Achtergrond bij het lezen van Schiller extra info:

Transcriptie

1 Achtergrond bij het lezen van Schiller extra info: De werkelijkheid wordt door Schiller op anders beschreven dan door Kant, hoewel hij sterk op Kant verder bouwt. Schiller gebruikt twee modellen: het model van de driftenleer en het synthesemodel. Zijn theorie over de driften berust op de vooronderstelling dat de natuur ondergeschikt is aan de rede. Het synthesemodel is een voorloper van wat later door Hegel zal worden uitgewerkt als het dialectische model. De schoonheid is de synthese is van de natuur en de rede. Driften: stof, vorm en spleen.in zijn theorie over de driften onderscheid Schiller drie soorten: de stofdrift, de vormdrift en de speeldrift. De stofdrift gaat uit van het fysieke bestaan van de mens of van zijn zintuiglijke natuur en streeft ernaar hem binnen de grenzen van de tijd te plaatsen en tot materie te maken. Waar deze drift werkzaam is, wordt de mens het meest beperkt. In tegenstelling tot de stofdrift gaat de vormdrift uit van het absolute bestaan van de mens of van zijn zedelijke natuur en streeft ernaar de mens vrij te maken, harmonie in de verscheidenheid van zijn verschijning te brengen en bij elke verandering van de toestand zijn persoon te handhaven. Hier is de mens niet beperkt. De mens staat bij deze onderneming niet meer in de tijd, maar de tijd is in ons in haar gehele, eindeloze opeenvolging. Hij is dan niet langer individu, maar de mens wordt een soort.

2 De relatie tussen beide driften heeft Schiller verwoord in de 13e van zijn 26 brieven over de esthetische opvoeding van de mens. Hij ziet niet per se een tegenstelling, maar wanneer de driften toch met elkaar in tegenspraak lijken, dan komt dat door een vrije overtreding van de natuur, doordat zij zichzelf niet begrijpen en hun domeinen door elkaar halen. Het is de taak van de cultuur, zo vervolgt hij, hiervoor te waken en de grenzen van elk van beide driften veilig te stellen; aan beide driften is zij een gelijk recht verschuldigd en zij moet niet alleen de redelijke drift tegen de zintuiglijke drift, maar ook de zintuiglijke tegen de redelijke drift beschermen. In de praktijk blijkt een onderschikking onvermijdelijk, maar deze onderschikking dient wel wederzijds te zijn. De zintuiglijke drift wil de verandering, wil dat de tijd inhoud heeft; de vormdrift wil dat de tijd wordt opgeheven, dat er geen verandering is. De drift waarin beide driften samenwerken noemt Schiller speeldrift en deze is erop gericht de tijd in de tijd op te heffen, worden met absoluut zijn en verandering met identiteit te verenigen. (Vergelijk dat men ons inzicht zeer geconcentreerd te werken: geen besef meer van tijd hebben.) De mens doet dan niet langer dingen omdat hij ze moet doen, maar de dingen die hij moet doen vallen samen met de dingen die hij wil doen. Dit zien we terug in de speeldrift: de speeldrift zal er naar streven zo te ontvangen als zij zelf zou hebben voortgebracht en zo voort te brengen als de zintuiglijkheid probeert te ontvangen.

3 Plaats van de estheticade esthetiek speelt bij Schiller een cruciale en ook centrale rol. Aan de ene kant ziet hij in het esthetische gemoed het hoogst haalbare voor de mens. In de noot bij de 20e brief over de esthetische opvoeding van de mens merkt Schiller op: Zo is er [...] een opvoeding tot smaak en tot schoonheid. Deze [...] heeft als doel, het geheel van onze zintuiglijke en geestelijke krachten zo harmonieus mogelijk te ontwikkelen. [...] Het gemoed in de esthetische toestand is weliswaar vrij van iedere dwang, maar handelt geenszins vrij van wetten. Maar in een latere brief luidt het als volgt: er is geen andere weg, om de zintuiglijke mens redelijk te maken dan door hem eerst esthetisch te maken. Hier is duidelijk sprake van de esthetica als brug tussen de zintuiglijke en de zedelijke wereld. Het betreft een bemiddeling en geen hoogste gemoedstoestand voor de mens. In deze drie stadia (zintuiglijk esthetisch zedelijk) zijn twee stappen te zetten. De mens vertoont verheven gedrag als hij opschuift van de zintuiglijke wereld en edel gedrag als hij zijn intrede neemt in de zedelijke wereld. Edel gedrag gaat, in tegenstelling tot verheven gedrag, nog boven de zedelijke verplichting uit, niettemin achten wij verheven gedrag hoger dan edel gedrag, schrijft hij.

4 Verheven gedrag is elk gedrag dat tegen de natuur van de mens ingaat, waarvoor de mens zichzelf moet overwinnen om te kunnen doen. Uit het bovenstaande blijkt dus dat Schiller, net als Kant een ethische connotatie geeft aan de esthetiek. In de driftenleer ziet Schiller de esthetiek als dialectiek, maar in het grotere plaatje wordt ze als tussentoestand beschouwt. Aan het werkelijkheidsbegrip dat Schiller in de Esthetische Brieven op grondslag van zijn schoonheidsprincipe ontwikkelde gaat een traditioneler model vooraf. Hij gebruikt overigens beide modellen door elkaar. Het ene model is de zogenaamde driefasentheorie die Schiller bijvoorbeeld in zijn derde Brief hanteert. In de vierde Brief daarentegen gaat hij weer uit van een synthesetheorie. In de driefasentheorie is schoonheid louter middel van verlichting en het ideaal van humaniteit is de zuivere intellectuele, rationele mens zoals we dat ook bij Kant hebben gezien. Schoonheid is in de synthesetheorie, of driftenleer, een doel in zichzelf, een product van de rede met absolute waarde. De ideale mens wordt gekenmerkt door met zichzelf in harmonie te zijn en het begrip van de vrijheid is niet langer ethisch, maar vrijheid is het esthetische spel. Verbinding: Dit dubbelspel kenmerkt de zoektocht van Schiller. Hij wil af van de strenge ethiek van Kant en een harmonische wereld smeden. Schiller breidt de invulling van het sublieme in de mens verder uit ten op-

5 zichte van Kant: Dat betekent dat voor Schiller het Sublieme veel meer aanwezig is in het mensenleven dan voor Kant. Voor Schiller is het overal in het spel aanwezig wanneer de vrijheid het van de natuur wint. Dat spel bestaat alleen bij een werkelijkheid die het onderscheid tussen de natuur en de vrijheid kent. Kant tornde niet aan zijn overtuiging dat er vrijheid moest zijn, want anders zou de bom gelegd zijn onder zijn hele werk. Zonder vrijheid geen ethiek en een wereld zonder ethiek is voor Kant ondenkbaar: de mens is nu juist zo geniaal, zo verheven, omdat hij als enige animal de natuur kan ontstijgen en binnengaan in de wereld der ethiek. Concluderend kunnen we stellen dat de werken van Schiller de deur naar een zeker verval tot de melancholie verder openzet dan Kant dat heeft gedaan in zijn werken. Hij is daarmee een buitengewoon interessant en modern denker en hij hoeft wat betreft inzichten op dit vlak niet onder te doen voor Kant, en dat terwijl hun publicaties nagenoeg tezelfdertijd plaatsvonden.