PAPER ARCHITECTUURTHEORIE DEEL 2

PAPER ARCHITECTUURTHEORIE DEEL 2 EEN VERGELIJKING VAN DE OPVATTINGEN VAN WALTER BENJAMIN EN ERNST BLOCH IN VERBAND MET DE UTOPISCHE BELOFTEN DIE BESLOTEN ZIJN IN DE MODERNE ARCHITECTUUR vraag 18 EVA VANDERHEYDEN 2 BIRA 2015-2016 Prof. Hilde Heynen

De ideale architectuur creëert de ideale samenleving In de twintigste eeuw werd de architectuur grotendeels gekenmerkt door een fascinatie voor hoop, utopie. De utopie die besloten is in de moderne architectuur kan beschouwd worden als een droombeeld, een vooruitgangsgeloof waarbij de ideale samenleving gecreëerd wordt door de ideale architectuur. 1 Twee filosofen met interessante ideeën in verband met deze utopische beloften die het modernisme kenmerken zijn Walter Benjamin en Ernst Bloch. Het algemene idee achter de utopische traditie was om aan een betere toekomst te werken door te starten met de architectuur. De avant-garde van de jaren twintig pikte als eerste deze gedachte op. Zij verbeeldden hun fantasieën als kristallen, met kristallijne vormen en harmonieuze kleuren. 2 Ze streefden naar een combinatie van transparantie en radicale openheid 3. De Nieuwe Zakelijkheid daarentegen verlangde ernaar kunst en industrie samen te brengen. Zij verbeeldden dit in beheerste, eenvoudige volumes in een sobere vormentaal, nochtans met veel glas. Nieuwe vorm van wonen Cultuurfilosoof Walter Benjamin wil zich afzetten tegen het verleden en komaf maken met geborgenheid en geheimzinnigheid. 4 In plaats daarvan moet er gestreefd worden naar transparantie en openheid. Het aanbreken van de twintigste eeuw brengt een nieuwe vorm van wonen met zich mee. Volgens Benjamin is dit noodzakelijk om te kunnen blijven voldoen aan de werkelijkheid van de moderne beschaving. Want in het signatuur van het tijdsgewricht staat dat het uur geslagen heeft voor het wonen in de oude zin van het woord, het wonen dat geborgenheid op de eerste plaats stelde. Giedion, Mendelsohn, Le Corbusier maken van het oord waar de mens zich ophoudt eerst en vooral een doorgangsruimte voor alle denkbare krachten en voor golven van licht en lucht. Hetgeen komt, staat in het teken van transparantie. 5 Het wonen van de twintigste eeuw staat niet langer voor gezelligheid en geborgenheid zoals in de negentiende eeuw, maar wordt eerder getypeerd door een vluchtig, haastig karakter. Een voorbeeld hiervan is het burgerlijk interieur uit de negentiende eeuw. Het straalt gezelligheid uit, maar tegelijkertijd palmen snuisterijen en ornamenten van de bewoner elke denkbare plek in. 6 Het interieur uit de twintigste eeuw is niet langer bedoeld om indruk te maken of bezit te etaleren, het moet bijdragen aan het ontstaan van een klasseloze maatschappij. De nieuwe vorm van wonen die Benjamin voor ogen heeft, kan omschreven worden als transitorisch. Een goed voorbeeld van dit tijdelijke en anonieme wonen is Hannes Meyers Co-op Zimmer (Fig.1). Het is een sober, licht interieur zonder ornamenten, dat kenmerkend is voor de Nieuwe Zakelijkheid. De sobere en strakke vormentaal in combinatie met de aanwezige meubels verwijst rechtstreeks naar het industrieel productieproces. Het is duidelijk dat de bewoner hier geen sporen achterlaat. Het gaat dan ook eerder om een tijdelijk, anoniem verblijf. Doordat er gebruik gemaakt is van standaardproducten kan iedereen zich het interieur toe-eigenen, het is geen bezit van één bepaald persoon. Dit is een voorbode van de nieuwe collectiviteit die de wijzigende samenleving zal kenmerken. 7 1

