Monitor bedrijventerreinen provincie Groningen 2012 Afdeling Ruimte & Samenleving, september 2013
Hoofdstuk 1 Inleiding In deze notitie zijn de belangrijkste conclusies uit de IBIS-inventarisatie 2012 voor de provincie Groningen weergegeven. IBIS staat voor Integraal Bedrijventerrein Informatie Systeem. De IBIS-inventarisatie wordt jaarlijks georganiseerd door de twaalf provincies in nauwe samenwerking met het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De inventarisatie wordt gehouden onder alle gemeenten. De provincie Groningen maakt gebruikt van een digitale enquête op het centrale IBIS-systeem (op de IBIS-website www.bedrijvenlocaties.nl). De gemeenten is gevraagd naar de situatie per 1 januari 2013 en naar de uitgifte in het voorafgaande jaar 2012. Dit rapport is het resultaat van een analyse van de door gemeenten aangeleverde gegevens over hun werklocaties. In dit rapport zijn gegevens over de uitgifte van werklocaties, het aanbod aan werklocaties en de stand van zaken omtrent herstructurering in de Groningse gemeenten opgenomen. Leeswijzer In dit rapport wordt de stand van zaken per 1 januari 2013 weergegeven (dus betrekking hebbende op het jaar 2012). Hoofdstuk 2 bevat een analyse van de ontwikkelingen op bedrijventerreinen en zeehaventerreinen in de provincie. Hoofdstuk 3 gaat in op veroudering en herstructurering. Het laatste hoofdstuk bevat conclusies. 2
Hoofdstuk 2 Analyse Inleiding IBIS inventariseert werklocaties (bedrijventerreinen, zeehaventerreinen en economische zones) die in hun oorspronkelijke opzet groter zijn dan één hectare bruto en grond voor uitgifte beschikbaar hebben, of op termijn krijgen of volledig uitgegeven zijn. Individuele bedrijfspanden en solitaire locaties worden niet in de inventarisatie meegenomen. In IBIS wordt de volgende definitie van werklocatie gehanteerd: een terrein dat vanwege zijn bestemming bestemd en geschikt is voor gebruik door handel, nijverheid, commerciële en niet-commerciële dienstverlening en industrie. Onder de omschrijving vallen daarmee tevens (delen van) werklocaties die gedeeltelijk bestemd zijn en geschikt zijn voor kantoren. De provincie Groningen beschikt over bedrijventerreinen en zeehaventerreinen. Deze worden als volgt in IBIS gedefinieerd: Bedrijventerrein: een werklocatie van minimaal 1 ha bruto bestemd en geschikt voor gebruik door handel, nijverheid en industrie. Op deze terreinen kan ook enige commerciële en niet-commerciële dienstverlening (zoals kantoorgebouwen, detailhandel) aanwezig zijn, maar deze hebben samen een minderheidsaandeel in de terreinte. De volgende terreinen vallen er niet onder: een zeehaventerrein, een economische zone, een kantorenlocatie, een terrein voor grondstoffenwinning, een terrein voor olie- en gaswinning, een terrein voor waterwinning, een terrein voor agrarische doeleinden, een terrein voor afvalstort. Zeehaventerrein: een werklocatie van minimaal 1 ha bruto waarvan een deel van de kavels een laad en/of loskade heeft en langs diep vaarwater ligt dat toegankelijk is voor grote zeeschepen. Als een werklocatie de planfase ruimtelijk plan is gepasseerd wordt het opgenomen als werklocatie. Een werklocatie in IBIS kan zich in één van de volgende planfases bevinden: onherroepelijk bestemmingsplan, vastgesteld bestemmingsplan, ontwerp bestemmingsplan, plan in structuurvisie. Alle werklocaties in de provincie Groningen zijn vastgelegd in een ontwerp, vastgesteld of onherroepelijk bestemmingsplan. In IBIS zijn over het jaar 2012 geen werklocaties opgenomen waarvoor nog geen bestemmingsplanprocedure gestart is. In dit hoofdstuk worden de ontwikkelingen op bedrijventerreinen en zeehaventerreinen in de provincie weergegeven. Dit gebeurt voor de provincie in z n totaliteit, per regionaal samenwerkingsverband en per gemeente. 3
Overzicht provincie Groningen In de provincie Groningen liggen 199 bedrijventerreinen en 2 zeehaventerreinen (Eemshaven en Oosterhorn). In de provincie Groningen zijn op regionaal niveau samenwerkingsverbanden tussen verschillende gemeenten: - Eemsdelta: Delfzijl, Eemsmond, Appingedam, Loppersum; - Regio Groningen-Assen: Haren, Leek, Hoogezand, Groningen; - Oost-Groningen: Bellingwedde, Menterwolde, Oldambt, Pekela, Stadskanaal, Veendam, Vlagtwedde. In deze notitie zijn de beschikbare gegevens per regionaal samenwerkingsverband weergegeven. De gemeenten die niet in een van deze drie regio's vallen, vallen onder de noemer 'overige gemeenten'. Uitgifte Tabel 1 geeft een overzicht van het aanbod aan bedrijventerreinen en zeehaventerreinen in de verschillende regionale samenwerkingsverbanden binnen de provincie (per 1 januari 2013). Type terrein Gebied Bruto Netto Netto reeds uitgegeven Tabel 1: aanbod bedrijventerreinen per regionaal samenwerkingsverband en