VERKENNEND ONDERZOEK LEARNING BLENDS. Bijlagen

VERKENNEND ONDERZOEK LEARNING BLENDS Bijlagen

VERKENNEND ONDERZOEK LEARNING BLENDS Bijlagen Lectoraat elearning en afdeling ICTO Hogeschool INHOLLAND: Lianne van Elk, Jos Fransen, Pieter Swager, Arja Veerman Verdonck, Klooster & Associates: Welmoed Lockefeer, Jan-Paul van Staalduinen 2 maart 2007 status Definitief versie 1.0 interne toets René Montenarie, Willem-Jan van Elk Copyright 2007 Verdonck, Klooster & Associates B.V., Hogeschool INHOLLAND Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende.

Inhoudsopgave A Bijlage: Analyse- en evaluatiekader 1 B Bijlage: "Blended Learning, Van misverstand en spraakverwarring tot een nieuwe werkdefinitie." 4 C Bijlage: Beschrijvingen praktijkvoorbeelden learning blends 11 1 Wiki [ICT-dienstverlener] 12 2 Second Life [Waag / Imagine] 17 3 ELO Vooruit! Dominicus College Nijmegen 22 4 E-portfolio in de zorg [Albeda College] 27 5 Profielwerkstuk [Hogeschool Zuyd] 32 6 Het leren organiseren [ROC Eindhoven] 37 7 DigiPABO [Hogeschool INHOLLAND] 42 8 Zuydlab [Hogeschool Zuyd] 47 9 European Virtual Seminar [Open Universiteit] 51 10 IBM Basic Blue [IBM] 56 11 TISO [Digitale Universiteit] 61 12 Politie Kennis Net [Politieacademie] 67 13 Behrloo [Politieacademie] 72 Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. ii

A Bijlage: Analyse- en evaluatiekader Het verkennend onderzoek naar inspirerende voorbeelden van learning blends maakt gebruik van een door het onderzoeksteam ontworpen analysekader en evaluatiekader voor het veldonderzoek. Door interviews met sleutelfiguren in de cases en documentstudie wordt een beeld geschetst van de leerpraktijk. Het analyse- en evaluatiekader dient ervoor te zorgen dat de belangrijkste aspecten worden belicht en het maakt onderlinge vergelijking van leerpraktijken tot op zekere hoogte mogelijk. Dit kader vloeit voort uit het theoretisch kader dat eerder werd ontwikkeld. Analyse- en evaluatiekader Het kader is bedoeld voor een onderzoek naar leerpraktijken die kunnen worden omschreven als innovatieve learning blends: leerpraktijken met een innovatief ontwerp ten behoeve van het leren in een organisatie, kennisinstelling of bedrijf, of een combinatie hiervan. In de te onderzoeken leerpraktijken zal per definitie sprake zijn van een vorm van blended learning, zodat dit analyse- en evaluatiekader ook bruikbaar moet zijn voor de nadere beschrijving van die leerpraktijken. In de beschrijving van de leerpraktijken is omwille van de leesbaarheid gekozen voor het geïntegreerd aanbieden van de resultaten van de analyse en de evaluatie. De meeste aandachtspunten zijn van beschrijvende en analyserende aard; andere, bijvoorbeeld aspecten van 3 [effectiviteit], 4 [innovatief karakter] en 5 [bijdrage aan oplossen van systeemfalen] zijn evaluatief. 1. Algemene en kwantitatieve gegevens Hieronder aanvullende en meer algemene en kwantitatieve gegevens, die voor de analyse, evaluatie, en vooral voor de beschrijving van de leerpraktijk belangrijk zijn: Titel en doelstelling case; Betrokken instellingen, organisaties en/of bedrijven [afhankelijk van eisen rond anonimiteit]; Actoren [met kenmerken] per instelling/organisatie [aantal betrokken studenten, deelnemers of werknemers in een leerpraktijk en per tijdvak; aantal betrokken docenten/trainers en/of begeleiders/tutoren/moderatoren, of anderszins]; Kennisdomein, beroependomein of sociale praktijk waarop de leerpraktijk betrekking heeft; Doorlooptijd van de leerpraktijk en [studie]belasting, indien hiervan natuurlijk sprake is; Aantal maanden/jaren dat er ervaring is opgedaan met dit type leerpraktijk in deze vorm; Mate waarin of wijze waarop verschillende actoren eventueel betrokken zijn bij de praktijk; Meerwaarde voor alle betrokkenen van de samenwerkingsvorm Eventuele betrokkenheid van andere ondersteuners bij de leerpraktijk [technisch, inhoudelijk]; Verwijzingen naar URL met relevante informatie over de onderzochte leerpraktijk. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 1

2. Aspecten van blended learning 2.1 Soorten leerprocessen Aandachtpunten: Type leerdoelen dat wordt nagestreefd [competenties, kennis, vaardigheden, attitudes]; Aanvullende typering van de leerpraktijk [leren in de praktijk, leren in of buiten school]; Formeel/informeel leren. 2.2 Didactische strategie Aandachtspunten: Individueel leren, samenwerkend leren of combinaties hiervan [parallel of sequentieel uitgevoerd]; Mate waarin sprake is van al dan niet geëxpliciteerde didactische strategieën [werkvormen]; Mate van externe sturing en begeleiding bij leerprocessen in de leerpraktijk [ondersteuning], c.q. rollen van alle actoren. 2.3 Type leeromgevingen Aandachtspunten: Kenmerken van leeromgeving of van combinaties van leeromgevingen [fysiek in onderwijs of bedrijfsleven en/of virtueel]; Instrumenten binnen een elektronische omgeving [website, portal, ELO, DPF, Wiki, blog]; Hardware die wordt gebruikt in relatie tot de elektronische omgeving [pc, pda, mobiel]; Mate waarin er technische ondersteuning vereist is bij processen binnen de leerpraktijk; Media die worden ingezet bij ontwikkeling, uitwisseling en beheer van leerinhouden; Vormen van communicatie [en combinaties], en de middelen die daarbij worden ingezet; Mate waarin verschillende actoren samenwerken (onderwijs bedrijfsleven overheid). 3. Effectiviteit Een belangrijke vraag bij elke leerpraktijk is de vraag in hoeverre alle gebruikers [=doelgroep] de leerpraktijk als effectief ervaren, ofwel of keuzes die werden gemaakt daadwerkelijk bijdragen aan optimalisering van het leerproces. Aandachtspunten: Perceptie van de effectiviteit van de leerpraktijk door de gebruiker en door andere partijen; Vormen van toetsing, beoordeling of assessment die al of niet expliciet worden gehanteerd; Mate waarin sprake is van een systematische kwaliteitsbewaking en kwaliteitsontwikkeling; Mogelijkheid tot opschaling; Mate waarin de leerpraktijk bijdraagt aan het principe van leven-lang-leren. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 2

