Boekbesprekingen Zwarte zwanen en bloeiende bloemen Nassim Nicholas Taleb De zwarte zwaan; de impact van het hoogst onwaarschijnlijke. Amsterdam : Nieuwezijds, 2008 Dr. Froukje D. Wirtz In de jaren tachtig was ik verbonden aan een opleidingsinstituut voor Hoger Management. Mijn vak werd toen besturen in onzekerheid genoemd. Begin 1990 werd dit omgedoopt in strategisch beleid en innovatie. Ik heb dat jammer gevonden omdat de kernthematiek van leidinggeven en besturen blijft: onbekende situaties in een onzekere wereld; fantasieën van maakbaarheid ten spijt. Dit vraagstuk heb ik vervolgens tot een levensthema gemaakt, getuige enkele publicaties over onzekerheidsreductie of zekerheidsstreven in leiderschap (Wirtz, 1997; 2006). Toen ik Talebs boek De zwarte zwaan; de impact van het hoogst onwaarschijnlijke onder ogen kreeg en zag dat de auteur aan de universiteit van Massachusetts hoogleraar onzekerheidskunde is, was ik dan ook meteen bij de les. EEN ZWARTE ZWAAN IS EEN GEBEURTENIS Taleb wil conventionele wijsheden onderuithalen. Ze zijn onbruikbaar in de complexe wereld van vandaag (hij spreekt van Extremistan). Als kind in de Grieks-Syrische gemeenschap in Libanon leerde Taleb de harde impact van toeval en onzekerheid lees: zwarte zwanen aan den lijve kennen. Het maakte hem tot een empirisch scepticus (15) en een sceptisch empiricus (33). Een zwarte zwaan, zegt Taleb, is een totaal onverwachte gebeurtenis, met grote gevolgen, waarvoor we naderhand een verklaring bedenken die de gebeurtenis begrijpelijk en voorspelbaar maakt. 73
TWEE HOOFDCONSTATERINGEN In het betoog van de auteur zijn over de huidige tijd twee hoofdconstateringen te lezen. 1. De geschiedenis en samenlevingen kruipen niet. Ze maken sprongen; ze gaan van breuk naar breuk. Wij misleiden onszelf met onze neiging om ons te focussen op wat in onze ogen concreet en zinnig is. Wij streven zekerheid na met verhalen, betekenisgeving, attributies en na-spellingen. Wij gaan clusteren en categoriseren en zoeken daarover bevestiging. Taleb noemt deze bezigheid: platoniciteit. Dergelijk reductionisme kan explosieve gevolgen hebben, omdat we de bronnen van onzekerheid buiten beschouwing laten en dan plotseling door een zwarte zwaan worden overvallen. Talrijke voorbeelden illustreren zijn betoog, zoals de beursval in oktober 1987. 2. De moderne, complexe wereld (Extremistan) wordt gedomineerd door (zeer) zeldzame gebeurtenissen, die ons door tunnelvisies en onze zwartezwaanblindheid ontgaan. Extremistan leent zich niet meer voor het statistisch instrumentarium van Mediocristan. In Extremistan zijn namelijk de ongelijkheden zodanig, dat één enkele waarneming een onevenredig grote impact kan hebben op de som of het totaal. Een dergelijke waarneming zou in Mediocristan statistisch wegvallen. Platoniciteit of hoe we bevestiging zoeken De moeder van alle problemen is het probleem van inductieve kennis: hoe kunnen we langs logische weg van bijzondere gevallen tot algemene conclusies komen? Anders gezegd: kan kennis van het verleden tot kennen van de toekomst leiden? Taleb doet uitvoerig uit de doeken dat deze mogelijkheid er minder is dan je denkt en dat juist in dit minder calamiteiten schuilen. Uit gelijke antecedenten vloeien niet altijd gelijke gevolgen voort. Wij houden onszelf met dergelijke illusies voortdurend voor de gek en laten ons inpakken door opmerkingen als: Maakt u zich geen zorgen, wij hebben twaalf risicomanagers in dienst. De kalkoen werd dat jaar 356 dagen gevoed. Het leek hem een traditie, hij zocht bevestiging, maar op de 357ste dag trof hem een zwarte zwaan: het moment waarop de wetenschap van normale kalkoenen schlemielen maakt. Burgers lijken op kalkoenen die zwarte-zwaanblindheid prefereren. Vijf hoofdstukken vertellen waarom. We zoeken liever bevestiging dan ontkenning, hoewel Karl Popper ons opdroeg hypotheses te falsifiëren. Van hem is de uitspraak De wereld is onvoorspelbaar en daar is niets aan te doen. In Extremistan neemt de onvoorspelbaarheid toe. Omdat interpreteren een automatisme is en we nalaten toetsbare inschattingen en navraag te doen, houden we onszelf voortdurend een fopspeen voor. Orde, vereenvoudiging, het tegengaan van complexiteit, controle en beheersing zijn ons meer waard dan echt kijken. 74
