I H.J. VERSFELT De kerken van het Oldambt In 1545 Inleiding IN DE JAREN DERTIG EN VEERTIG VAN DE ZESTIENDE EEUW VOLTOOIDE DE 'KEIZERLIJKE GEOGRAAf' JACOB VAN DEVENTER VIJF KAARTEN VAN DE NEDERLANDEN. OP DEZE 'GEWESTKAARTEN', DIE SAMEN HET GEHELE GEBIED VAN DE NOORDELIJKE EN EEN GROOT GEDEELTE VAN DE ZUIDELIJKE NEDERLANDEN BESTRIJKEN, WERDEN ZOALS TOENTERTIJD GEBRUIKELIJK DE DORPEN DOOR EEN AFBEELDING VAN DE PLAATSELIJKE KERK EN DE STEDEN DOOR EEN STADSPROFIEl WEERGEGEVEN. OP DE GEWESTKAART 'FRIESLANDT', DIE GRONINGEN, FRIESLAND, DRENTHE EN OVERIJSSEL OMVAT, ZIJN BINNEN DE HUIDIGE GRENZEN VAN DE PROVINCIE GRONINGEN, NAAST HET STADSPROFIEL VAN GRONINGEN, AFBEELDINGEN VAN 175 KERKEN EN KLOOSTERS WEER GEGEVEN. VOOR DIT ARTIKEl IS VOOR CE ZEVENTIEN KERKEN IN HET OLDAMBT NAGEGAAN OF DE AFBEELDINGEN OP DE KAART VAN VAN DEVENTER OVEREENSTEMMEN MET DE BETREFFENDE HISTORISCHE EN 4 ) BOUWHISTORISCHE GEGEVENS. De gewestkaarten Incob van Dcvenrer werd vermoedelijk kon na 1500 in Kampen geboren maar groeide op in Deventer. aan welke stad hij zijn achternaam zal hebben ontleend. In 1520 ~c h reefh i j zich in a:m de universiteit van leuven, W<1ar hij medicijnen, wiskunde en geografie studeerde. Hij moer een zeer bekwaam landmeetkundige zi jn geweest, want al up jonge leeftijd kreeg hij de opdrachten om batten te vervaardigen. Zijn kunde blijkt ook uit de eretitel 'Keizerlijk Geograaf' die hem in 1540 werd verleend. Om~tree k s 1542 vestigde hij zich in Mechelen, in die tijd samen mer Brussel en Antwerpen hercentrum voor de boek- en kaartprodlletie in de Nederlnnden. Begin jaren dertig van de zestiende eeuw kreeg Van Deventer van de Staten in Brussel opdracht om de gehele Nederl:mden in kaart te brengen. Zowel Noord- als Zuid Nederland maakte toen deel uit van het Habsburgse rijk, dat onder meer Spanje eh de Nederlanden omvatte. Het Nederlandse gedeelte van dit rijk werd van Brussel uit bestuurd. Van Deventer heeft vervolgens in een periode van ongeveer tien j:t:tr uitgebreide opnk"tingcil in de Nederbnden geda:lil. Op basis d:tarvan voltooide hij russen 1536 ell 1545 vijf grote kaarten, van de gewesten Brabant, Holl<111d, Gelderland, Zeeland cn friesland. Van deze kaarten is tweemaal een facsimile-uitgave vcrschenen, in '941 door B. V;lIl 't 1!off' en in '994 door C. Koeman. J D:lt deze uitgaven mogeljjk waren, is te danken aan Van 't Hoff, destijds stadsarchivaris van Deventer. Vóór de l\vceue Wereldoorlog bevonden de kaarten zich grotendeels in Duitse bibliotheken. Tijdens de oorlog werden zij ter beveiliging naar een slot in Silezië overgebracht. Daar zijn bij ue inval van de Russische troepen vier unieke exemplaren verloren gegaan. Zij werden in 1 De gewrstkaart 'Friesland!", een van M vijfkaarten van dr Nederlanden diejawb van DWfnler vervaardi,gde. Zoals toentertijd,gebruikelijk wordw d.. dotprn door een ajbeeldin,guan de piaatselijkr kerk ~" de steden door rrn 51adsprojid w ~~ r!le!lfuen. l R. van 't Hof[ Dt kaatun ~'an dl N fdftl and,>(~f Provimifn in dr wtiwdt IfUW door Jato~ vun DwtnU', " GrJvcnlwg~ 1941. C. KoclllJn, Gewwkao rttn van dt NldftlanJrn doqf Jocob van Dfumtft 1536-1545, Alphen aan den Rijn 1994. Het voorargaande is growndee!, geb'l,eerd op het uitgebreide tekstgedeelte van de hand van Koemnn bij deze facsi m ile-u itga\'e.
