VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Roeselare Administratieve entiteit MOORSLEDE Gemeente DADIZELE Parochiekerk Onze Lieve Vrouw Onbevlekt Ontvangen KERK De oude kerk: Er was reeds een kerk in de 12 de e.; een nieuwe werd gebouwd tussen 1462 en ca 1470; ze werd geplunderd in 1566 en 1580 (godsdienstoorlogen) en hersteld. De huidige kerk: Met de bouw van de neogotische kerk werd een aanvang gemaakt in 1857, n.o.v. E.W.Pugin. Toen in 1863 de werken door financiële problemen dreigden stil te vallen, maakten collectes over het hele bisdom de afwerking mogelijk, ab 1860 o.l.v. P.N.Croquison, ab 1876 o.l.v. J.B.Bethune & A. Verhaegen. De kerk werd geconsacreerd in 1880. De toren uit 1892-95 is een ijzeren constructie. De oprichting van deze kerk vond plaats n.a.v. de dogmaverklaring van de "Onbevlekte Ontvangenis" van Maria (1854); de Dadizeelse Maria-verering dateert reeds van de 14de e. In de kerk - in 1882 tot basiliek verheven -, bevindt zich een 14 de -eeuws albasten Mariabeeld. J.-B. de Bethune tekende voor de neogotische binnenarchitectuur. Het gebouw leed aanzienlijke schade in de Eerste Wereldoorlog, het werd pas in 1923 terug in gebruik genomen. De kerk is beschermd als monument, KB 20.II.1939. ORGEL Voorgeschiedenis In de oude kerk werd in 1726 een nieuw orgel gebouwd door A. Gobert (Rijsel) [en niet door C. Cacheux zoals een 19 de - eeuwse bron vermeldde]. Dit orgel werd rond 1880 overgeplaatst in de nieuwe kerk omdat er geen middelen waren om een nieuw te kopen. In 1901 werd een "nieuw" orgel geplaatst door Fr. Loncke (Hoogstade); vermoedelijk gaat het om een renovatie van het oude orgel. Het werd vernield door oorlogsgeweld in 1917. Huidig orgel Auteur oorspronkelijk instrument : J. Anneessens (Menen) Bouwjaar : 1924 Totale ombouw : (naamplaatje:) Loncke Orgelbouw Kortemark Bouwjaar : ca. 1990
INSTRUMENT A. Het Anneessens-orgel (1924) vóór de verbouwing Dispositie Gr.Org. Rec. Ped. Bourdon 16 Montre 8 Flûte 8 Bourdon 8 Violon 8 Prestant 4 Flûte 4 Doublette 2 Fourniture Trompette 8 Bourdon 16 Diapason 8 Salicional 8 Flûte 8 Bourdon 8 Voix celeste 8 Flûte 4 Quinte 6 Octave 2 Trompette 8 Sousbasse 16 Basse 8 Violoncello 8 Bombardon 16 - koppelingen - zweltrede - tremulant manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel - registertrekkers op een horizontale rij boven het klavier - naamplank met messing-inlegletters: Jules Anneessens Leverancier van Z.H. den Paus Meenen Pijpwerk - integraal nieuw van 1924 Windladen & Tractuur - pneumatisch systeem De blaasbalg en de Bombarde 16 stonden op een van de kleinere zijdoksalen opgesteld. ORGELKAST - gedeelde kast - de twee meubels stonden met hun smalste zijde naar voor gericht HUIDIGE TOESTAND - in verval datum onderzoek : juli 1983
