VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit LANGEMARK-POELKAPELLE Gemeente LANGEMARK Wijk MADONNA Parochiekerk O.L.Vrouw Onbevlekte Ontvangenis Arrondissement Ieper KERK Het kerkdorp "Madonna" werd voornamelijk uitgebouwd na de oorlog van 1914-18, en in 1936 tot zelfstandige parochie verheven. De moderne zaalkerk met vrijstaande toren werd opgetrokken in 1938-39. Het orgel is beschermd als monument, MB 29 XI 2000. ORGEL Auteur oorspronkelijk instrument : Louis Delhaye (Gent) Bouwjaar : 1 ste h. 18 de e. (ca. 1720?) Historiek Het orgel bevond zich aanvankelijk in de Sint-Annakapel te Gent (gesticht in 1644; gelegen in de Lange Violettestraat en afgebroken in 1866). Het is niet bekend of het voor die kapel gebouwd was. Aldaar werd het in 1829 ingrijpend gerenoveerd door Pierre (jr) van Peteghem (Gent). Nadat de nieuwe grote parochiekerk Sint-Anna (aan het Sint- Annaplein; eerstesteenlegging in 1853, inwijding in 1869) in gebruik genomen was, werd het kapelorgel daar als voorlopig instrument heropgebouwd. Deze overplaatsing kan uitgevoerd zijn door de orgelbouwers Lovaert (Gent), vermits zij voorheen (bijvoorbeeld in 1854) reeds het instrument in onderhoud hadden. In 1904 werd een nieuw doksaalorgel geplaatst in de Sint- Annakerk en degradeerde het (voor de immense ruimte veel te kleine) oude orgel tot koororgel of begeleidingsorgel. Later zou het gedemonteerd en opgeslagen geweest zijn. Uiteindelijk werd het te koop gesteld en aangekocht door de kerkfabriek van Langemark Onze-Lieve-Vrouw. In 1958 werd het orgel in de kerk van de Madonna-wijk heropgebouwd door de pastoor en een medewerker; de electroventilator werd geplaatst door G. Delmotte (Doornik). INSTRUMENT Klaviatuur - ingebouwd aan de prospectzijde; bevond zich in origine vermoedelijk aan de achterzijde - klavier uit 2 de helft 19 de e.; eiken raam, toetsen in zachte
houtsoort, beenbeleg - modern voetklavier, van eind 19 de of begin 20 ste e. - registertrekkers aan weerszijden van het klavier; voorzien van zeer platte trekknoppen (die misschien nog origineel zijn) Dispositie Tremblant Cornet Bourdon 8 Prestant Doublette Flûte 4 disc. Flûte basse [4'] Nasar 2 2 /3 Traversière disc. Traversière bas Trompette 8 disc. Trompette bas Hautbois [sup.] Clairon 4 [bas] [leeg registergat * ] * de Tremblant-bediening bevond zich waarschijnlijk voorheen hier manuaalomvang : C - f 3 deze tessituur zal in 1829 ingevoerd zijn; in origine wellicht CD - c 3 of d 3 pedaalomvang : C - d 1, aangehangen Pijpwerk * algemeen * - het oudste pijpwerk lijkt met behulp van krijtlijm gesoldeerd geweest te zijn - alle pijpwerk is nogal gebuild en beschadigd front : - structuur : veld middentoren veld 11 pijpen 5 pijpen 11 pijpen ^-opstelling v-opstelling ^-opstelling - in het ene veld zijn de 2 uiterste pijpen loos, in het andere de 1 uiterste; de overige zijn aangesloten; in origine waren minder pijpen aangesloten, ze zijn wellicht in de 19 de e. (door Lovaert?) sprekend gemaakt - loden pijpen; waren in origine met folie bekleed; thans met zilverimitatie-verf beschilderd - het front is nog vrij homogeen origineel; de pijpen hadden in origine weinig overlengte; de toonhoogte is zeer veel opgetrokken - in de middentoren halfronde opgeworpen labia, in de velden ronde onderlabia en spitse bovenlabia - boven de spitse bovenlabia is een versiering gevormd die kenmerkend is voor de factuur van L. Delhaye: 4 kleine bolvormige uitstulpingen in het metaal, in kruisvorm binnenpijpwerk : - in het oudste pijpwerk (L. Delhaye?) zijn geen plaatlengteincirkelingen aan te treffen Cornet 5 r : op 2 bankjes die wellicht uit 19 de eeuw dateren; 14 + 15 cancellen; was misschien voorheen een Cornet van 3 koren en uitgebreid tot 5 (door Lovaert?)