4. Innovatief karakter Vervolgens is dit verkennend onderzoek met name gericht om leerpraktijken te beschrijven die een innovatief karakter hebben. Innovatief wordt hier pragmatisch omschreven als: niet of nauwelijks als leerpraktijk beschreven, aansluitend bij recente ontwikkelingen of te verwachten ontwikkelingen in de samenleving, en/of opvallend vanwege een bijzondere relatie die gelegd wordt tussen organisaties, bedrijven en/of kennisinstellingen. Daarnaast wordt expliciet gekeken naar potentiële mogelijkheden voor opschaling van de leerpraktijk in onderwijs en/of bedrijfsleven. Aandachtspunten: Mate waarin gesproken kan worden van 'innovatief' [inhoud, didactiek, techniek, organisatie]; Veranderende eisen die worden gesteld aan student/deelnemer/docent/trainer/begeleider; Mate waarin de leerpraktijk aansluit bij of kan worden aangesloten op bestaande initiatieven. 5. Bijdrage aan oplossen systeemfalen / maatschappelijke relevantie Er zijn binnen het onderwijs veel voorbeelden van succesvolle ICT-oplossingen. Opschaling naar brede toepassing vindt echter niet of onvoldoende plaats. Hierdoor blijven potentiële oplossingen voor maatschappelijke problemen onbenut. Eén van de belangrijkste belemmeringen voor opschaling is doorgaans een vorm van systeemfalen. Dit wil zeggen dat de som van alle activiteiten van alle partijen binnen een bepaalde sector niet leidt tot het gewenste resultaat. Dit kan allerlei oorzaken hebben, zoals coördinatieproblemen, onvoldoende bestuurlijke regie, onvoldoende vraagmacht, onvoldoende zicht op mogelijke winsten en onvoldoende transparantie en kennisdiffusie. [Bron: actieprogramma M&ICT, 2e prijsvraagronde]. Er zal daarom worden gekeken naar de bijdrage die een leerpraktijk kan leveren aan het oplossen van een vorm van systeemfalen dat een opschaling van een mogelijk succesvolle leerpraktijk in de weg zou staan. Aansluitend wordt hier opgemerkt dat het opschalen van een succesvolle leerpraktijk door het oplossen van een vorm van systeemfalen waarschijnlijk ook zal bijdragen aan het oplossen van een maatschappelijk probleem. Daarom wordt het aspect maatschappelijke relevantie toegevoegd aan het aspect systeemfalen. Aandachtspunten: Op welke wijze draagt een leerpraktijk bij aan het oplossen van een maatschappelijk probleem? Welke vorm van systeemfalen kan mogelijk worden opgelost waardoor opschaling mogelijk is? Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 3

B Bijlage: "Blended Learning, Van misverstand en spraakverwarring tot een nieuwe werkdefinitie." Door Jos Fransen Uit: Onderwijs Innovatie, juni 2006 Inleiding Over het begrip blended learning is al veel geschreven, maar altijd vanuit een specifieke invalshoek. Dat leidt tot verschillende definities van het begrip blended learning. De meest gebruikte definities verwijzen naar de samenvoeging van e-learning en traditionele vormen van onderwijs, maar daarmee is niet duidelijk wat er precies wordt bedoeld. In dit artikel wordt ingegaan op de definitiekwestie door misverstanden en spraakverwarring in relatie tot het begrip blended learning aan de orde te stellen. Aansluitend wordt een voorstel gedaan voor een genuanceerde werkdefinitie, die aanknopingspunten kan bieden voor docenten en ontwikkelaars bij het vormgeven van leerprocessen en het inrichten van leeromgevingen. De definitiekwestie De definitiekwestie wordt het meest helder verwoord door Oliver & Trigwell [2005], die daarbij ingaan op de term blended en de term learning. Zij stellen dat het begrip blended learning in veel gevallen wordt gedefinieerd als een 'mix' van leren met en zonder technologie, waarbij een nadere afbakening en invulling niet wordt gegeven. Daarnaast treffen ze nog andere definities aan. In het kader van hun analyse gaan ze in op de drie meest gebruikte definities van blended learning: De geïntegreerde combinatie van traditioneel onderwijs en 'online' onderwijs. De combinatie van gereedschappen en media in een e-learning omgeving. De combinatie van didactische strategieën, ongeacht het gebruik van technologie. De auteurs wijzen erop dat het steeds gaat om het combineren van allerlei zaken [technologie, types instructie, leertheoretische uitgangspunten of didactische strategieën]. Tegelijkertijd stellen ze vast dat blended learning voor iedereen een andere betekenis heeft en anders wordt ingevuld. Consequentie is dat curriculumontwerpers geneigd zijn een onderwijsprogramma eerst te analyseren, het vervolgens op te splitsen in onderdelen, om dan voor elk onderdeel te bepalen hoe het aangeboden moet worden in de leeromgeving. Het inrichten van een leerproces wordt daarmee teruggebracht tot een logistiek probleem, waarbij de keuze voor een distributiewijze en inrichting van de leeromgeving afhangt van de uitgangspunten en criteria die de ontwerper hanteert. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 4

Naast het begrip blended learning worden ook nog andere begrippen gebruikt, wat de verwarring alleen maar groter maakt. Een paar belangrijke worden hier genoemd: Distributed Learning leren op basis van leerinhouden, verspreid over verschillende media [bijvoorbeeld Teleac]. Integrated Learning alle methoden en werkvormen zijn op verschillende niveaus op elkaar afgestemd. Flexible Learning de mediumkeuze en de gebruikte methode worden aangepast aan de situatie. Blended Teaching vormen van instructie en aangepaste didactiek, voortvloeiend uit nieuwe visies op leren [Kallenberg, 2004]. Een andere benadering van de kwestie wordt door Valiathan [2002] gegeven, waarin de 'blend' wordt gerelateerd aan het type leerdoel dat wordt nagestreefd. Deze auteur onderscheidt daarom drie types van leren en de daarbij behorende vorm van blended learning: Skill-driven Learning combinatie van zelfgestuurd leren met ondersteuning door instructie bij het verwerven van specifieke kennis en vaardigheden; Attitude-driven Learning combinatie van verschillende soorten leeractiviteiten en media voor het ontwikkelen van specifiek nieuw gedrag als gevolg van attitudeverandering; Competency-driven Learning combinatie van begeleidingsinstrumenten in de praktijk en vormen van kennismanagement, met begeleiding door een mentor om specifieke competenties te ontwikkelen. Hoewel hier een poging wordt gedaan om verschillen te benoemen in soorten leren naargelang het doel dat wordt nagestreefd, kan worden opgemerkt dat wel al te gemakkelijk bronnen, middelen en leerstrategieën worden gecombineerd alsof het gelijkwaardige grootheden zijn. Niettemin kan worden vastgesteld dat er wel nieuwe aspecten wordt geïntroduceerd als het gaat om de omschrijving van het begrip 'blended learning', namelijk het soort leerproces en de leerdoelen die worden nagestreefd. Een meer genuanceerde benadering wordt geschetst door Gierke, Schlieszeit & Windschiegl [2003], waarbij vier aspecten worden onderscheiden bij leerprocessen, waartussen keuzes moeten worden gemaakt als het gaat om blended learning: Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 5