B. Het orgel na de verbouwing van 1990 Dispositie Pedaal Hoofdwerk Zwelwerk Soubasse 16 Octave Basse 8 Violon 8 Bombarde 16 P + I P + II Violon 8 Bourdon 16 Bourdon 8 Montre 8 Flûte 8 Prestant 4 Flûte 4 Doublette 2 Fourniture 3 r Trompette 8 I + II Bourdon 16 Salicional 8 Diapason 8 Flûte harm. 8 Voix célèste 8 Bourdon 8 Fl. à Cheminée 4 Quinte 2 2 /3 Octave 2 Trompette 8 - boven elke registerschakelaar 2 kleine wipschakelaartjes voor VC1 en VC2 - vaste combinaties (druktoetsen; model zoals simpele deurbelknoppen) : P M F T / Reg. Vr1 Vr2 / Af - voetbediend (pistons) : I + II P + II P + I II + II4 zweltrede Tongen af Tremolo manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 Klaviatuur - nieuwe, vrijstaande speeltafel - is lichtelijk in de stijl van J. Anneessens gehouden (mogelijks zijn er onderdelen gerecupereerd) - registerbediening : tuimelschakelaars - de oude speeltafel stond dwars, de huidige staat centraal (de organist met het gezicht naar het altaar) Pijpwerk + front - nieuw van 1990 - van de orgelkasten staat thans de brede zijde naar voor gericht, deze fronten bevatten nieuwe pijpen + binnenpijpwerk - overwegend pijpwerk van 1924, aangepast aan nieuw concept
Windladen, tractuur etc. - electro-pneumatisch systeem ORGELKAST - de rechthoekige orgelkasten stonden vroeger met een smalle zijde naar de kerk gericht, met een brede zijde tegen de doksaal-zijmuren aangebouwd - in 1990 zijn de meubels zijn aangepast en een kwartslag gedraaaid (zie afbeeldingen), zodat thans de brede zijde naar voor gericht is - de oude kasten (met paneelwerk in neogotische stijl) zijn grotendeels gerecupereerd HUIDIGE TOESTAND normaal datum onderzoek : april 2010 BIBLIOGRAFIE a) over voormalige orgels 1) E.G.J. Gregoir : Historique de la Facture et des Facteurs d'orgues, Antwerpen, 1865; blz. 83-84 : M.[onsieur] C. Van Houtte de Waereghem, nous écrit que Cacheux paraît être décédé par suite d'avoir avalé une araignée en accordant l'orgue de Thielt. Le meilleur orgue de Cacheux est celui de Dadizeele. Il a 2 claviers et 18 reg. sans pédale. L'organiste de cette église M. Blancke, merite nos éloges en propageant la bonne musique d'orgue. NOTA 1 : de bouwer van het orgel in 1726 was A. Gobert (Rijsel), en niet Cacheux : misschien had orgelbouwer Ch.-L. Vanhoutte ook dit (foutief) gegeven aan Gregoir meegedeeld; de factuur van Gobert is wellicht verwant aan die van Cacheux NOTA 2 : het verhaal dat Cacheux zou overleden zijn na het inslikken van een spin wordt onkracht door: J.-P. Felix : Sur la fin du facteur d'orgues Corneille Cacheux, d'arras (10 juillet 1738), in L'ORGANISTE, jg. X/4, 1978; blz. 177-179. 2) A.-M. Coulon : Histoire de Dadizeele, Brugge, 1889. - blz. 86-87 wordt een lijst gepubliceerd "Mobilier d'église vendu à Dadizeele le 21 fructidor an 7 a Marie Thérèse Holvoet au dit lieu [... ] 21. un jeu d'orgue avec les décorations, non vendu " [M.-Th. Holvoet kocht deze goederen om ze naderhand terug te schenken aan de kerk. 21 Fructidor VII is 7 sept. 1797.]