Fig.1: Hannes Meyer, Co-op Zimmer, 1926 Hiertegenover kan filosoof Ernst Bloch geplaatst worden. Hij staat sceptischer tegenover de utopische beloften die besloten zijn in de moderne (glas)architectuur van de Nieuwe Zakelijkheid. Volgens hem is moderne architectuur slechts een uiterlijke schijn van rationaliteit. De interne opbouw van de maatschappij daarentegen blijft onveranderd. Het is dan ook een misvatting om in de gebouwde rationaliteit de voorafspiegeling van een maatschappelijke rationaliteit te zien. De functioneel ogende architectuur is slechts beperkt tot de façade; achter de gebouwde rationaliteit blijft de anarchie van de winsteconomie ten volle bestaan. 8 Moderne woningen geven de indruk dat ze op ieder moment kunnen vertrekken. Binnen ogen de woningen afgemeten en steriel, buiten wekken ze de illusie van kartonnen dozen op beweegbare palen. Het lijken schepen die elk moment kunnen uitvaren. 9 Het doel van de moderne architectuur is om een klasseloze maatschappij te creëren, maar volgens Bloch is de maatschappij die gecreëerd wordt door deze architectuur louter afgestemd op een jonge, zich modern voelende, smaakvol schrandere middenklasse en haar zeer specifieke en geenszins klasseloze of zelfs eeuwige behoeften. 10 Transparantie als utopisch ideaal Bij de Nieuwe Zakelijkheid stond het gebruik van glas voor maatschappelijke transparantie, beweeglijkheid en sociale dynamiek. 11 Deze belangrijke rol van glas werd ook opgevangen door Walter Benjamin. Hij pleit namelijk voor een nieuw begin, tabula rasa, waarbij men zich afzet tegen het verleden, geborgenheid en geheimzinnigheid 12 en streeft naar openheid en transparantie. Voor zijn interpretatie van de moderne architectuur was hij sterk geïnspireerd door het werk van Sigfried Giedion, Bauen in Frankreich, Eisen, Eisenbeton. 13 Het principe van doordringing staat centraal, waarbij er een synthese ontstaat tussen constructie en omgeving. Als deze architecturale vorm van doordringen wordt doorgetrokken in de samenleving, vervagen de grenzen tussen de verschillende klassen in de maatschappij. Hierin ziet Benjamin een kans voor de belofte van een toekomstige klasseloze maatschappij. 14 2

Benjamin oppert dat glas ruimten heeft geschapen waarin het moeilijk is om sporen achter te laten, ideaal dus om de nieuwe vorm van wonen te concretiseren. In 1914 publiceerde Paul Scheerbart zijn boek Glasarchitektur, waarin hij een bijdrage wilde leveren aan de verdere verspreiding van het ideaal van de glasarchitectuur. Hierin gebruikt hij voor het eerst het woord glascultuur. 15 Het transparante karakter van glas zorgt voor een nieuwe collectiviteit, waarbij privacy een voorbijgestreefde waarde is, alles is transparant. 16 Een voorbeeld hiervan kan men volgens hem zien in glazen huizen, met verschuifbare, beweeglijke elementen, zoals Loos en Le Corbusier die ondertussen bouwden. Glas is niet voor niets zo n hard en glad materiaal waaraan niets zich hecht. Ook een koud en nuchter materiaal. Dingen van glas hebben geen aura. Glas is per definitie de vijand van het geheim. Het is ook de vijand van het bezit. 17 In tegenstelling tot Benjamin was Ernst Bloch van mening dat de koude vormgeving, geïnspireerd op de machine en de techniek niet tot norm moet worden verheven, hierdoor ontstaat namelijk levenloosheid en mensenschuwheid. 18 De transparante moderne architectuur wordt door Bloch geïnterpreteerd als een holle belofte. De machine die in niets meer aan een mens doet denken, daaraan beantwoordt het huis zonder aura, het stadsbeeld dat overduidelijk getuigt van levenloosheid en mensenschuwheid is ontstaan vanuit stralenbundels of andere imitaties van een projectieve geometrie. Zo weerspiegelt en verdubbelt de functionalistische architectuur de ijskoude automatenwereld van de warenmaatschappij met haar vervreemding, haar door de arbeid versplinterde mensen en haar abstracte techniek. 19 Algemeen kan aangenomen worden dat zowel Walter Benjamin als Ernst Bloch uitgaan van dezelfde waarden, namelijk een klasseloze maatschappij. Dit komt waarschijnlijk door hun gemeenschappelijke Joods-Duitse en marxistische achtergrond. Ze hadden beiden ingezien dat de rationele kern van hun dromen enerzijds utopisch was, terwijl die dromen anderzijds sterk verbonden waren met de opkomende nieuwe maatschappij, het kapitalisme, de productie-industrie. 20 Toch hebben ze duidelijk een verschillende visie omtrent de uitwerking van deze utopie in de moderne glasarchitectuur. Terwijl Benjamin de utopische gedachte blijft verdedigen, neemt volgens mij Bloch een meer realistisch standpunt in ten opzichte van de bijdrage van de moderne architectuur aan de moderne maatschappij. Zelf sluit ik me eerder aan bij de visie dat de moderne architectuur niet leidt tot een volledig klasseloze maatschappij. Op die manier is de utopie om met de ideale architectuur de ideale samenleving te bereiken waarschijnlijk niet helemaal uitgedraaid zoals gehoopt. Dit getuigt dat het in realiteit niet altijd eenvoudig is om de algemeen gevonden en aanvaarde oplossing van een (sociaal) probleem juist en rechtvaardig uit te werken. Het algemene doel dat men voor ogen heeft, wordt niet altijd bereikt. 3