zeehaventerreinen Uitgifte 2012 Totaal uitgeefbaar gemeente 1 Totaal uitgeefbaar particulier 2 bedrijventerrein Eemsdelta 317,2 259,5 211,2 2,4 47,2 1,1 Groningen-Assen 1578,2 1212,6 1009,3 10,6 203,4 0 Oost-Groningen 1515,1 1209,5 963,8 7,9 190,4 54,2 overige gemeenten 303,2 254,2 232,5 0,2 9,4 12,4 totaal 3713,7 2935,9 2416,7 21,1 450,3 67,7 zeehaventerrein Oosterhorn 1388 831,4 342,4 0,6 489,1 0 Eemshaven 1129,3 674,2 427,4 3,1 246,8 0 totaal 2517,4 1505,6 769,7 3,8 735,9 0 provincie Groningen 6231,1 4441,5 3186,4 24,9 1186,2 67,7 1 In IBIS wordt de volgende definitie gehanteerd voor het aanbod van werklocaties (uitgeefbaar terrein) in gemeentelijk eigendom: aanbod van gronden (in netto ha) in handen van een gemeente, gemeentelijk grondbedrijf, gemeentelijk havenbedrijf of havenschap die nog niet verkocht of in erfpacht uitgegeven zijn aan een gebruiker. 2 In BIS wordt de volgende definitie gehanteerd voor het aanbod van werklocaties (uitgeefbaar terrein) in particulier eigendom: aanbod van gronden (in netto ha) in handen van ontwikkelingsmaatschappijen, projectontwikkelaars, of andere particuliere eigenaren die nog niet verkocht zijn aan een gebruiker. 4
Het netto aan bedrijventerrein in de provincie Groningen in 2012 bedraagt circa 2936 ha (exclusief zeehaventerreinen), het bruto bedraagt circa 3713 ha. Het overgrote deel (circa 82%) van het netto is uitgegeven. Er is nog circa 518 ha uitgeefbaar terrein beschikbaar. Het overgrote deel hiervan is in gemeentelijk eigendom (450 ha). Het netto aan zeehaventerreinen bedraagt circa 1505 ha, hiervan is nog circa 49% uitgeefbaar (736 ha). De uitgeefbare grond is volledig gemeentelijk eigendom. In figuur 1 is de uitgifte aan bedrijventerrein in het jaar 2012 per regio weergegeven. Er is in 2012 21,1 ha bedrijventerrein uitgegeven in de provincie Groningen. Het grootste deel daarvan werd uitgegeven in de regio Groningen-Assen, waar 10,6 ha is uitgegeven (waarvan het merendeel (8 ha) op bedrijventerrein Eemspoort (Groningen)). uitgifte bedrijventerrein in 2012 in hectare overige gemeenten 0,2 Oost-Groningen 7,9 Groningen-Assen 10,6 Eemsdelta 2,4 provincie Groningen 21,1 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 Figuur 1: uitgifte bedrijventerreinen in 2012 per regio 5
De uitgifte van zeehaventerreinen in 2012 is weergegeven in figuur 2. uitgifte zeehaventerrein in 2012 in hectare Eemshaven 3,1 Oosterhorn 0,6 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 Figuur 2: uitgifte zeehaventerreinen in 2012 De totale uitgifte van zeehaventerreinen in 2012 bedraagt 3,8 ha. Dit is aanzienlijk minder dan in 2011, toen 37 ha werd uitgegeven. Op bedrijventerrein Eemshaven is 3,1 ha uitgegeven, op Oosterhorn 0,6 ha. 6
Aanbod bedrijventerreinen en zeehaventerreinen In tabel 2 is het aanbod van bedrijventerreinen per gemeente weergegeven (stand van zaken per 1 januari 2013). In tabel 3 is het aanbod van zeehaventerreinen opgenomen. NB: de getallen in deze tabellen zijn afgeronde getallen. gemeente netto aanbod Appingedam 92 25 Bedum 25 1 Bellingwedde 7 0 De Marne 56 7 Delfzijl 124 22 Eemsmond 24 0 Groningen 820 155 Grootegast 26 9 Haren 4 4 Hoogezand-Sappemeer 212 1 Leek 135 31 Loppersum 20 2 Marum 36 1 Menterwolde 82 20 Oldambt 342 89 Pekela 87 15 Slochteren 51 13 Stadskanaal 183 40 Ten Boer 22 0 Veendam 288 17 Vlagtwedde 220 65 Winsum 36 2 Zuidhorn 46 2 Provincie Groningen 2936 519 zeehaventerrein netto aanbod Oosterhorn 831 489 Eemshaven 674 247 totaal 1506 736 Tabel 3: netto en aanbod zeehaventerreinen in hectare Tabel 2: netto en aanbod bedrijventerreinen in hectare per gemeente 7
In de provincie Groningen is sprake van een netto te van circa 2936 hectare bedrijventerrein, waarvan nog circa 518 hectare uitgeefbaar is. Gemeenten waar nog veel aanbod aan bedrijventerrein is zijn Groningen (155 ha), Oldambt (89 ha), Vlagtwedde (65 ha) en Stadskanaal (40 ha). In de gemeenten Bellingwedde en Eemsmond is geen bedrijventerrein meer uitgeefbaar. (Ten Boer staat ook op 0, maar dit komt vanwege het afronden naar een heel getal. In Ten Boer is nog circa 0,3 ha uitgeefbaar). Op de zeehaventerreinen Oosterhorn en Eemshaven bedraagt het aanbod respectievelijk nog circa 489 ha en 247 ha. Tabel 2 laat het absolute aantal uitgeefbare hectares per gemeente zien. Figuur 3 geeft een overzicht van het percentage uitgeefbare hectares ten opzichte van het netto te aan bedrijventerreinen per gemeente. 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 percentage uitgeefbare hectares t.o.v. netto te Figuur 3: percentage uitgeefbare hectares per gemeenten ten opzichte van het netto te 8