- blz. 144 Le 24 Février 1726 on fit accord avec Antoine Gobert, facteur d'orgue à Lille, pour la confection d'un orgue à livrer à la Pentecôte 1727 moyennant la «somme de seize cents florins et autres cincquante florins au cas qu'il soit fait solide, beau et bon à examiner par experts, faisant ensemble la somme de seize cent cinquante florins.» - blz. 186 : (over de nieuwe kerk) Elle n'est pas encore complètement achevée: il lui manque une tour, qui ne tardera guère à être commencée; ce travail achevé, il s'agira de polychromer tout le vaisseau de l'église, de faire construire de nouvelles orgues et [... ]. [De uitdrukking "nouvelles orgues" impliceert dat er al een orgel aanwezig was.] 3) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent, 1946; blz. 23, Werken van Frederik Loncke, tussen 1889 en 1924, vermelding o.m. "Dadizeele, 24 sp., 2 kl., afz. ped. Mekan. sleepladen (1901)." Jos. Loncke geeft als aanvullende gegevens - namen in HOOFDLETTER: "orgels welke van regeerwerk vernieuwd zijn, [... ] - vette letter: "beduidt dat het orgel door oorlogsfeiten vernield werd (14-18)." [Dadizeele is in vet gezet, niet in hoofdletter] 4) P. François : Brugse Orgelmakers, tweede aflevering, in Biekorf, jg. XLIX/7-8, Brugge, 1948, blz. 155-162; blz. 159 : Uit Rijsel zouden ten andere nog namen te noemen zijn van orgelmakers die in onze gewesten kwamen arbeid zoeken : Antoine Gobert b.v. die we te Leysele aantreffen en in 1726 te Dadizele; [... ] [François geeft als bron : Coulon, op.cit. supra sub 2] 5) A. Deschrevel : Het Orgelbouwersgeslacht Vander Haeghen, in De Preastant, jg. II, 1953, blz. 9-10, 32-33 & 61; blz. 32 : in voetnoot 3 somt de auteur enkele werken op van o.m. Antoine Gobert; Dadizele 1726 wordt vermeld. 6) S. De Splenter : Dadizele en zijn Wonderdadig Beeld van O.L.Vrouw, Dadizele, 1952 - blz. 70 : [1914] De kerk diende als paardenstal en verder als lazaret. - blz. 71 : Op 31 juli 1917, werd Dadizele door de Engelsen beschoten. [... ] Op 31 oogst werden de klokken en het orgel weggehaald. - blz. 72 : [11 nov. 1918] De kerk en haar toren stonden nog recht... maar fel toegetakeld. - blz. 86 : Vóór de godsdienstige beroerten van 1566, had
Dadizele één pastoor, zeven priesters die dagelijks het officie zongen, alsook een H. Mis en een Lof ter ere van de H. Maagd. De kerk bezat toen twee orgels, rijke priesterklederen, kostbare heilige vaten. De toren bevatte een beiaardspel van 16 klokken, benevens een prachtig uurwerk. - blz. 103 : Orgel: [... ] Het orgel vernield in 1917 was een monumentaal werk, door orgelbouwer Gobert, uit Rijsel, vervaardigd. 7) M. Vanmackelberg (o.s.b.) : Les orgues d'arras, in MÉMOIRES de l'académie des Sciences, Lettres et Arts d'arras, 5 série, Tome 3, Arras 1963, blz. 5-184; blz. 130 : [... ]. Nous ne voulons pas parler de l'orgue de Dadizele qui, selon Gregoir (ouv. cité, pp. 83-84.), serait le meilleur orgue de Cacheux avec ses deux manuels et ses 18 registres. Gregoir s'est ici trompé, car c'est à Antoine Gobert, facteur d'orgues à Lille et non pas à Cacheux, que l'on commanda, le 24 février 1726, l'orgue de Dadizele pour être livré à la Pentecôte 1727 contre la somme de seize cents florins. (A. Coulon, Histoire de Dadizeele, Bruges, 1889, p. 186. - S. De Splenter, Dadizele en zijn wonderdadig beeld van O.L.Vrouw, Dadizele, 1952, p. 103. / Antoine Gobert nous est connu également par [... ]. La facture d'a. Gobert présente des traits communs avec celle de C. Cacheux.) b) over het huidige orgel 1) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948" (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen) : Dadizele komt voor in de - lijst "Nieuwe Orgels" - lijst "Elektrische Ventilatoren" 2) S. De Splenter : Dadizele en zijn Wonderdadig Beeld van O.L.Vrouw, Dadizele, 1952 - blz. 103 : Orgel: Groot en klein, samen 24 spelen. De bombarden staan afzonderlijk boven blaasbalg. Het orgel werd gemaakt door het huis Anneessens-Tanghe uit Menen in 1924, en kostte 79.000 fr. De kasten werden gemaakt door de Dadizelenaars : Hector Bekaert en Johannes-Jozef Neyrinck ( 1940), voor de som van 19.820 fr. Ingewijd op 20 Januari 1925. De orgelisten, dien dag, waren Hannoul (Roeselare), Vanhoutte (Menen) en de orgelist der basiliek, Pieter De Splenter.
ICONOGRAFIE a) toestand vóór 1990 Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (Brussel), afd. Fototheek, cliché M54289 (1971), zicht naar het doksaal : KIK-IRPA, Brussel
b) toestand sinds ca. 1990 Foto's VIOE, 2010 :