8'-koor : gedekt, met verschuifbare hoeden; heel enge mensuur; draagt een oude inscriptie "Bourdon Cornet", maar is uit een ander orgel afkomstig (was misschien geen Cornetpijpwerk); was in origine met bolusverf gesoldeerd geweest; c# 1 en d 1 zijn toevoegsels van andere factuur 4'-koor : open, niet zo wijde mensuur; dateert van 2 de helft 19 de e. (door Lovaert?); op de grootste pijp volgende inscriptie (zeer verweerd): gekuist door Evarist Lovaert orgelmaker te Gend den 4 oct 1854 2 2/ 3', 2' en 1 3/ 5'-koor : zelfde factuur als 4', doch bevat ook ouder materiaal Prestant 4 v : 16 + 16 pijpen op de windlade (de grootste in het front, cfr. supra); enge mensuur; behoorlijk van factuur en soldeerwerk; vermoedelijk origineel Bourdon 8 v : * houten pijpen : - 6 pijpen zijn geplaatst achter de middentoren, en 6 + 6 aan de zijkanten; - pijpwerk uit twee bouwperioden : - de ene soort met sierlijke kruikvormig gedraaide voeten (typerend voor L. Delhaye); heel lage opsnede; gespijkerde voorslagen - enkele aanvullingen (misschien was er in origine nog een verkort octaaf), met octogonale voeten (Van Peteghem?); bij enkele corpora is bovenaan een linnen band rondgekleefd * metalen pijpen : - 18 + 18 gedekten, op de lade; origineel 18 de -eeuws; de dichtgesoldeerde bovenkant van de hoeden wijst er op dat er voorheen roeren aanwezig waren; de kernen zijn redelijk gaaf behouden Doublette 2 v : 18 de -eeuws Flûte 4 v : 18 de -eeuws; in origine volledig roergedekt, thans zijn bij de grootste de roeren weggenomen en de hoed bovenaan dichtgesoldeerd; de 4 + 5 kleinste pijpen zijn open fluiten Nasard [2 2 /3'] : de grootste zijn gedekten (in origine roergedekten?), verder originele roergedekten; de 13 + 12 kleinste zijn conische Traversière 8 v : op deze plaats stond voorheen een mixtuur; de bas is 19 de -eeuws (Lovaert?), vanaf ong. 4'-lengte licht ronde opsneden; de discant bestaat uit ouder pijpwerk (o.m. afkomstig uit de mixtuur?) Trompet 8 v : ouder pijpwerk, doch in 19 de e. zwaar gerenoveerd (Lovaert?); in de bas bekers met blikken onderstuk Clairon 4 v : vermoedelijk integraal 19 de -eeuws (Lovaert?) Hautbois 8 v : zelfde constructiekenmerken als Clairon; trechtervormige bekers in zeer smalle mensuur; de grootste met blikken onderstuk Windlade - zeer diep gelegen ten opzichte van het front - originele lade? gerenoveerd en uitgebreid door Van Peteghem; de lade meet 120 cm - het rooster van Nasard en Traversière is gewijzigd (2 de h. 19 de e.) - de canceldichting onderaan is doorprikt - ventielkas : bevindt zich aan de frontzijde; zeer ondiepe en
lage ventielkas; korte kleppen en korte haakjes; een aantal kleppen is toegevoegd, factuur niet gelijkvormig aan de oude kleppen; geen inscripties - enkele maten : cancelhoogte = 3 cm; dikte v.d. tafel = 6 mm dikte v.d. slepen = 80 mm dikte pijpstok = 20 mm hoogte ventielkas = 62 mm inwendige diepte v.d. ventielkas = 19,2 cm Tractuur - wellenbord van 1829 (Van Peteghem?); inscriptie : S te Anna Gend i829 - eiken wellen; enkele zijn vernieuwd - eiken abstracten - vierkantige registerstokken; smeedijzeren registerwalsen Windvoorziening - kleine grenen magazijnbalg - naast het orgel geplaatst; thans zonder bekisting - de oude tremulant is nog aanwezig - onder de lade is een schokbreker geplaatst - het eiken windkanaal in de voet van de kast is oud ORGELKAST - 18 de -eeuws prospect - de voet is totaal vernieuwd bij het verplaatsen van de klaviatuur; het klavier bevond zich in origine aan de rugzijde - de windlade is zeer diep gelegen, als gevolg van de klavierwijziging - een gedeelte van het dak is verdwenen - van de bekroning is een stukje weg - elk van de twee hoeklijsten is bekroond met een buste, elk van de twee frontpijpvelden is bekroond met een medaillon HUIDIGE TOESTAND - instrument : bespeelbaar, doch in verval - meubel : normaal datum onderzoek : januari 1989 * * * BIBLIOGRAFIE A. E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; - blz. 100-101 : On peut évaluer que la famille Dell Haye a placé plus de deux cents orgues en Belgique et en Hollande. Parmi ceux placés par Louis Dell Haye jeune, nous citerons: Nieuwenbosch (abbaye), instrument médiocre d'après Eg. Van