De gemeente Haren heeft nog 100% uitgeefbare hectares bedrijventerrein. Het betreft hier bedrijventerrein Nesciopark, waar nog geen kavels zijn uitgegeven. Andere gemeenten waar nog relatief veel uitgeefbaar bedrijventerrein is zijn Grootegast (circa 36% van het netto aan bedrijventerrein is nog uitgeefbaar), Vlagtwedde (30%), Appingedam (27%), Oldambt (26%), Slochteren (25%) en Menterwolde (24%). In de provincie als geheel is ca 18% van het totale netto te nog uitgeefbaar. De gemeenten Winsum, Bedum, Zuidhorn, Marum, Ten Boer en Hoogezand-Sappemeer hebben minder dan 5% ten opzichte van het beschikbare netto te aan bedrijventerreinen uitgeefbaar. Uiteraard staan Bellingwedde en Eemsmond op 0, aangezien er geen uitgeefbaar terrein meer beschikbaar is. Het aanbod is onderverdeeld in direct en niet-direct uitgeefbaar aanbod (zie tabel 4). Direct aanbod betreft bouwrijpe grond. Niet-direct aanbod betreft terreinen die op langere termijn uitgeefbaar zijn (bijvoorbeeld wanneer grond nog niet bouwrijp is, onteigening nog moet plaatsvinden of er planologische procedures lopen voor (delen van) het terrein. In onderstaande tabel is het directe en niet-direct uitgeefbare aanbod weergegeven per regio (bedrijventerreinen) en voor de zeehaventerreinen. type terrein gebied aanbod direct uitgeefbaar niet-direct uitgeefbaar bedrijventerrein Eemsdelta 48,3 47,3 1,0 Groningen-Assen 203,4 114,2 89,2 Oost-Groningen 244,6 107,4 137,2 overige gemeenten 21,8 17,1 4,7 totaal 518,0 285,9 232,1 zeehaventerrein Oosterhorn 489,1 35 454,1 Eemshaven 246,8 20 226,8 totaal 735,9 55 680,9 Tabel 4: direct en niet-direct aanbod Het aanbod aan bedrijventerreinen bedraagt 518 ha. Er is circa 286 ha bedrijventerrein direct uitgeefbaar. Circa 232 ha bedrijventerrein is niet-direct uitgeefbaar. Voor de zeehaventerreinen geldt dat de gemeenten Eemsmond en Delfzijl nog circa 736 ha grond kunnen uitgeven. Opvallend is dat maar een klein deel (55 ha) direct uitgeefbare grond is. Circa 681 ha is niet-direct uitgeefbare grond. 9
Figuur 4 geeft een overzicht van de jaarlijkse uitgifte in de provincie Groningen in de periode 2001-2012. 140 120 100 80 60 40 20 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Figuur 4: uitgifte provincie Groningen 2001-2011 bedrijventerreinen zeehaventerreinen totaal De uitgifte aan bedrijventerreinen laat sinds 2004 een dalende trend zien. De uitgifte aan bedrijventerreinen in 2004 bedroeg 50 hectare. De uitgifte loopt t/m 2010 steeds verder terug tot 7 hectare. In 2011 is met een uitgifte van 12,7 ha weer een lichte stijging ingezet, die is voortgezet in 2012 (21 ha). De uitgifte aan zeehaventerrein laat een heel ander beeld zien. De uitgifte aan zeehaventerreinen was tot 2007 lager dan de uitgifte aan bedrijventerreinen, maar sinds de piek in 2008 is hier verandering in gekomen. In 2008 is 108 hectare uitgegeven op zeehaventerrein Eemshaven. In 2009 en 2010 bedroeg de uitgifte aan zeehaventerreinen 25 ha. In 2011 is circa 37 ha uitgegeven. In 2012 is sprake van een daling in de uitgifte; er is 3,8 ha uitgegeven. 10
Landelijke uitgifte en trends In het rapport IBIS werklocaties, de stand van zaken in planning en uitgifte van werklocaties op 1 januari 2013 en de uitgifte in 2012 van het Ministerie van Infrastructuur & Milieu (27 juni 2013) is over de landelijke ontwikkelingen op bedrijventerreinen het volgende opgenomen. De uitgifte van bedrijventerreinen in Nederland laat sinds 2007 een dalende trend zien. Toen werd nog 915 hectare uitgegeven. In 2010 was dit nog maar 418 hectare en in 2011 zakte de uitgifte verder terug naar 334 hectare. Ten opzichte van het piekjaar 2007 is de uitgifte met bijna 60% teruggelopen. Het gaat hierbij zowel om een conjuncturele daling als een structurele verandering in ruimtevraag in kwantitatieve en kwalitatieve zin. De bedrijventerreinenmarkt ondervindt grote gevolgen van de economische en financiële crisis: de terugval van de wereldhandel, daling van consumentenbestedingen, overheidsbezuinigingen en de Europese schuldencrisis. De economie en onzekerheden hebben de groei van bedrijven afgeremd, ook in termen van hectares. Bedrijven zijn terughoudender geworden met investeringen, waaronder die in (nieuwe) bedrijfshuisvesting. Het midden- en kleinbedrijf (MKB), als belangrijkste gebruiker van bedrijfsruimten wordt hard geraakt. Er is een groot aantal faillissementen in de bouw en industrie en door terugloop van goederenstromen is er minder op- en overslag. In veel gevallen blijkt de financiering voor bedrijfshuisvesting problematisch. Bedrijven stellen hun uitbreidings- of verhuisvraag uit en teren in op de huidige voorraad. In het afgelopen jaar is de uitgifte in de meeste provincies dan ook zeer bescheiden geweest. Net als in voorgaande jaren. In het eerste kwartaal van 2013 krompen de investeringen van bedrijven met bijna 10%. Volgens het CPB zal de economie in 2013 naar verwachting met 1% krimpen. De wereldhandel groeit in historisch