Lokaal [vastgelegd op digitale media zoals CD-ROM] Leerinhouden Verspreid [beschikbaar via LAN of het Internet] Synchroon [communiceren op hetzelfde tijdstip] Communicatie Asynchroon [communiceren op verschillende tijdstippen] Individueel [individueel leren naar eigen behoefte] Leerproces Groepswerk [samenwerkend leren in een taakgroep] Statisch [cursorische opbouw en lineaire navigatie] Leerstrategie Interactief [interactie mogelijk met sturing van het leerproces] Figuur 1. Aspecten van elearning [Gierke, C., Schlieszeit, J., & Windschiegl, H., 2003. Vom trainer zum e-trainer. Offenbach: Gabal, p. 17]. Distributie van leerinhouden werd hierboven al aangehaald in het kader van distributed learning. De verschillende vormen van communicatie werden nog niet genoemd, maar dat ligt in het verlengde van wat de technologie ons te bieden heeft. Didactische methoden zijn wel eerder genoemd, ook in relatie tot integrated learning en blended teaching. Bij leerprocessen wordt er onderscheid gemaakt tussen individuele leerprocessen en groepswerk. Daarnaast kan echter ook het onderscheid worden gemaakt naar soorten leren en leerprocessen, waarvan sprake is bij de termen flexible learning en blended teaching. Een specifiek onderscheid tussen leerprocessen wordt gemaakt door Reinmann- Rothmeier [2003], waarbij expliciet de term e-learning wordt gebruikt, vanwege het feit dat alle leerprocessen in de toekomst op de één of andere wijze zullen worden ondersteund door ICT. Deze technologie wordt gekarakteriseerd door drie principes: Multimedialiteit Verschillende media kunnen geïntegreerd worden ingezet, zodat daarmee verschillende symboolsystemen gecombineerd kunnen worden. Interactiviteit Nieuwe media maken interactie met de gebruikers mogelijk en deze kunnen ook feedback krijgen op hun acties. Netwerkstructuur Maakt communicatie mogelijk die voorheen ondenkbaar was, waarbij het zowel om asynchrone als synchrone communicatie gaat, die niet plaatsgebonden is. Op basis van die drie kenmerken onderscheidt de auteur drie soorten van e-learning, gerelateerd aan belangrijke leertheoretische visies, namelijk het behaviorisme [instructie en het belonen van gewenst gedrag], cognitivisme [lerende is een uniek informatieverwerkend systeem], en constructivisme [kennis is het resultaat van sociale processen]: Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 6

1. elearning by distributing Leerinhouden zijn gedigitaliseerd en worden verspreid met behulp van de nieuwe media. De lerende verwerkt de beschikbare informatie zelfstandig, waarbij de hulp of steun van anderen in principe niet nodig is. Dit wordt learning from information genoemd. 2. elearning by interacting Alle leerinhouden zijn specifiek ontwikkeld en didactisch uitgewerkt, zodat de lerende in interactie kan gaan met de leerstof. Dat kan een zelfgestuurd leerproces zijn, maar het is mogelijk dat hierbij steun en hulp wordt geboden door een begeleider. Dit wordt dan learning from feedback genoemd. 3. elearning by collaborating in vormen van samenwerkend leren wordt kennis geconstrueerd op basis van uitwisseling en discussie. Dit soort leerprocessen dient altijd begeleid te worden. Dit wordt learning from different perspectives genoemd. Positie van de lerende Learning from different perspectives elearning by collaborating Learning from feedback elearning by interacting Learning from information elearning by distributing Distribution Interaction Collaboration Functie van de nieuwe media Figuur 2. Drie soorten elearning [Reinmann-Rothmeier, G., 2003. Didaktische Innovation durch Blended Learning, p. 33] Een nadere analyse Oliver & Trigwell [2005] hebben de meest gebruikte benaderingen van het begrip blended learning geanalyseerd en van commentaar voorzien. Hun bevindingen worden hier kort weergegeven: Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 7

Combinatie van elearning en traditioneel leren Probleem is de definitie van e- learning, want wat is de afbakening van e-learning. Ook definitie van traditioneel leren is problematisch, want het kan veel meer omvatten dan face-to-face onderwijs. Alles wat voor iemand nieuw is, kan worden bestempeld als 'geen deel uitmakend van de geldende tradities'. Combinatie van online leren en face-to-face onderwijs Problematisch omdat eigenlijk niet duidelijk is wat precies het verschil is tussen beide vormen van leren. Het gegeven dat mensen elkaar fysiek niet treffen hoeft nog niet te betekenen dat het leerproces heel anders verloopt. Combinatie van media Probleem is dat hierbij te snel wordt uitgegaan van een medium als een constant gegeven, dat onafhankelijk van de situatie altijd hetzelfde effect zou opleveren. In werkelijkheid wordt de bruikbaarheid van een medium bepaald door de specifieke kenmerken van een gegeven leerpraktijk, en dat bepaalt per situatie de keuze voor het gebruik. Combinatie van leeromgevingen Probleem is dat ook nu al leerprocessen in verschillende contexten worden gerealiseerd, namelijk de instructie in school, zelfstudie in de eigen omgeving en toepassing van het geleerde in de praktijk. Daarmee wordt de term overbodig en wordt er niets toegevoegd aan wat er al is. Combinatie van leertheoretische uitgangspunten Probleem is dat leertheoretische visies elkaar uitsluiten, want je kent de lerende 'wel' of 'niet' een rol toe en visie op kennisontwikkeling verschilt daarbij sterk. Standpunten kunnen wel gewisseld worden per situatie, maar ze kunnen niet worden gecombineerd. Combinatie van soorten leerdoelen Probleem is dat dit eigenlijk ook niets nieuws is, omdat in de hedendaagse praktijk van onderwijsontwikkeling ook al wordt gewerkt met soorten doelen en bijbehorende onderwijskundige ontwerpen binnen een curriculum. Combinatie van didactische strategieën Probleem is dat ook nu al bij leerprocessen, die zich over een langere periode uitstrekken, verschillende didactische strategieën gecombineerd worden. Daarbij komt dat het dan niet zozeer gaat over verschillende soorten van leren, maar van vormen van doceren, waardoor beter de term blended teaching kan worden gehanteerd. Samenvattend stellen Oliver & Trigwell [2005] dat het begrip blended learning ofwel inconsistent toegepast wordt, ofwel overbodig is, omdat er niets nieuws wordt geboden. Bij inconsistent gebruik doelen ze op het feit dat het in de uitwerking eigenlijk gaat over 'teaching', en daarmee over vormen van instructie en didactisch ontwerp. Daarnaast kan worden opgemerkt dat in veel situaties zelfs die argumenten niet belangrijk zijn voor de keuze van een gegeven combinatie, maar dat die keuze soms volledig bepaald wordt door argumenten van financiële aard. In die gevallen is blended learning dan de verpakking die de schijn oproept dat onderwijskundige motieven een rol van betekenis spelen. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 8