Peteghem qui accordait cet instrument en 1772. (D'orgel van d'abdye van Nieuwenbosch is van La Haye ende seer sleght.) Gand (Ste-Anne), même témoignage. [Nota: Van Peteghem had meestal maar weinig lof voor het werk van zijn concurrenten.] - blz. 200-202 : VAN PETEGHEM (Pierre), le jeune, [...] Voici les orgues placées par ce facteur de 1823 à 1846: [...]; Gand (Ste-Anne), 14 reg., fl. 775; [...] Ces orgues ont été placées de 1824 à 1835. [...] B. webpagina over de parochie Langemark-Madonna op : http://www.westhoek.info/ned/parochies/gemeenten/kerken/madonna.as p?kid=97&pid=142&gid=11 Aangaande het orgel wordt een brief afgebeeld van wijlen L. Vanhoutte, pastoor in de Madonna-wijk van 1955 tot 1961 : Dentergem 21 Oct 1969 Eerw. Vrienden U zoekt om inlichtingen nopens orgel. Welnu: Ik was pastoor op Madonna en heb daar een orgel geplaatst zeer schoon van buffet meer dan 200 jaar (of nog meer) oud. Ik kocht het orgel af van den EH Pastoor van S Anna te Gent. Het orgel is zeer schoon van muziek 12 registers als ik mij niet vergis. In de kast wanneer men langs achter, de deur opent langs onder, daar waar ik de ventilator liet inzetten staat er nog geschreven van waar het orgel eerst kwam, dus is de derde kerk waarin het staat. Het orgel stond te Gent boven de sacristij en werd sinds jaren niet meer bespeeld, de blaasbalg was kapot. Ik heb het orgel zelf afgebroken met de Heer Vande Weghe uit Kortrijk en de Burgemeester van Langemark heeft het met zijn camion gevoerd naar Madonna. Ik heb met de Heer Vande Weghe het orgel herbouwd zonder meer, want het was goed, heeft een clavier en een voetklavier. Ik moet nog zeggen Madonna is een kerk op het gehucht Madonna : Langemark-Poelkapelle-Merkem circa 1500 zielen. Het orgel is zeer schoon en de pijpen zijn uit tin de frontpijpen zijn tamelijk broos door den tijd. Den Heer Delmotte uit Doornyk heeft de souflerie geleverd in ±1959. Het orgel heb ik geplaatst meen ik in 1957 maar de volledige compte-rendu ligt op de pastorie geschreven in een gecartoneerd cahier, daar heb ik denk ik volledig neergeschreven wat ik wist over het orgel dat voor het eerst speelde op 11 Febr. en de zondag daarna in de H. Missen. Wanneer u een uitstap doet rond Ieper dan kunt u zelf gaan zien.
ICONOGRAFIE 1) Fotografische opnamen beschikbaar bij het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium / Brussel : Zie tevens : Roose-Meier, B. : Fotorepertorium van het meubilair van de Belgische bedehuizen, provincie West-Vlaanderen, kanton Ieper I; uitg. Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, 1978; onder LANGEMARK, kerk O.L.Vrouw Onbevlekte Ontvangenis - Interieur / Alg. gezicht naar het W., cliché M75323 (1973). KIK-IRPA, Brussel
- Klank / Orgel, gedeeltelijk door Van Peteghem, l. en r. bekroond met bustes van David en de H. Cecilia van Rome (?) en medaillons met voorstelling in reliëf van David en de H. Cecilia van Rome (?), overgebracht van de St-Annakerk te Gent ca. 1958, ca. 1829 en oudere delen : 2e h. XVIIIe, eik, cliché M75324 (1973). KIK-IRPA, Brussel
2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen (Brussel), 1989 - houten gedekt-pijp (zie midden) met de voor L. Delhaye zeer typerende pijpvoet-vorm - inscriptie S te Anna Gend i829 door Van Peteghem op het wellenbord
2) foto afdeling Monumenten & Landschappen (K. Vandevorst), 2002