perspectief traag, net als het bruto binnenlands product (bbp) in de Eurozone. In de tweede helft van 2013 trekt de economie naar verwachting weer wat aan om in 2014 weer licht te groeien (1%), vooral door een toenemende uitvoer. De particuliere consumptie krimpt in 2013 door lage beschikbare inkomens en dalende huizenprijzen en bedrijven zijn niet geneigd veel te investeren door een lage bezettingsgraad. Uiteraard zijn er, ondanks de huidige financieel-economische situatie nog altijd bedrijven op zoek naar ruimte voor verplaatsing of uitbreiding. Het in kaart brengen van die vraag, bottom-up, kwantitatief en kwalitatief is steeds meer van belang. De uitgifte van nieuw bedrijventerrein op (middel-)lange termijn is sterk afhankelijk van hoe bedrijven door de crisis komen, hoeveel lucht er nu zit in de markt en welk bestaand aanbod ( tweedehandsmarkt ) nog wordt opgenomen. Op lange termijn echter, is de verwachting dat sprake zal zijn van een structurele trend naar minder ruimtevraag van bedrijven. Achterliggende trends zijn, naast de stabiliserende (en op termijn afnemende) beroepsbevolking veranderingen in arbeidsaanbod en arbeidsproductiviteit als gevolg van een minder hoog tempo van technologische vooruitgang, het invoeren van het nieuwe werken, verkantorisering en hogere ruimteproductiviteit. Daarnaast verandert en moderniseert de economie. Dit leidt tot ruimtebesparingen, maar vooral ook tot andere vormen van ruimtegebruik en kwalitatieve ruimtevraag. De huidige economische en financiële crisis zet deze trendbreuk op scherp. Bedrijfslocatiemonitor De Bedrijfslocatiemonitor (thans in beheer bij PBL) is een model voor lange termijn ramingen voor de uitbreidingsvraag naar bedrijventerreinen, zeehaventerreinen en kantoren. Dat gebeurt aan de hand van conjunctuurvrije lange termijn scenario s. De spanning die op langere termijn ontstaat, zit tussen een stabiliserende (en op termijn afnemende) beroepsbevolking, een groeiende economie en een economie die verandert in aard. De behoefte aan nieuw (droog) bedrijventerrein neemt in het economisch scenario waar het Rijk en provincies nu mee rekenen, Transatlantic Market (TM) komende tien jaar nog toe met zo n 8.500 hectare netto. Daarna neemt de behoefte af en daalt in veel regio s, soms tot nabij nul. Overigens gaat hier wel het puur om 11
saldi: als gevolg van transformatie, uitplaatsing en verhuizing kan er nog steeds sprake zijn van een behoefte aan nieuwe uitleglocaties. Bovendien zijn de regionale verschillen groot. De vervangingsvraag wordt in veel regio s een steeds belangrijker component in de totale vraag. Voor de regio Groningen-Assen is al een analyse uitgevoerd op basis van de Bedrijfslocatiemonitor. Op grond van dit geactualiseerde inzicht is een nieuwe planning tot 2030 binnen de regio overeengekomen. In de afspraken die binnen de regio Groningen Assen zijn gemaakt om de overcapaciteit terug te dringen is voor Meerstad (90 ha uitgeefbaar) afgesproken dat 15 ha wordt ingetrokken (niet meer ontwikkeld). De resterende 75 ha wordt op zijn vroegst ontwikkeld na 2023, afhankelijk van de dan heersende marktvraag. Ditzelfde geldt voor Westpoort (75 ha niet meer ontwikkelen en 12 ha afhankelijk van marktvraag en ontwikkelen na 2020) en Roodehaan (14,4 ha ontwikkelen na 2020 en afhankelijk van marktvraag) in de gemeente Groningen. Voor Hoogezand-Sappemeer worden Rengers 3 en Westerbroek-West alleen ontwikkeld wanneer zich een daadwerkelijke marktvraag voordoet. In Leek is Leeksterveld 3 geschrapt (20 ha uitgeefbaar) en wordt Leeksterveld 2 (20 ha uitgeefbaar) ontwikkeld bij daadwerkelijke vraagontwikkeling. Vermeld moet worden dat de planologische functie van bedrijventerrein voor deze plannen voorlopig blijft bestaan en (nog) niet wordt gewijzigd. In 2013 wordt zowel voor de regio Oost-Groningen als de regio Eemsdelta een vraag-aanbodanalyse uitgevoerd. 12
Overzicht regionale samenwerkingsverbanden In het Convenant Bedrijventerreinen 2010-2020 (eind 2009 opgesteld tussen Rijk, provincies en gemeenten) is gesteld dat de bedrijventerreinenmarkt een regionale (grond)markt is en dat het mede om die reden nodig is om het bedrijventerreinenbeleid regionaal te organiseren en dat regionale samenwerking door gemeenten essentieel is. Ook de planningen op basis van de vraag uit de markt moeten op regionale schaal worden opgesteld. In het Provinciaal herstructureringsprogramma bedrijventerreinen Groningen 2009-2013 (PHP) wordt dit onderschreven. In het PHP is opgenomen dat regionale samenwerking onontbeerlijk is om de negatieve effecten van de huidige praktijk van het (gemeentelijk) bedrijventerreinenbeleid tegen te gaan. Samenwerking is nodig bij zowel nieuwe uitleg als bij herstructurering en transformatie van verouderde bedrijventerreinen. In