In aansluiting op het betoog van Oliver & Trigwell [2005] wordt hier nog melding gemaakt van de visie van Rossett, Douglas & Frazee [2003] op blended learning en het vormgeven van leerprocessen. Zij maken bij 'blended learning' onderscheid tussen beschikbare benaderingen in een leerproces, waarbij ze zowel aandacht besteden aan de leeromgeving, gebruikte media en middelen, als het type leerdoel dat wordt nagestreefd. Hoewel ook hier de kritische kanttekeningen van Oliver & Trigwell geldig zijn, is het interessante aan de uitwerking van deze auteurs, dat ze ook informele leerprocessen betrekken in hun model en aanvullende argumenten aanvoeren voor de keuze van een bepaalde strategie, middel, medium of inrichting van de leeromgeving. Daarmee biedt het wel aanknopingspunten die het denken over 'blended learning' verder kunnen aanscherpen. De auteurs maken om te beginnen onderscheid tussen verschillende leersituaties en soorten leerprocessen die aan de orde kunnen zijn en brengen die onder in een matrix, waarbij ze koppeling maken met vormen van begeleiding en media die daarbij een rol kunnen spelen. Vervolgens geven ze aan dat er niet zoiets is als een handleiding met regels voor het samenstellen van de juiste 'blend', maar dat er wel criteria zijn die bepalen welke keuzes in een gegeven situatie gemaakt zouden kunnen worden. Zo ontstaan drie matrices, gebaseerd op twee criteria die worden gekruist. Ze worden hier kort toegelicht. Stabiliteit van de leerinhoud versus implementatietijd De levensduur van een gegeven leerinhoud en de snelheid waarmee een gegeven leerinhoud beschikbaar moet zijn, bepalen de keuze voor het soort leerpraktijk en de media en middelen die je daarin worden gebruikt [een studieboek schrijven heeft alleen zin als de inhoud lang geldig blijft en als er tijd genoeg is om dat te doen; het inrichten van een 'online communty' of Community of Practice [CoP] is zinvoller als de leerinhoud snel verouderd en expertise direct beschikbaar moet zijn]. Kenmerken van de interactie versus kosten Het feit of sociale interactie nodig is of dat de instructie kan worden gegeven met behulp van technologie, naast de kosten voor het inrichten van de leeromgeving, bepalen de keuze voor het soort leerpraktijk en de media en middelen die daarbij worden ingezet [studieloopbaanbegeleiding vraagt om een 'human touch' en vereist dat sociale interactie plaatsvindt tussen begeleider en student; standaard werkprotocollen kunnen eenvoudig 'online' worden aangeboden en verspreid]. Type leerbron versus situatie van de lerende Sommige leerinhouden omvatten duidelijke onveranderlijke informatie die op aanvraag beschikbaar moet zijn, terwijl er ook informatie is die veranderlijk is of op de persoon gericht is, of waarin het om complexe materie gaat. Gerelateerd aan de situatie waarin de lerende leert en werkt met deze informatie, dwingt dat tot keuzes bij de inrichting van de leeromgeving en media en middelen die daarin worden gebruikt [bronnen op het Internet volstaan als duidelijk is waarover de inhoud gaat en als de lerende individueel en plaats- en tijdonafhankelijk wil studeren; training-on-the-job is zinvoller als het om complexe taken gaat, waarbij expertise tussen mensen moet worden uitgewisseld]. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 9

Conclusie en werkdefinitie Oliver & Trigwell [2005] geven aan dat de term 'blended learning' eigenlijk niet meer moet worden gebruikt of een andere invulling dient te krijgen. Bij die nieuwe invulling zou het dan werkelijk over 'learning' moeten gaan en niet over 'teaching', zoals nu meestal het geval is. Als er wordt uitgegaan van het 'leren', dan moet de lerende en zijn perceptie van het leerproces in een gegeven context centraal staan. Bij 'blended learning' gaat het in dat geval om het bieden van variatie in ervaringen met betrekking tot aspecten van het leerobject. Complicerende factor is echter dat de lerende de variatie van leeromgevingen niet zo hoeft te ervaren als door de ontwerpers werd bedoeld. Toch kan worden gesteld dat het ervaren van een variatie en het op verschillende manieren aan bod laten komen van aspecten van het leerobject in ieder geval verrijkend en versterkend werkt op het leerproces. Op basis van de in dit artikel beschreven argumenten wordt hier een werkdefinitie geformuleerd voor het begrip blended learning: Blended learning omvat een mix van e-learning en andere vormen van onderwijs, waarbij het gaat om distributiewijze van leerinhouden, vormen van communicatie, didactische strategieën en soorten leeromgevingen in relatie tot type leerprocessen, of om een combinatie hiervan. Deze werkdefinitie geeft in ieder geval aan dat het vormgeven van leerprocessen en inrichten van een adequate leeromgeving een complexe aangelegenheid is. De stap naar blended learning is meer dan het hetzelfde doen, maar dan in een andere leeromgeving, het impliceert een herontwerp van zowel de leerpraktijk als de leeromgeving en het vraagt specifieke competenties om dit soort leerprocessen adequaat te begeleiden. Referenties Gierke, C., Schlieszeit, J., & Windschiegl, H. [2003]. Vom trainer zum e-trainer. Offenbach: Gabal Verlag. Kallenberg, A. [2004]. Tussen opleiden en professionele ontwikkeling: leren en organiseren van nieuwe arrangementen. Hogeschool Leiden. Oliver, M. & Trigwell K. [2005]. Can 'Blended Learning' Be Redeemed? In: E-Learning, Vol. 2, Nr. 1. Reinmann-Rothmeier G. [2003]. Didaktische innovation durch blended learning. Bern / Gutting: Verlag Hans Huber. Rossett, A, Douglis, F. & Frazee, R. [2003]. Strategies for Blended Learning. ASTD Learning Circuits Publication. Valiathan, P. [2002]. Blended Learning Models. ASTD Learning Circuits Publication. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 10