We zijn niet geprogrammeerd op zwarte zwanen; wel op gebrekkig kijken en interpreteren. Er is echter non-lineariteit in de wereld en asymmetrie in positieve of negatieve consequenties. Het empirisme schreef voor dat we moeten bevestigen, niet weerleggen. Bevestiging geeft een illusie van stabiliteit en is een verschrikkelijke bekrachtiging die zwarte zwanen creëert. Maar, vindt Taleb, dat we tot hier zijn gekomen, betekent nog niet dat we dezelfde risico s moeten blijven nemen. We moeten (zeker in het onderwijs) leren zeggen: Ik weet het niet. De spelillusie, de narratieve misleiding en de tunnelvisie zijn welomschreven gedomesticeerde vormen van onzekerheidsreductie. Wat is gebeurd nemen we serieus, wat gebeurd zou kunnen zijn, negeren we. De donkere kant van de maan is moeilijk te zien, het kost moeite er licht op te laten schijnen en we zijn van nature lui en oppervlakkig. De huidige editie van de menselijke soort is er niet op gemaakt abstracties te begrijpen. We zijn niet in staat de gang der dingen te achterhalen Deel 2 van het boek kleurt ons gebrek aan voorspellend vermogen in: we zijn niet in staat de gang der dingen te achterhalen. We denken echter van wel. Taleb voert deze flagrante fout terug op: a. onze epistemische arrogantie en onze hieraan analoge toekomstblindheid. Deze arrogantie leidt tot schaamteloos foute voorspellingen, miscalculaties en hybris ; b. reductionistisch denken in categorieën en andere platoonse wijsheden. Het voorspellen van de vooruitzichten voor (bijvoorbeeld) de aandelenkoers in het jaar 20xx is onzin. Dit weet de analist, maar later kan hij zeggen dat het feitelijke percentage een uitschieter was; c. een gebrekkig instrumentarium om conclusies mee te trekken, met name ten behoeve van Extremistan. Zolang dit het geval is leven we in een tunnel in Mediocristan met als leidende gedachte: het zal z n gangetje wel gaan, met bevestigingsneiging en geloofsvolharding. Daarbij vermoed je geen zwarte zwanen op je pad. Taleb veegt de vloer aan met de gemiddelden van de gausscurve of de klokkromme. Je kunt de dingen niet zien aankomen. Een vijfjarenplan opstellen is lariekoek. Het model van rationeel gedrag in onzekere situaties, zo luidt een van Talebs oordelen, is niet alleen zeer onnauwkeurig, maar is zelfs faliekant fout als beschrijving van de werkelijkheid. Luisteren naar de expert is dan angstreducerend gedrag. In deel 3 doet Taleb een poging de zwarte zwanen grijs te maken. Kun je leren je eigen pillen te vergulden? Enkele adviezen en voorbeelden: Werk met negatief-empirisme: je kunt aardig wat aan de weet komen door na te gaan wat er niet juist is. Bij alle MBA s wordt volgens Taleb nog gewerkt met de bevestigingstheorie. Popper zou zijn opgesprongen van kwaadheid. Beter is: te letten op de schade die je eventueel gaat oplopen. 75
Pas met spaargeld/aandelen de 80/20-regel toe: zet 80% van je geld op nette staatsobligaties en handel met de overige 20% vaak en risicovol. Klokkrommen werken niet in Extremistan. Dus de huidige academische statistiekboeken zijn onzin. Degenen die tot taak hebben ons bewust te maken van onzekerheid blijven in gebreke. Ze spelden ons valse zekerheden op de mouw, bijvoorbeeld iets over subatomaire deeltjes. Wantrouw dat! Een praktijkman/-vrouw werkt beter van probleem naar boeken, niet omgekeerd. Alleen al het feit dat je leeft, is een uitzonderlijk groot geval van geluk. Houd jezelf steeds voor dat je een zwarte zwaan bent. DE SCHOONHEID VAN FRACTALEN EN TOEVALLIGE VARIATIE Met de slothoofdstukken gaat Taleb naar eigen zeggen nog eens dieper in op het eerdere betoog. Naïeve globalisering leidt tot Extremistan. Daar lijden wij aan toekomstblindheid, omdat er een voorwaarts proces gaande is dat wij niet kunnen kennen. De ware reden is toeval. Dit proces berekenen met het paradigma van het niet-schaalbare (zoals dat van de gaussiaanse klokkromme) is intellectueel bedrog. We weten niet wat we in de toekomst zullen weten, zo merkte Poincaré, volgens Taleb terecht, op. Eveneens met instemming bespreekt Taleb Benoît Mandelbrots inzichten in toevallige variatie en fractalen. Toevallige variatie staat gelijk aan standaarddeviatie. Daarvoor zijn geen maatstaven, want de standaarddeviatie is juist onzekerheid, is risico. Fractaliteit verwijst naar zich herhalende patronen, die steeds kleiner (of groter [FW]) worden, min