de provincie Groningen bestaan de volgende samenwerkingsverbanden: Eemsdelta, Groningen-Assen en Oost-Groningen. Deze paragraaf bevat een overzicht per samenwerkingsverband. De gemeenten die geen deel uitmaken van een samenwerkingsverband zijn opgenomen onder de noemer overige gemeenten. Eemsdelta De regio Eemsdelta bestaat uit een samenwerkingsverband tussen de gemeenten Appingedam, Delfzijl, Eemsmond en Loppersum en Groningen Seaports, bedrijvenpark Fivelpoort, en de provincie Groningen. Binnen deze regio bevinden zich de twee zeehaventerreinen Eemshaven en Oosterhorn. Type terrein Gemeente Bruto Netto Uitgegeven Uitgifte 2012 Totaal uitgeefbaar gemeente Totaal uitgeefbaar particulier bedrijventerrein Loppersum 21 19,6 18 0 1 0,6 Appingedam 118,9 92,3 67,6 0,4 24,2 0,5 Eemsmond 30 24 24 0 0 0 Delfzijl 147,3 123,5 101,5 2 22 0 totaal 317,2 259,5 211,2 2,4 47,2 1,1 zeehaventerrein Oosterhorn 1388 831,4 342,4 0,6 489,1 0 Eemshaven 1129,3 674,2 427,4 3,1 246,8 0 totaal 2517,4 1505,6 769,7 3,8 735,9 0 totaal werklocaties 2834,6 1765,1 980,9 6,2 783,1 1,1 Tabel 5: overzicht aanbod van gemeenten in samenwerkingsverband Eemsdelta In de regio Eemsdelta bevinden zich 20 bedrijventerreinen en 2 zeehaventerreinen. Op de bedrijventerreinen is in totaal circa 211 ha reeds uitgegeven. In 2012 zijn kavels uitgegeven op de bedrijventerreinen Farmsumerpoort (1 ha), bedrijventerrein Tjariet (1 ha) en Fivelpoort (0,4 ha). Op de zeehaventerrein Eemshaven en Oosterhorn is circa 776 ha uitgegeven. Er resteert nog circa 736 ha (circa 49 % van het netto ). De uitgifte in 2012 bedraagt 3,8 ha: ruim 3 ha op de Eemshaven en circa 0,7 ha op Oosterhorn. 13
Groningen-Assen De regio Groningen-Assen bestaat uit een samenwerkingsverband tussen de provincies Drenthe en Groningen en de gemeenten Assen, Noordenveld, Tynaarlo (provincie Drenthe), Bedum, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Slochteren, Ten Boer, Winsum en Zuidhorn. De gemeenten werken op verschillende beleidsvelden samen, waarbij niet altijd elke gemeente deelneemt. Bij het programma bedrijventerreinen is sprake van samenwerking tussen de gemeenten Assen, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Leek, Noordenveld en Tynaarlo. Bedrijventerrein Rengers (gemeente Slochteren) valt binnen het samenwerkingsverband Groningen-Assen. Bedrijventerrein Rengers valt onder gezamenlijk beheer van de gemeenten Groningen, Hoogezand-Sappemeer en Slochteren. Type terrein Gemeente Bruto Netto Uitgegeven Uitgifte 2012 Totaal uitgeefbaar gemeente Totaal uitgeefbaar particulier bedrijventerrein Haren 8 4 0 0 4 0 Leek 185,4 134,8 103,8 0,6 31,0 0 Hoogezand-Sappemeer 233,5 212,01 211,3 0 0,76 0 Groningen 1091,3 819,8 664,7 8,2 155,1 0 Slochteren (Rengers) 60 42 29,5 1,8 12,5 0 totaal 1578,2 1212,6 1009,3 10,6 203,4 0 Tabel 6: overzicht aanbod van gemeenten in samenwerkingsverband Groningen-Assen In de regio Groningen-Assen bevinden zich 46 bedrijventerreinen. In deze regio is circa 1010 ha van de beschikbare 1213 ha reeds uitgegeven (circa 83% van het beschikbare ). In 2011 is 10,6 ha uitgegeven (waarvan 8 ha op bedrijventerreinen Eemspoort). In de regio Groningen-Assen is nog circa 203 ha uitgeefbaar. NB: In de gemeente Groningen is de laatste jaren een tendens ingezet dat bedrijven die zich tot voorheen op bedrijventerreinen vestigden zich nu vestigen in kantoren. Een berekening van het Projectbureau Regio Groningen Assen komt uit dat het hierbij gaat om ca 20.000 m 2 kantoorvloer ( verkantorisering (zie ook pagina 11)). Deze 20.000 m 2 kantoorvloer is niet meegenomen in de uitgiftecijfers van deze monitor. 14
Oost-Groningen Het samenwerkingsverband Oost-Groningen bestaat uit de gemeenten Bellingwedde, Menterwolde, Oldambt, Pekela, Stadskanaal, Veendam en Vlagtwedde. Type terrein Gemeente Bruto Netto Uitgegeven Uitgifte 2012 Totaal uitgeefbaar gemeente Totaal uitgeefbaar particulier bedrijventerrein Bellingwedde 9 7,2 7,2 0 0 0 Pekela 112,8 87,4 72,1 0 8,8 6,5 Menterwolde 115,9 81,9 62,1 0,2 19,8 0 Stadskanaal 207,4 183,4 143,3 1,1 34 5 Vlagtwedde 320,5 219,5 154,7 0,2 44,8 20 Oldambt 423 342,2 253,6 6,4 67,4 21,2 Veendam 326,5 288 270,9 0 15,6 1,5 Totaal 1515,1 1209,5 963,8 7,9 190,4 54,2 Tabel 7: overzicht aanbod van gemeenten in samenwerkingsverband Oost-Groningen In de regio Oost-Groningen liggen 75 bedrijventerreinen. In deze regio is circa 964 ha uitgegeven, er is nog circa 245 ha uitgeefbaar (circa 20% van het netto ). In 2012 is 7,9 ha uitgegeven. Uitgifte vond plaats op de bedrijventerreinen 't Heem (Ter Apel), Bedrijvenpark (Stadskanaal), Eextahaven (Scheemda), Reiderland II (Winschoten), Veenweg (Finsterwolde) en de Gouden Driehoek (Zuidbroek). 15