1 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, in: Hilde Heynen et al. (red.), Dat is architectuur Sleutelteksten uit de twintigste eeuw, Rotterdam: 010, 2014, p.844. 2 Hilde Heynen, In elk schuifraam schuilt de belofte van een toekomststaat; Over architectuur, transparantie en utopie, Zutphen: Walburg pers, 2002, pp.1-3. 3 Hilde Heynen, In elk schuifraam schuilt de belofte van een toekomststaat; Over architectuur, transparantie en utopie, op.cit., p.5 4 Walter Benjamin, Ervaring en armoede (1933), in: Hilde Heynen et al. (red.), Dat is architectuur, op. cit., p.217. 5 Walter Benjamin, Gesammelte Schriften, III, Suhrkamp, Frankfurt am Main, 1972, p. 196-197: "Denn in der Signatur dieser Zeitwende steht, dass dem Wohnen im alten Sinne, dem die Geborgenheit an erster Stelle stand, die Stunde geschlagen hat. Giedion, Mendelsohn, Corbusier machen dem Aufenthaltsort vom Menschen vor allem zum Durchgangsraum aller erdenklichen Kräfte und Wellen von Licht und Luft. Was kommt, steht im Zeichen der Transparenz: Nicht nur der Räume, sondern, wenn wir den Russen glauben, die jetzt die Abschaffung des Sonntags zugunsten von beweglichen Feierschichten vorhaben, sogar die Wochen.", cit. in: Heynen, In elk schuifraam schuilt de belofte van een toekomststaat; Over architectuur, transparantie en utopie, op.cit., p. 4. 6 Walter Benjamin, Ervaring en armoede, in: Dat is architectuur, op. cit., p.218. 7 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, op. cit., p.849. 8 Ernst Bloch, Erfenis van deze tijd (1935), in: Hilde Heynen et al. (red.), Dat is architectuur, op. cit., p.251. 9 Ernst Bloch, Bouwen op de holle ruimte, (1959), in: Hilde Heynen et al. (red.), Dat is architectuur, op. cit., p.334. 10 Ernst Bloch, Erfenis van deze tijd, op. cit., p.252. 11 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, op cit., p.848. 12 Walter Benjamin, Ervaring en armoede, in: Dat is architectuur, op cit., p.217. 13 Sigfried Giedion, Bauen in Frankreich, Eisen, Eisenbeton, Berlin: Klinkhardt & Biermann, 1928. 14 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, op. cit., p.848. 15 Walter Benjamin, Ervaring en armoede, in: Dat is architectuur, op. cit., p.219. 16 Lieven De Cauter, De luchtspiegelingen van de utopie, op. cit., p.848. 17 Walter Benjamin, Ervaring en armoede, in: Dat is architectuur, op. cit., p.218. 18 Ernst Bloch, Erfenis van deze tijd, in: Dat is architectuur, op. cit., p.250. 19 Ernst Bloch, Bouwen op de holle ruimte, op.cit., pp.337-338. 20 Cyrille Offermans (1984), Een dagdromer. Over Ernst Bloch, Geraadpleegd op 10/04/2016 via http://tijdschriftraster.nl/utopie-tegen-utopie/een-dagdromer-ernst-bloch/. Fig.1: Geraadpleegd op 10/04/2016 via http://www.anycorp.com/anycorp/article/138. 4