C Bijlage: Beschrijvingen praktijkvoorbeelden learning blends Beschreven voorbeelden Onderwijs/bedrijfsleven/overheid: 1. Wiki [ICT-dienstverlener] 2. Second Life [Waag/ Imagine] [vo/mbo/hbo] 3. ELO vooruit! [Dominicus College Nijmegen] [vo/hbo] 4. E-portfolio in de zorg [Albeda College] [mbo] 5. Profielwerkstuk [Hogeschool Zuyd] [vo/hbo] 6. Het leren organiseren [ROC Eindhoven] [mbo] 7. DigiPABO [Hogeschool INHOLLAND] [hbo] 8. Zuydlab [Hogeschool Zuyd] [hbo] 9. European Virtual Seminar [Open Universiteit Nederland] [hbo/wo] 10. IBM Basic Blue [IBM] 11. TISO [Digitale Universiteit] [hbo/wo] 12. Politie Kennis Net [Politieacademie] 13. Behrloo [Politieacademie] Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 11

1 Wiki [ICT-dienstverlener] 1. Algemene en kwantitatieve gegevens Titel en doelstelling case Een grote ICT-dienstverlener in Nederland verzorgt voor nieuwe junior consultants een interne opleiding van twee maanden fulltime. Doel is hen zo snel mogelijk effectief in te zetten in het bedrijf. De opleiding wordt ondersteund door het gebruik van een wiki. Na de opleiding kunnen de consultants terecht in een overkoepelende wiki. Deze is bedoeld voor samenwerking en kennisdeling in het bedrijf. Betrokken instelling en/of bedrijven [afhankelijk van eisen rond anonimiteit]; Grote ICT-dienstverlener in Nederland (ca. 4000 werknemers). De praktijk heeft betrekking op een zelfstandig onderdeel van dit bedrijf, waarin ca. 165 werknemers actief zijn. Actoren (met kenmerken) per instelling/organisatie (aantal betrokken studenten, deelnemers of werknemers in een leerpraktijk [en per tijdvak]; aantal betrokken docenten/trainers en/of begeleiders/tutoren/moderatoren, of anderszins); - 1 projectleider voor het algemeen management - 1 a 2 junior consultants voor coördinatie en facilitatie (ook mbt de wiki) - 1 senior consultant voor de inhoudelijke eindverantwoordelijkheid. Draagt ook inhoudelijk bij aan diverse opleidingsonderdelen - 3 a 4 docenten, meestal senior consultants geselecteerd op vakexpertise Kennisdomein, beroependomein of sociale praktijk waarop de leerpraktijk betrekking heeft; Besturingsvraagstukken, managementinformatievoorziening, business intelligence, data warehousing Doorlooptijd van de leerpraktijk en studiebelasting, indien hiervan sprake is; De deelnemers volgen de cursus 2 maanden fulltime Aantal maanden/jaren dat er ervaring is opgedaan met dit type leerpraktijk in deze vorm; De opleiding is in 2 jaar tijd nu 3 maal verzorgd aan groepjes van 10-16 studenten. Dit zijn junior consultants, afgestuurd HBO in (technische) bedrijfskunde, bedrijfsinformatica, informatie of een daaraan verwante opleiding. Meerwaarde voor alle betrokkenen van de samenwerkingsvorm Contacten blijven tussen nieuwe werknemers, ook wanneer zij na afloop op verschillende afdelingen gaan werken. Eventuele betrokkenheid van andere ondersteuners [technisch, inhoudelijk]; Externe docenten die cursusonderdelen rond specifieke applicaties verzorgen Verwijzingen naar URL met relevante informatie over de onderzochte leerpraktijk; Meer informatie is op te vragen bij afnemer van het interview Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 12

1.1 Aspecten van blended learning 2.1 Soorten leerprocessen Type leerdoelen dat wordt nagestreefd [competenties, kennis, vaardigheden, attitudes] Tijdens de opleiding: - Kennismaking met de organisatie - Conceptvorming rond besturingsvraagstukken, business intelligence, managementinformatie etc. - Vaardigheden opdoen mbt functionaliteiten en techniek van applicaties in het bedrijf en bij de klant - Probleemoplossingsvaardigheden oefenen - Sociale vaardigheden oefenen, samenwerken en communicatie, teamwerk, projectwerk Na de opleiding/ tijdens het werk: - Bevorderen van samenwerking en kennisdeling rond processen, producten en klanten. Aanvullende typering van de leerpraktijk [leren in de praktijk, leren in of buiten school]; Deze opleiding is verdeeld in 4 aaneengesloten blokken. Centraal staan: - Blok 1: Kennismaking met de organisatie (2 a 3 dagen) - Blok 2: Theorie rond belangrijke concepten in de organisatie (3 weken) - Blok 3: Leren werken met tools en systemen, eventueel bij de leverancier (3 weken) - Blok 4: Werken in teamverband aan authentiek probleem / vraagstuk (2 weken) Na de opleiding gaan alle junior consultants aan de slag in het bedrijf. Op basis van de opleidingsperiode wordt de precieze functie bepaald. Formeel/informeel leren; Tijdens de opleiding gaat het voornamelijk om formeel, gestuurd leren met behulp van tools die juist (ook) voor informeel leren, samenwerken en kennisdeling kunnen worden ingezet. Het gedeelte van de wiki dat voor de opleiding wordt gebruikt is technisch gezien onderdeel van de overkoepelende wiki die tijdens het werk in gebruik is. Inhoudelijk is hier geen bewuste koppeling gemaakt, waardoor kennisstromen tussen het formele leren in de opleiding en het informele leren op de werkplek niet expliciet worden ondersteund of gestimuleerd. Informeel leren tijdens het werk (na de opleiding) gebeurt rondom expertisegebieden. Inmiddels bestaan 20 kennisgroepen in de wiki, en is iedere consultant lid van tenminste één groep (op basis van vrijwilligheid). Beleidsmatig wordt dit wel gestimuleerd maar dat is nog pril. 2.2 Didactische strategie Individueel leren, samenwerkend leren of combinaties hiervan [parallel of serieel uitgevoerd]; Veel leerstof is gericht op het individueel leren, maar spontaan en getolereerd groepswerk kan ontstaan. In blok 4 wordt aan een authentieke eindopdracht gewerkt in groepjes van maximaal 4 personen. Na de opleiding kan aan kennisdeling en samenwerking worden gedaan door te werken in de overkoepelende wiki. Mate waarin sprake is van al dan niet geëxpliciteerde didactische strategieën [werkvormen]; Tijdens de opleiding wordt theorie behandeld, waarna discussie kan volgen. Bij oefeningen met applicaties komen demonstraties aan bod. Bij de eindopdracht wordt een virtueel bedrijf ingezet met rollenspel. Hierbij wordt bewust gekozen voor een bepaalde groepssamenstelling (op basis van persoonlijke kenmerken en expertisegebied). Fysiek wordt aan teamwerk gedaan (samen hutten bouwen), en voor binding worden borrels en uitjes georganiseerd. Sommige werkvormen zijn Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 13