Overige gemeenten De gemeenten Ten Boer, Grootegast, Bedum, Winsum, Marum, Zuidhorn, De Marne en Slochteren (met uitzondering van bedrijventerrein Rengers) werken niet samen in een regionaal samenwerkingsverband. Type terrein Gemeente Bruto Netto reeds uitgegeven Uitgifte 2012 Totaal uitgeefbaar gemeente Totaal uitgeefbaar particulier bedrijventerrein Ten Boer 26,9 22,2 21,7 0,2 0,4 0 Grootegast 32,5 25,7 16,5 0 1,8 7,4 Bedum 34,4 24,7 23,7 0 1,0 0 Winsum 38,1 35,6 34 0 0,2 1,4 Marum 40,2 35,8 34,7 0 1,1 0 Zuidhorn 56,8 45,7 43,9 0 0,2 1,6 De Marne 61,5 55,6 48,9 0 4,7 2 Slochteren (excl. Rengers) 12,9 9 9 0 0 0 totaal 303,2 254,2 232,5 0,2 9,4 12,4 Tabel 8: overzicht aanbod van de overige gemeenten De overige gemeenten beschikken over in totaal 58 bedrijventerreinen met een totale netto omvang van ruim 254 ha. Hiervan is circa 233 ha uitgegeven. Er resteert nog circa 22 ha ( circa 9% van het netto ) om uit te geven. In 2012 is slechts 0,2 ha uitgegeven op bedrijventerrein Dijkshorn in Ten Boer. In de overige gemeenten is geen terrein uitgegeven. NB: In de Omgevingsverordening provincie Groningen 2009 is een aantal zoekgebieden aangewezen voor toekomstige bedrijventerreinen (zie bijlage 11 van de verordening). Benutting van deze zoekgebieden is alleen mogelijk indien de behoefte is aangetoond en de ladder voor duurzame verstedelijking is toegepast. Het grootste deel van deze zoekgebieden is niet opgenomen in de IBIS-inventarisatie. Het gaat onder meer om een zoekgebied bij de Eemshaven (bruto circa 52 ha), zoekgebieden bij Groningen (Meerstad, bruto circa 140 ha) en zoekgebieden bij Zuidbroek/Muntendam (bruto circa 245 ha). 16
Hoofdstuk 3 Veroudering en herstructurering In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de veroudering en herstructurering van werklocaties. In de provincie Groningen betreft dit alleen bedrijventerreinen; de zeehaventerreinen zijn niet verouderd. De provincie beschikt over 201 werklocaties (bedrijventerreinen en zeehaventerreinen). Volgens de IBIS-gegevens zijn 53 bedrijventerreinen in de provincie Groningen (gedeeltelijk) verouderd. Niet elk bedrijventerrein is geheel verouderd, vaak gaat het slechts om een gedeelte. 112 bedrijventerreinen zijn niet verouderd. Voor 36 bedrijventerreinen is de status onbekend. De veroudering van een bedrijventerrein hangt niet één op één samen met de leeftijd. Of een bedrijventerrein verouderd is, is van meer factoren afhankelijk en vooral het resultaat van (mogelijke) knelpunten die in de loop der jaren zijn ontstaan. Te denken valt aan een slechte ontsluiting, een ongunstige ligging en incourante panden en kavels. Een bedrijventerrein dat bij de introductie op de markt al slecht is gepositioneerd (bijvoorbeeld qua opzet, ligging, profilering of faciliteiten) kan dus al na bijvoorbeeld 5 jaar als verouderd worden getypeerd, terwijl een goed ontwikkeld bedrijventerrein misschien pas na 15 jaar de eerste verouderingskenmerken vertoont. Typen veroudering van werklocaties zijn in IBIS vastgelegd volgens de categorieën Technische (functionele), Economische, Maatschappelijke of Ruimtelijke veroudering. Juist het type veroudering bepaalt, samen met lokale of regionale marktomstandigheden en ruimtevraag van bedrijfsmatige en andere functies (wonen, onderwijs, etcetera) het type ingreep. Uiteraard bepaalt ook de financiële ruimte, de bestuurlijke ambitie en grondposities welk type ingreep mogelijk en wenselijk is. TYPEN VEROUDERING TOEGELICHT Technische veroudering: betreft de fysieke en niet-fysieke infrastructuur, die niet langer past bij de vestigingseisen van bedrijven, zoals slijtage aan materialen, maar ook het ontbreken van bijvoorbeeld glasvezelkabel, een te smal wegprofiel of het ontbreken van openbaar vervoer voor arbeidsintensieve bedrijven. Economische veroudering is het afnemen van de bijdrage, die het terrein levert aan de economische ontwikkeling van een gemeente/regio (bruto regionaal product, aantal arbeidsplaatsen), maar ook afname van de grondwaarde en technologische veroudering van het bedrijfsonroerend goed doordat perceel en gebouw incourant zijn geworden. Ruimtelijke veroudering betreft de inrichting en lay-out van het bedrijventerrein, maar ook de ruimtelijke inpassing in de omgeving of een conflict tussen de verschillende grondgebruikfuncties. Maatschappelijke veroudering betreft sociale veiligheid en andere leefbaarheidaspecten, bijvoorbeeld door gewijzigde regelgeving (milieu, veiligheid, arbeidsomstandigheden) of onwenselijkheid bijvoorbeeld door de nabijheid van een woonwijk of transformatieplannen. 17