of meer op het geheel lijken en affiniteit tot elkaar hebben. De onderlinge verhoudingen blijven namelijk steeds dezelfde. Volgens Taleb leidt dit tot grote schoonheid (die uiteraard niet-gaussiaans is), zoals in muziek. Fractalen en toevallige variatie kunnen de verrassing van zwarte zwanen reduceren, maar bieden geen nauwkeurige antwoorden, hoogstens grijze zwanen. MEER GREEP OP DE WERKELIJKHEID VAN MANAGEMENT EN ORGANISATIES? De Zwarte Zwaan is een dik en vol boek. Tijdens het lezen dacht ik herhaaldelijk Ja dat herken ik, maar wat is er nieuw aan en welke inzichten voor de werkelijkheid van management en organisaties biedt het? Bij de verschillende thema s denk ik aan diverse voorbeelden uit de vakliteratuur: Wij streven zekerheid na met verhalen en attributies en laten daarbij na toetsbare inschattingen en navraag te doen (zie afbeelding). We geven achteraf een positieve draai aan onze inspanningen en jaarcijfers en vooraf beloven we te veel (Weick, 1995). Er is non-lineariteit en chaos in de wereld; wij geven er betekenis en beweging aan (Stacey, 1993; Van Eijnatten e.a., 2002). We appreciëren de schoonheid van fractalen (Van Eijnatten e.a., 2002; Senge e.a., 2006). 76
Bron: F.D. Wirtz. Dynamisch oordelen en diagnosticeren in organisaties (1998, p. 28). 77
Dit lichte déjà vu-gevoel is voorbij zodra ik (27-1- 10) de media raadpleeg: Voor De Nederlandsche Bank vraagt dit enige intellectuele veerkracht. Tot voor kort dacht zij elke complexiteit aan te kunnen en nog steeds lijkt ze te denken dat met een beetje meer instrumentarium het allemaal te behappen is. Dat is een illusie. (Arnoud Boot, NRC, 27-1- 10) Tijdens het tv-journaal van 20.00 uur zegt een minister: Ik moet blind kunnen varen op de wetenschap. Daarop riposteert een Kamerlid: Als dát erin staat, dan moet de onderste steen boven komen. De heilige huisjes van de wetenschapsleer zijn nog verre van geslecht. Ook bij de behandeling van het rapport van de commissie-davids heeft het kabinet momenten van jagerslatijn en geloofsvolharding. Er moet dus bij voortduring worden gerammeld aan de deuren van de platoniciteit en de zwarte-zwaanblindheid. Dat doet Taleb. Wat betreft de boodschap kan ik het boek aanbevelen. Toch bespeur ik bij mezelf terughoudendheid naar dit boek. Waarom? Dit heeft allereerst te maken met de barokke opdringerige welbespraaktheid van de auteur. Hij wordt niet moe zich het beste jongetje van de klas te tonen, die doorziet hoe anderen het mis hebben. Ik houd niet van die stijl, maar dat is een kwestie van smaak. De invalshoek van Taleb is populair filosofisch-academisch. De auteur toont zich praktijkman, zonder boodschap aan het politieke of publieke terrein. Hij negeert de averij die economie, beurs en vertrouwen hebben opgelopen en heeft onverminderd handel en winstbejag als invalshoek. Hij helpt ons wat betreft kernvraagstukken niet verder. Een hoopvol perspectief ontbreekt. Waarom moeten wij genoegen willen nemen met grijze zwanen? Dit is immers een tijd waarin aan een nieuwe toekomst, aan bloeiende bloemen, kan worden gewerkt? In Presence bijvoorbeeld tonen Senge et al. (2006) deuren naar nieuwe werelden van bewustzijn. Presence toont foto s van waterkristallen (fractalen!) van Masaru Emoto. De foto s laten zien dat kristallen anders zijn wanneer het gaat om schoon of vuil water; of erbij is gemediteerd of muziek van Mozart is weergegeven! Op blz. 272 heb ik in de marge geschreven: En pensant à une fleur, souvent on la fait naître. Dus: andere gedachten kunnen een andere werkelijkheid creëren. Hoeveel zwarte zwanen zouden daarvoor nodig zijn? 78
Literatuur Eijnatten, F. van, M. Kuijs, en J. Haffmans (red.) Verdieping van chaosdenken; theorie en praktijk. Assen : Van Gorcum, 2002 Senge, P., C.O. Scharmer, J. Jaworski, en B.S. Flowers Presence; een ontdekkingsreis naar diepgaande verandering in mensen en organisaties. Den Haag : SDU Academic Service, 2006 Stacey, R.D. Strategic management and organisational dynamics. London : Pitman, 1993 Weick, K.E. Sensemaking in organizations. Thousand Oaks/London : Sage, 1995 Wirtz, F.D. Persoonlijk leiderschap; de bijdrage van de persoonlijkheidspsychologie van Pieter van de Griend aan arbeidsorganisaties. Amsterdam: Thesis, 1997 Wirtz, F.D. Achter het masker van de persoonlijkheid. Soest : Nelissen, 2006 79