expliciet benoemd (zoals teamwerk), maar eea is ook afhankelijk van de situatie en specifieke docent. Na de opleiding kunnen consultants gebruik maken van de overkoepelende wiki. Hiervoor zijn geen speciale strategieën, richtlijnen of werkvormen ontwikkeld. Mate van externe sturing en begeleiding bij leerprocessen in de leerpraktijk [ondersteuning], c.q. rollen van alle actoren De opleiding is ontwikkeld door een senior consultant, die inhoudelijk betrokken is en eindverantwoordelijk. Ondersteuning wordt gegeven door een klassiek type docent (de vakexpert), die doceert en op vragen ingaat van de deelnemers. De wiki wordt op het proces gemodereerd door junior consultants. Inhoudelijk wordt gereageerd op vragen en voorstellen van studenten door docenten, die via e-mail notificatie worden geattendeerd. Verder geven (externe) docenten demo s, oefeningen en brengen discussie op gang rond het toepassen van theorie in de praktijk. 2.3 Type leeromgevingen Kenmerken van leeromgeving of van combinaties van leeromgevingen [fysiek (onderwijs/bedrijfsleven) en virtueel]; De leeromgeving is fysiek en wordt ondersteund door een wiki. Hierin is een menu te vinden voor navigatie, klassenindeling, rooster, informatie, materialen, etc. Iedereen maakt een persoonlijke pagina aan. Bij de eindopdracht wordt via de wiki samengewerkt waarbij alle documentatie wordt bijgehouden. Inclusief commentaar op elkaars werk, aantekeningen etc. Het gedeelte van de wiki dat voor de opleiding wordt gebruikt is technisch gezien onderdeel van een overkoepelende wiki die tijdens het werk wordt gebruikt. Instrumenten binnen een elektronische omgeving [website, portal, ELO, DPF, Wiki, blog]; Er wordt een wiki gebruikt tijdens de opleiding en als tool voor interne kennisdeling en samenwerking. Verder wordt gebruik gemaakt van het intranet (functie van archief / administratie), internet (CV s en contactgegevens voor externen) en van Outlook (e-mail en agenda). Hardware die wordt gebruikt in relatie tot de elektronische omgeving [pc, pda, mobiel]; Iedereen werkt tijdens de opleiding en in het werk met een notebook. Mate waarin er technische ondersteuning vereist is bij processen binnen de leerpraktijk; De wiki draait op een webserver met database. Dit vraagt nauwelijks onderhoud en beheer. Media die worden ingezet bij ontwikkeling, uitwisseling en beheer van leerinhouden; Achter de schermen van de wiki draait een SQL-database. In de wiki is eenvoudig en gecontroleerd versiebeheer mogelijk. Updates op één plek worden overal doorgevoerd. Rechtentoekenning is flexibel in te regelen. Vormen van communicatie [en combinaties], en de middelen die daarbij worden ingezet. Tijdens de opleiding wordt met name f2f gecommuniceerd, via Outlook en de wiki. Tijdens het werk komen de mobiele telefoon en pda daarbij. Mate waarin verschillende actoren samenwerken (onderwijs bedrijfsleven overheid) Actoren werken samen binnen het eigen bedrijf en met commerciële ICT-toeleveranciers/ partners. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 14

3. Effectiviteit Perceptie van de effectiviteit van de leerpraktijk door de gebruiker en door andere partijen; De junior consultants waarderen de opleiding van ruim voldoende tot goed. Zij geven aan het wel veel informatie te vinden en het tempo ligt hoog. Vragen stellen vinden zij soms spannend, hierbij helpt de wiki om meer indirect naar antwoorden te zoeken. Na de opleiding houden consultants van eenzelfde lichting contact met elkaar, ook wanneer zij verspreid gaan werken in de organisatie. Het gebruik van de wiki is onder docenten wisselend, soms zelfs beperkt. Dit wordt geweten aan de technische drempel om berichten aan te maken. Begin volgend jaar zal een zeer gebruiksvriendelijke, commerciële wiki worden geïmplementeerd (WYSIWYG). De nieuwe wiki zal worden geïmplementeerd voor de gehele organisatie, waarvan een gedeelte van de wiki wederom voor de opleiding zal worden ingericht. Of een consultant na de opleiding nog veel doet met een wiki, hangt af van dagelijkse werkzaamheden en mentaliteit. Extern gedetacheerden kunnen technisch gezien niet altijd bij de wiki en sociaal gezien is dat ook niet altijd wenselijk (de klant wil exclusieve aandacht). Consultants met veel reistijd komen er niet of nauwelijks aan toe. Soms wordt door een leidinggevende tijd vrijgegeven aan een consultant om ter voorbereiding van een overleg of bijeenkomst een paar uur in de wiki door te brengen. Verder beleid is nog in ontwikkeling. Vormen van toetsing, beoordeling of assessment die al of niet expliciet worden gehanteerd; De afsluitende eindopdracht wordt per groep beoordeeld en - alleen indien nodig - individueel. Het gebruik van de wiki tijdens of na de opleiding wordt niet meegenomen in vormen van beoordelingen. Mate waarin sprake is van een systematische kwaliteitsbewaking en kwaliteitsontwikkeling. Elke opleiding wordt geëvalueerd en bijgesteld voor de volgende ronde. Mogelijkheid tot opschaling In het bedrijf wordt het gebruik van de wiki opgeschaald om ook in het dagelijks werk kennismanagement te bevorderen. Ook kunnen andere opleidingen in de wiki worden ondergebracht. Mate waarin de leerpraktijk bijdraagt aan het principe van Leven-Lang-Leren. Zie boven. 4. Innovatief karakter Mate waarin gesproken kan worden van 'innovatief' [inhoud, didactiek, techniek, organisatie]; In de opleiding is het gebruik van de wiki vernieuwend, maar het curriculum is traditioneel gestructureerd, formeel en docentgestuurd. In de praktijk wordt de wiki gebruikt voor kennisdeling en kennismanagement. Dit is vernieuwend qua omgaan met kennisinhouden, samenwerkingsvormen, het gebruik van techniek en werkwijze binnen de organisatie. Het is echter nog relatief nieuw in opzet en er is nog geen structureel beleid opgezet om het gebruik te stimuleren en/of evaluaties te houden. Veranderende eisen die worden gesteld aan student/deelnemer/docent/trainer/begeleider; - technische handigheid vereist mbt het werken met wiki s - functionaliteiten begrijpen en samen met de deelnemers meerwaarde uit de wiki zien te halen Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 15