De hoofdoorzaken van veroudering zijn weergegeven in tabel 9. Veroudering Technisch Economisch Maatschappelijk Ruimtelijk Onbekend Totaal provincie Groningen 11 10 1 15 16 53 Tabel 9: Hoofdoorzaak veroudering De hoofdoorzaak van de veroudering blijkt lastig aan te geven: in 30% van de gevallen is de hoofdoorzaak onbekend. Van de terreinen waar de hoofdoorzaak van de veroudering wel is aangegeven, geldt dat 15 terreinen ruimtelijk verouderd zijn. Voor 11 terreinen geldt dat de hoofdoorzaak technische veroudering is, bij 10 terreinen is dit economische veroudering en voor 1 terrein geldt dat de hoofdoorzaak maatschappelijke veroudering is. In tabel 10 is aangegeven bij hoeveel terreinen sprake is van herstructurering ingeval er sprake is van veroudering. Veroudering Plan van Masterplan Revitalisering Financieringsfase Voorbereidingsfase Uitvoeringsfase Onbekend aanpak provincie Groningen 8 0 1 0 5 0 39 Tabel 10: Fase van herstructurering Van de 53 als verouderd aangemerkte locaties, is er in 15% van de gevallen een plan van aanpak voor herstructurering aanwezig. In 9% van de gevallen bevindt de herstructurering zich in de voorbereidingsfase. In één geval is er een revitaliseringsplan (bedrijventerrein Euvelgunne, Groningen). In 74% van de gevallen is het onbekend in welke fase de herstructurering zich bevindt. 18
Provinciaal Herstructureringsprogramma In 2010 heeft de provincie het Provinciaal Herstructureringsprogramma bedrijventerreinen Groningen 2009-2013 (PHP) opgesteld. Dit is een uitvloeisel van het Convenant Bedrijventerreinen 2010-2020, eind 2009 opgesteld tussen Rijk, provincies en gemeenten. Het PHP is een inventarisatie van de meest prioritaire te herstructureren bedrijventerreinen. In het Convenant bedrijventerreinen 2010-2020 is afgesproken dat in 2020 15.800 ha aan herstructurering in uitvoering moet zijn genomen, waarvan 6.500 ha aan herstructurering in uitvoering moet zijn genomen vóór 2014. Tot 2014 is qua financiering hiervoor beschikbaar ruim 400 miljoen vanuit het Rijk en 400 vanuit de provincies. Daarnaast worden bijdragen vanuit gemeenten en het bedrijfsleven verwacht. Van de 400 miljoen die het Rijk ter beschikking stelt in de periode 2009 tot en met 2013, is 107 miljoen gedecentraliseerd naar het Provinciefonds. Aan cofinanciering wordt 226 miljoen ingebracht, indirect nog 175 miljoen. De provincies hebben Provinciale Herstructureringsprogramma s opgesteld om in aanmerking te komen voor decentralisatie van rijksgeld en vervullen daarmee een regisserende rol bij bedrijventerreinenbeleid. Sinds 2010 wordt in IBIS aan provincies gevraagd inzicht te geven in de monitoring van de uitvoering van de PHP s. In IBIS is gevraagd naar het (in hectare) dat in de provincie Groningen sinds 1 januari 2009 (tot 1 januari 2013) in uitvoering is genomen. Het resultaat is weergegeven in tabel 10. ha te 2009 60 te 2010 0 te 2011 18 te 2012 65 totaal 143 ambitie 165 procentueel 87% Tabel 10: herstructurering 3 in uitvoering genomen 4 in de provincie Groningen Van de in het PHP neergelegde ambitie van 165 hectare aan herstructurering is naar de stand van zaken op 1 januari 2013 87% bereikt. Dit betekent dat de doelstelling van het programma al bijna is bereikt. In IBIS is de situatie t/m 2012 opgenomen. In 2012 zijn de gemeenten Veendam en Pekela gestart met de voorbereidingen van herstructureringsprojecten. Het betreft circa 65 ha. In 2013 zijn voorbereidingsplannen voor Scheemda en Stadskanaal uitgevoerd respectievelijk gestart. Hiermee is in totaal circa 190 ha van de herstructureringsopgave opgepakt. Voor Menterwolde en Leek worden ook 3 Herstructurering: het uitvoeren van een facelift, (zware) revitalisering, herprofilering en transformatie. Alleen de herstructurering die (zware) revitalisering en herprofilering betreft, wordt meegerekend bij de monitoring van de PHP s 4 In uitvoering: de masterplanfase inclusief de financieringsfase is afgerond en goedgekeurd door de gemeenteraad na 1 januari 2009 19
herstructureringsprojecten voorbereid. De verwachting is dat van de provinciale opgave dit jaar het grootste deel in uitvoering is genomen. De uitvoeringsperiode voor de projecten loopt veelal tot in 2018 door. 20
Hoofdstuk 4 Conclusie - het netto aan bedrijventerrein in de provincie Groningen bedraagt in 2012 circa 2936 ha. Hiervan is nog ruim 518 ha uitgeefbaar terrein beschikbaar (waarvan 286 ha direct uitgeefbaar); - het grootste aanbod uitgeefbare grond op bedrijventerreinen ligt met circa 245 ha in de regio Oost-Groningen, in de regio Groningen-Assen bedraagt het aanbod circa 203 ha; - het netto aan zeehaventerreinen bedraagt circa 1506 ha, hiervan is nog 736 ha uitgeefbaar (Oosterhorn 489 ha en Eemshaven 247 ha). Slecht een zeer klein gedeelte (55 ha) van de uitgeefbare grond is direct uitgeefbaar; - in 2012 is circa 21 ha bedrijventerrein en circa 4 ha zeehaventerrein uitgegeven; - de uitgifte van bedrijventerreinen daalt sinds 2004. In 2011 is een lichte stijging ingezet; - de uitgifte van zeehaventerreinen verloopt grilliger, met een enorme piek