel in het daklozencircuit terechtkomen. Psychiatrisch ziekenhuis 2. 26 11 2014 25 2. Begeleiding naar zelfstandig wonen in de praktijk (voorbereiding) Zoeken naar huisvesting is opdracht binnen het ganse begeleidingspakket omdat het een basisbehoefte is (we kunnen niet niet-wonen- omdat het een recht is (grondwet) omdat er rechten opgebouwd worden (adres) Maar slechts (g)een! Vb 1. Strategisch Plan hulp- en dienstverlening aan gedetineerden: waar huisvesting? Vb 2. Laten het de mensen zelf doen Euhm, goh, ook in de psychiatrie laten ze eigenlijk de mensen zoveel als ze kunnen doen zelf doen. En ik ben nu wel iemand die redelijk mijnen plan kan trekken, dus euhm, vanuit de opname, de voornaamste ondersteuning dat ik daar gehad heb, is dat zij lijsten afdrukten met wat er beschikbaar was. En als het echt nodig was, dat er iemand mee kon gaan om te kijken, alleen gaan kijken dat is. Die telefoon pakken en een afspraak maken dat gaat nog, maar echt alleen gaan kijken, dat zag ik niet zitten. Dus die ondersteuning kon er wel zijn. Bewoonster IBW 2. 13

2. Begeleiding naar zelfstandig wonen in de praktijk (behoud) Dagelijkse opdracht mbt wonen: het behouden van de woning maar begeleiding neemt af; wordt geweigerd instellingenmoe Wij werken volgens een faseringssysteem waarin dat jongeren over het algemeen in een groep terecht komen om te starten en dan zo stilletjesaan de nodige vaardigheden aanleren om dan naar kamertraining te kunnen doorgaan waar dat ze een eigen studio hebben, een beetje meer verantwoordelijkheden en dan ook een beetje meer vrijheid krijgen. Studiowonen is dan de volgende stap, dat is ook nog op het domein. Maar daar is de begeleiding nog minder aanwezig en krijgen ze nog meer verantwoordelijkheden en nog meer vrijheden. En dan uiteindelijk doen we BZW en dan kunnen de jongeren via ons eigenlijk BZW, dan kunnen wij die blijven begeleiden. Het is niet dat die dan naar een aparte BZW voorziening moeten. 2. Begeleiding naar zelfstandig wonen in de praktijk (behoud) Zinvolle dagbesteding Wij zijn bijvoorbeeld zelf vroeger begonnen met een arbeidszorgcentrum in Deurne; dat is zeker een sector waarbij je kan proberen van op een laag pitje te zoeken naar wat zijn hier de capaciteiten van een persoon en proberen van waar zijn hier hoekjes te vinden, van dingen te gaan uitproberen. Dan moet je dat allemaal nog niet direct te groots gaan zien, dikwijls zien de cliënten het grootster dan dat wij dat zien. Maar eigenlijk, mogelijkheden creëren om terug eens iets te leren en daar succeservaringen mee te hebben. Wij hebben bijvoorbeeld, wat wij ook proberen te doen, dat is van kunnen wij een cliënt inzetten voor een andere cliënt. We hadden een betrekkelijk jonge gast die een tijd had gewerkt maar die dan uiteindelijk zijn job was kwijtgeraakt maar die eigenlijk in essentie een job wou gaan doen in de zorgsector. En wij hadden tegelijkertijd een oudere cliënt die alleen was gevallen en die wel hulp kon gebruiken en die andere hebben we daar een beetje voor ingezet en dan zag je dat dat begon in te werken op de beleving van die jonge kerel: Ik doe dat eigenlijk niet zo slecht en ik wil er wel naar luisteren naar wat die andere zegt en die luistert ook wel naar mij, ik kan daar wel wat dingen op teruggeven. Eigenlijk zien we die wat openbloeien en uiteindelijk kunnen we dat gaan linken aan een opleiding. ( ) je moet dat eigenlijk in kleine dingetjes zoeken. ( ) We hebben hier een ontmoetingsmoment elke dag en we creëren ook regelmatig activiteiten hier, niet met de bedoeling om hier met een klein groepje de vormen, maar wel een beetje een springplank, ok lukt het mij hier om met iemand contact te hebben, misscn lukt dat ergens anders als ik het probeer ook, dat zijn allemaal heel kleine facetjes, heel kleine stapjes, op die manier proberen we mensen zoveel mogelijk in het gewone leven eigenlijk in te krijgen en niet in een apart klein kadertje. 14

3. Een parcours vol hindernissen mbt uitbouwen netwerken Vertrouwelijkheid cliëntinformatie: verschillende standpunten, ontbreken gemeenschappelijke taal Ik denk dan aan elektronisch toezicht, die mensen krijgen op dit moment een vergoeding van justitie dus die krijgen ook geen leefloon. Maar dat is minder dan het leefloon. En dan kunt ge u wel een vraag stellen. De grens van het leefloon is al zo laag dat het enkel bed bad en brood is. [ ] En die mensen staan hier dan heel vaak om aanvullend leefloon te krijgen. En op dit moment wordt dat zeer minimalistisch geïnterpreteerd, wordt er eigenlijk gezegd van zij vallen onder de verantwoordelijkheid van justitie, is niet ons ding. Zo wordt er op dit moment gereageerd. (OCMW Leuven) We hebben al eens voorgehad dat we ze naar het CAW sturen om zich op zijn minst in te schrijven voor daklozenopvang. Die van het CAW zeggen dan van die mevrouw of die meneer is te ziek voor daklozenopvang, dat hij zelfs daar niet ingeschreven geraakt. Euh, ja. IBW 2. 3. Een parcours vol hindernissen mbt uitbouwen netwerken Wachtlijsten overal in de welzijnssector, sociale huisvestingssector Zie ervaring SVKs kloof in zorgtrajecten 15

Besluit Een moeilijke oversteek voor de instellingen van instituties naar zorg in de samenleving voor de personen in instellingen 26 11 2014 31 Besluit Is de maatschappij er klaar voor? Mooi verhaal om bezuinigingen te verantwoorden? Theorie ontmoet bezuinigingen? Grondwettelijk Recht op wonen Ontoegankelijkheid van de woningmarkt Private huurmarkt: beperkt aanbod én wat erover blijft? Sociale huurmarkt: een te kleine speler Wat is de rol van sociale huisvesting??? Afbouw residentiële zorg, maar onvoldoende ambulante zorg Geen, te weinig of niet-geschikte zorg 16

Besluit investeringen in hulpverlening gaan verloren wonen moet inefficiënt woonbeleid 26 11 2014 33 17