- in werkhouding open dienen te staan voor nieuwe digitale vormen van samenwerken - mee kunnen draaien in een cultuur die vraagt om open vormen van samenwerking en kennisdeling Mate waarin de leerpraktijk aansluit bij of kan worden aangesloten op bestaande initiatieven; De praktijk is een eigen initiatief. Op basis van de ervaringen worden wel soortgelijke activiteiten commercieel aangeboden aan klanten. Zo kunnen klanten een verzoek doen om een competence center in te laten richten met gebruik van wiki s. Een wiki wordt hierbij altijd ingezet als hulpmiddel om te komen tot ICT-oplossingen, en nooit als apart object. 5. Bijdrage aan oplossen systeemfalen / maatschappelijke relevantie Op welke levert de leerpraktijk een bijdrage aan het oplossen van systeemfalen/ maatschappelijke relevantie? Kennis veroudert snel, zeker in de ICT. Leven-lang-leren is daarom noodzakelijk om goed te blijven functioneren in en voor het bedrijf. Kennismanagement draagt daaraan bij, en een wiki is een mogelijk goed instrument. Wel zal in de organisatie tegelijk aan beleid en cultuur rondom kennismanagement moeten worden gewerkt. Een wiki alleen, daarmee red je het niet. De leerpraktijk draagt bij aan oplossen van systeemfalen met betrekking tot onvoldoende transparantie en kennisdiffusie. Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 16

2 Second Life [Waag / Imagine] 1. Algemene en kwantitatieve gegevens Introductie Second Life Second Life (SL) is een 3D-virtuele omgeving op het internet waarin je samen met anderen een eigen wereld kunt creëren. Afhankelijk van het doel, kun je in SL een meer of minder besloten gedeelte creëren. Bijvoorbeeld een park, stad, school, eiland, winkelcentrum, supermarkt, ziekenhuis en dit tot in detail inrichten met tafels, stoelen, bomen, objecten, wat je maar wilt. Om een eigen stuk land te creëren moet je betalen met Linden dollars, die je met echt geld via je credit card of pay pall kunt kopen. In SL maak je jezelf zonder kosten - aan als avatar. Dat is een virtueel persoon met menselijke eigenschappen die je zelf kunt bedenken (sexe, uiterlijk, kleding, etc). Je kunt vervolgens rondlopen, met mensen praten (chat), iets laten zien (bewegingen, video), horen (bv. via een podcast), of samen ergens over onderhandelen. Via http://secondlife.com/ kun je kiezen uit tal van sites die open staan voor het publiek en waarmee je vrij kunt experimenteren met een aantal mogelijkheden. In het (commerciële) onderwijs wordt ook met Second Life geëxperimenteerd. In een educatieve wiki is te zien wie waarmee bezig is, zie: http://www.simteach.com/wiki/ Veel onderwijsontwikkelingen zijn vooralsnog aan te duiden als (erg) prille praktijken en/of als oefening voor studenten van opleidingen als informatica, design, arts, business en communicatie. Harvard University is inmiddels wel verder gevorderd, via de wiki kan dit voorbeeld worden bekeken. Hiervan zijn ook reeds (korte) beschrijvingen te vinden op [http://elearning.surf.nl/e-learning/artikelen/3677/]. Er wordt vanuit het onderwijs veel aan ideevorming rond SL gedaan. Vaak lijkt het meer dan het is, zeker als het om commerciële opleidingsorganisaties gaat. Zo claimt Thomsom NETg op te leiden in SL, maar word je eenmaal ronddolend in deze - op zich heel aardig vormgegeven - virtuele wereld al snel doorverwezen naar standaard cursussen en reguliere websites van de aanbieder. Het PR en reclamegehalte in SL is hoog, maar niet altijd even transparant. Voor het beschrijven van een concrete onderwijspraktijk in SL, hebben we in deze practice gekozen voor Kids Connect. Een helder beschreven voorbeeld met feitelijk controleerbare gegevens en bestaande contactpersonen in Nederland. Titel en doel specifieke praktijk: Second Life, Kids Connect. Kids Connect wordt als zomercursus aangeboden aan (toekomstige) hbo-studenten en scholieren in Amsterdam en New York. Doel is dat zij samen persoonlijke verhalen leren vertellen, met behulp van theatrale methoden en digitale technieken. Zij doen dit deels fysiek en deels via internet, en krijgen hierbij een aantal workshops op een apart eiland in Second Life. Vanuit Nederland werd vooral ingezoomd op het werken in SL en daarbij behorende identiteitsvraagstukken. Betrokken instellingen Integrated Digital Media Institute of Polytechnic University, New York Eyebeam, New York Waag Society, Amsterdam Imagine IC, Amsterdam Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 17

Actoren (met kenmerken) per instelling/organisatie (aantal betrokken studenten, deelnemers of werknemers in een leerpraktijk [en per tijdvak]; aantal betrokken docenten/trainers en/of begeleiders/tutoren/moderatoren, of anderszins); - Ontwikkeling / begeleiding: werknemers van ZoomLab (NY), docent IDMI (NY), medewerker van Waag Society (Amsterdam), medewerkers van Imagine IC (Amsterdam) - Gastdocenten voor: playback techniek, Neo Futurist Technique, audio recording, visualising, programming, dance, Second Life. - Deelnemers: 8-10 (aankomende) studenten en scholieren per land, leeftijd tussen de 18-22 jaar. De deelnemers zijn geworven via allerhande communicatiemiddelen. Deelname is gratis. Selectie is op (sterke) motivatie en interesse. Beroependomein Kunst, game design, informatica, communicatie Doorlooptijd van de leerpraktijk en [studie]belasting, indien hiervan natuurlijk sprake is; 4 weken, fulltime Aantal maanden/jaren dat er ervaring is opgedaan met dit type leerpraktijk in deze vorm; 1 maand, als zomerworkshop in 2006 Mate waarin of wijze waarop verschillende actoren eventueel betrokken zijn bij de praktijk; Actoren voor ontwikkeling vanuit onderwijs, media en ICT. Gastdocenten voor inhoudelijke lessen. Meerwaarde voor alle betrokkenen van de samenwerkingsvorm Onderwijs is nodig voor daadwerkelijke aansluiting bij leerlingen, onderwijskundig ontwerp en betrokkenheid van inhoudelijke docenten. Mediabedrijven zijn nodig voor realisatie en projectmanagement en communicatie. Imagine IC was betrokken vanuit het oogpunt om deelnemers zich te laten verdiepen in de eigen culturele identiteit, en hiermee te experimenteren in SL samen met deelnemers vanuit een andere land (crosscultureel). Als meerwaarde voor de betrokkenen wordt genoemd: versterken van elkaar, uitbreiden (internationaal) netwerk, internationale samenwerking als aantrekkingskracht voor deelnemers, kostenaspect is laag (gedeelde inspanning). Verwijzingen naar URL met relevante informatie over de onderzochte leerpraktijk; http://zoomlab.org/kc/ http://zoomlab.org/wiki/index.php?title=kids_connect http://flickr.com/photos/kidsconnect 2. Aspecten van blended learning 2.1 Soorten leerprocessen Type leerdoelen dat wordt nagestreefd [competenties, kennis, vaardigheden, attitudes]; Veel wordt gedaan aan vaardigheden, op het gebied van improvisatie theater, digital story telling, visuele performance, audio- en videotechniek, 3D-modeling en programmeren in Second Life. Aanvullende typering van de leerpraktijk [leren in de praktijk, leren in of buiten school]; Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 18