in 2008 door de uitgifte van 108 ha op de Eemshaven. De afgelopen jaren is er meer uitgegeven op zeehaventerreinen dan op bedrijventerreinen. In 2012 is echter een forse daling van de uitgifte op zeehaventerreinen waarneembaar; - gemeenten waar sprake is van veel aanbod aan bedrijventerreinen zijn Groningen (155 ha), Oldambt (89 ha), Vlagtwedde (65 ha) en Stadskanaal (40 ha). In de gemeenten Bellingwedde en Eemsmond is geen bedrijventerrein meer uitgeefbaar; - in percentages uitgeefbare hectares ten opzichte van het netto te heeft Haren 100% uitgeefbare hectares bedrijventerrein. Andere gemeenten waar nog relatief veel uitgeefbaar bedrijventerrein is zijn Grootegast (36%), Vlagtwedde (30%), Appingedam (27%), Oldambt (26%), Slochteren (25%) en Menterwolde (24%). In de provincie Groningen is circa 18% van het totale netto te nog uitgeefbaar; - de regio Eemsdelta (exclusief zeehavens) beschikt netto over circa 260 ha bedrijventerrein, waarvan nog ruim 48 ha uitgeefbaar is; - de regio Groningen-Assen beschikt over circa 1212 ha netto bedrijventerrein, waarvan nog circa 203 ha uitgeefbaar is; - de regio Oost-Groningen beschikt over circa 1209 ha netto bedrijventerrein, waarvan nog circa 245 ha uitgeefbaar is; - de overige gemeenten beschikken over circa 254 ha netto bedrijventerrein, waarvan nog circa 22 ha uitgeefbaar is; - 53 bedrijventerreinen zijn (gedeeltelijk) verouderd. Op 14 terreinen is gestart met een vorm van herstructurering; - In het Provinciaal Herstructureringsprogramma bedrijventerreinen Groningen 2009-2013 is een ambitie opgenomen van 165 hectare aan herstructurering. In de periode 2009-2012 is 143 hectare herstructurering in uitvoering genomen; - De bedrijventerreinenmarkt ondervindt grote gevolgen van de economische en financiële crisis: groei van bedrijven is afgeremd, ook in hectares. De uitgifte van nieuw bedrijventerrein op (middel)lange termijn is sterk afhankelijk van hoe bedrijven door de crisis komen. Op lange termijn wordt uitgegaan van een structurele trend naar minder ruimtevraag van bedrijven. Er is nog ruim 518 ha uitgeefbaar terrein beschikbaar in de provincie Groningen. Daarnaast is er een potentiële voorraad: op grond van een regeling in de provinciale Omgevingsverordening is de aanleg van nieuwe bedrijventerreinen en uitbreiding van bestaande bedrijventerreinen mogelijk indien een terrein is gelegen binnen een aangewezen zoekgebied voor bedrijventerreinen. Wel geldt als voorwaarde dat de behoefte moet worden aangetoond, en dat op bestaande terreinen geen ruimte meer beschikbaar is of kan worden verkregen na herstructurering of kan worden aangetoond dat omwille van milieuredenen dan wel om reden van thematisering uitbreiding van bestaand bedrijventerrein noodzakelijk is. De zoekgebieden hebben een omvang van circa 440 ha bruto. Gezien de 21
afnemende ruimtevraag kan geconcludeerd worden dat de bestaande en potentiële voorraad aan bedrijventerrein meer dan voldoende is om aan de vraag te kunnen voldoen. 22
Over IBIS De IBIS inventarisatie wordt jaarlijks georganiseerd door de 12 provincies in nauwe samenwerking met DG Ruimte en Water van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. Opdrachtgever voor IBIS werklocaties is het Ministerie van Infrastructuur en Milieu. De inventarisatie wordt gehouden onder alle gemeenten. De werkwijze verschilt per provincie: via een digitale enquête op het centrale IBIS-systeem (op de IBIS website www.bedrijventerreinen.nl) of via een digitale enquête via eigen provinciale inventarisatiesystemen. De provincie Groningen hanteert het landelijke IBIS format voor de inventarisatie van de stand van zaken in uitgifte een aanbod van bedrijventerreinen. Het projectmanagement ligt bij Arcadis. Arcadis is verantwoordelijk voor de verwerking en analyse van de door de provincies geïnventariseerde, gecontroleerde en vrijgegeven enquête-uitkomsten. De analyse waarvan het resultaat is neergelegd in het onderliggende rapport is gebaseerd op de door Arcadis gecontroleerde enquête-uitkomsten. Gemeentelijke contactpersonen Contactpersonen vanuit de gemeenten voor IBIS zijn: Appingedam: dhr. E. de Korte Bedum: mevr. I. Zuidema Bellingwedde: dhr. J. Luchtenborg De Marne: mevr. P. de Vries Delfzijl: dhr. T. Hoorndijk Eemsmond: dhr. B. Luurtsema Groningen: mevr. H. Frizo Grootegast: dhr. A. Spinder Haren: dhr. F. Kamminga Hoogezand-Sappemeer: dhr. H. Holtkamp Leek: dhr. M. van der Meulen Loppersum: dhr. N. Poort Marum: dhr. G. Postma Menterwolde: dhr. O. Koetje Oldambt: dhr. J. Zeevaart Pekela: mevr. J. Kuntkes Slochteren: mevr. E. Huisman Stadskanaal: dhr. M. Veenma Ten Boer: mevr. H. Frizo Veendam: mevr. J. Kuntkes Vlagtwedde: dhr. K. Dijkstra Winsum: dhr. J. Samplonius Zuidhorn: dhr. B. Groenewolt Groningen Seaports: dhr. L. Klip 23