De studenten leren via het doorlopen van workshops in een zomercursus vaardigheden en technieken. Zij oefenen veel, deels fysiek op locatie in eigen land en deels online, crosscultureel vanuit de twee landen. Er wordt veel gebruik gemaakt van gastdocenten (experts). Voorbeelden van workshops zijn: - Het oefenen van theaterspelvormen, creatief spel, experimenteren met beweging en geluid, oefenen met improviseren. - Studenten leren hoe zij digitale foto en video effectief kunnen maken en editen om digitalen verhalen te vertellen - Second Life: een workshop in navigatie, identiteit, communicatie in online virtual worlds, 3D modelleren en scripting - Samen bouwen van het Kids Connect eiland in Second Life via multi-user online authoring systemen (wikis) Formeel/informeel leren Het gaat om zelfverkozen leren, buiten school om, in de vorm van deels fysieke en deels online workshops. Maar wel geformaliseerd in die zin dat veel vooraf is voorbedacht en goed georganiseerd. 2.2 Didactische strategie Individueel leren, samenwerkend leren of combinaties hiervan [parallel of serieel uitgevoerd]; Er wordt steeds met de groep gewerkt. Er zijn geregeld instructiemomenten, waarna studenten alleen of samen werkzaamheden uitvoeren. Zij helpen elkaar veel, doen ook veel samen in allerlei varianten (één voert uit, ander geeft feedback, samen voorbereiden en optreden etc). Mate waarin sprake is van al dan niet geëxpliciteerde didactische strategieën [werkvormen]; De basisaanpak is gericht op groepswerk, samenwerking en uitwisseling van informatie, ideeën en verhalen. Die worden vervolgens worden gebruikt om iets te maken, met name voor gebruik in SL(object, verhaal, etc). De gastdocenten hanteren hun eigen didactische strategie (instructie, voordoen, demo, oefenen, gericht op toepassing). Mate van externe sturing en begeleiding bij leerprocessen in de leerpraktijk [ondersteuning], c.q. rollen van alle actoren Vanuit de organisatie wordt procesorganisatie verzorgd, structurering, etc. Gastdocenten begeleiden de inhoudelijke leerprocessen in de workshops. 2.3 Type leeromgevingen Kenmerken van leeromgeving of van combinaties van leeromgevingen [fysiek (onderwijs/bedrijfsleven) en virtueel]; Er wordt gebruik gemaakt van Second Life (voor Teens). Ook worden wiki s voor kennis delen, samenwerken en projectondersteuning gebruikt. Instrumenten binnen een elektronische omgeving [website, portal, ELO, DPF, Wiki, blog]; Wiki als aanvulling op het werken in met en in Second Life Hardware die wordt gebruikt in relatie tot de elektronische omgeving [pc, pda, mobiel]; Eigen pc s met internetaansluiting en software Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 19

Mate waarin er technische ondersteuning vereist is bij processen binnen de leerpraktijk; Tijdens de workshop wordt hulp en ondersteuning geboden vanaf de eigen locatie. In SL en in de wiki kunnen de deelnemers en begeleiders ook online hulp krijgen of aanbieden. Media die worden ingezet bij ontwikkeling, uitwisseling en beheer van leerinhouden; Second Life, Wiki Vormen van communicatie [en combinaties], en de middelen die daarbij worden ingezet. Fysiek, via de wiki, e-mail, MSN, Second Life Mate waarin verschillende actoren samenwerken (onderwijs bedrijfsleven overheid) Vanuit Amerika werkt een hogeschool mee aan de vormgeving van het programma, ook om de eigen populatie zo goed mogelijk te ondersteunen en inspireren. Vanuit de bedrijven wordt het project getrokken. Zij hebben fondsen via de gemeente en bieden locaties en technologie om de workshops uit te voeren. De verschillende partijen brengen hun expertise, gastdocenten en netwerk in. 3. Effectiviteit Perceptie van de effectiviteit van de leerpraktijk door de gebruiker en door andere partijen; De studenten zijn erg enthousiast, vooral over het werken met Second Life. Verschillende studenten schrijven dit in hun wiki. Zij hebben een eigen wereld ontworpen en gemaakt, met een eindresultaat dat er goed uit ziet. Vormen van toetsing, beoordeling of assessment die al of niet expliciet worden gehanteerd; Niet aan de orde Mate waarin sprake is van een systematische kwaliteitsbewaking en kwaliteitsontwikkeling. De zomercursus wordt geëvalueerd en daaruit wordt lering getrokken voor een volgende keer Mogelijkheid tot opschaling Er is geen zicht op een vervolg. Met name omdat SL inmiddels is ontdekt door vele partijen en een vlucht heeft genomen. De vernieuwende en stimulerende functie van dit initiatief lijkt daarmee te zijn ingehaald en overgenomen. Partijen richten zich nu op weer andere nieuwe vormen van mediagebruik, communicatie en mengvormen waaronder ook (informele) leertrajecten. Mate waarin de leerpraktijk bijdraagt aan het principe van Leven-Lang-Leren. Je kunt op eigen initiatief deelnemen aan dit soort cursussen, in Second Life zullen er waarschijnlijk steeds meer beschikbaar komen. De verwachting is dat korte cursussen nauwelijks tot geen kosten met zich mee zullen brengen. Wel zullen ze als teaser worden gebruikt om je te verleiden over te gaan naar betaalde onderdelen in SL en/of cursussen, of naar gratis content met betaalde vormen van begeleiding en/of beoordeling. 4. Innovatief karakter Mate waarin gesproken kan worden van 'innovatief' [inhoud, didactiek, techniek, organisatie]; Verdonck, Klooster & Associates B.V, Hogeschool INHOLLAND. 20