de slotvijver gegooid. Van de kaarten van Brabant. Holland en Friesland waren dit zelfs de enig bekende exemplaren. Kon voorde oorlog, in 1938, had Van 't Hoff echter in Duitsland foto's van de kaarten besteld. Beide facsimileuilgaven zijn gebaseerd op deze foto's, die nu bij het Geografi sch Instituut Vlln de Universiteit te Utrecht berusten.j Het onderzoek Het doel van het onderzoek was na te gaan of de afbeeldingen op de in 1545 verschenen gewestk:1art Friesland van waarde kunnen zijn voor onze kennis van de ke rkgebouwen in Groningen in de zestiende ee\lw. D:lartoe werd het ald :lmbt als onderzoeksgebied gekozen omdat de hoofdvormen van de kerken op dat deel van de kaa rt goed te herkennen zijn. Bovendien is over de kerken in dat gebied over het algemeen voldoende historische informatie beschikbaar. Betrouwbaarheid van de afbeeldingen op banen uit die tijd kan niet zonder meer worden aangenomen. Sommige kaarten uit vroeger eeuwen tonen vormen van de kerkgebouwen die geheel of gedeeltelijk aan de funtasie van de kaanenmaker ontsproten zijn. op andere zijn de kerken alleen sehetsm:nig aangegeven. 4 Door Koeman was reeds voor een beperkt aalllal kerken in Noord-Holland onderzocht of de afbeeldingen daarvan op de gewestkaart van deze provincie met de werkelijkheid overeenstemmen. Dat bleek zo te zijn's Ook een door mi j gedaan onderzoek naar de afbeeldingen van de kerken in Drenthe toonde een grote mate van overeenstemming. 6 Het onderhavige onderzoek is gebaseerd op de historische gegevens over de kerken in boeken en artikelen. Ook ka:uten zijn als ve rgcli j kingsmateri~:ll gebruikt. Bron nenonderzoek over de kerken die de revue zijn gepasseerd is niet verricht. De gegevens werden vanzelfsprekend seh:larser naarmate verder in de tijd werd teruggegaan. Verbouwingen, branden, instortingen en dergelijke werden, zeker in de zestiende en zeventiende eeuw. vaak niet of onvolledig gedocumenteerd. Dat betekent dat onvemlijdelijk een aantal onzekerheden liiet betrekking tot het doel van het onderzoek over is gebleven. Bij het gebruik van kaarten als vergelijkingsmateri.1al is her een probleem dat klokkentorens ofklokkenstoclen soms wel en soms niet worden afgebeeld. Voor WesTerlee bijvoorbeeld tonen de k:13r1en V:1n BeckerÎ ngh ( 1781) en die van de Mcedemerlanden (1725) wel de klokkenstoel die ook Van Deventer tekent, maar op de kaan van Schilt (1681) Utll ~- '... 8 C1T l""j' '. ' - 2 Op dit,gtdttlte van Van Devtntm kaort is tt zitn dat de hoafdvarm-van dr krrkrn in htt Oldambt ovu IIrt al,gtmrrn,goed te hrrkrnntn is. Dat is, rátning houdend mtl dt drukurhnifk. eln htlt prestatie. Dl ajbltldingln van dt krrkfn, dil op de oorspronktlijkr koan gtmiddt ld dnhls trn halve tol tin unlimtter grool zijn. motsun in hlt voor het drukken gebruiktt houtblok wordtn uîlgtsntden. ttn UH nauwkrurig werlrje. OpvaJlrnd is dt omvang VOR de Dollard. dit totn vttl grour was don nu. In 1509 hod hij Itngtvol,gt von dt overstromingtn dit vonofhtt eind von dt dtrtiende rtuw lol in dt vijflit nde tfuw plootsuondtn, dt op dt kaorl,gtloondt omuony bmikt tn ttilm hij lol oon Midwoldo tn FinSlltwolde. ontbreekt deze. Op verschillende kaarten van de provincielanden uit dezelfde tijd (17:2.3-17:2.6) wordt de kerk van Bergs-weer soms wel en soms niet lllet de klokkenstoel afgebeeld.7 Het wel tonen van een klokkenstoel is echter 3 Koeillan. Gtwwkaantn. I. 4 KOelll<1l1. GtwWkaantl1. 15. 5 Kucman. Gtlut.Stkaantn. 9. 17. 32.33 6 H.). versfch. 'De kerkcll van l)r('llihe in 154S. in: Niwwt Dttntu VolksolmOMkJoorbotk Il00'!I 1Schirdrnistn atchro!o!lit looo. Assen zooo. 50-66. 7 Groninger ArchiCllen (Grt\). bart sramnr. [ 47)92.93. 94.
overtuigender d:1n het niet tonen - men tekent immers nier gauw iets dat niet bestaat - nkl:lf het is zeer wel denkb:1ar dat een in de ogen van de tekenaar minder belangrijk element wordt weggel:tten. Wanneer l'en klokkcllsloel of klokkentoren wél wordt getoond, wordt d:lt als doorslag' gevend gegeven beschouwd. De vijf kloosters die vroeger in het Old:unbt hebben gelegen, te weten her Grijzemonnikenklooster te Baarnsurn, het Grijzevrouwenklooster te Midwolda, het klooster Heiligerlee, het vrouwenklooster te Reide en het klooster Goldhoorn nabij Finstelwolde, zijn niel in het onderzoek octrokken. Van Deventer gebruikt op al zijn gewestkaarten voor kloosters 'srand:lard:lfbeeldingen', die Been beeld van de werkelijke vorm geven znd:n een vergelijking niet zinvol is. De eerste drie van deze kloosters hebben V:IO de tw:lalfdc. of dertiende eeuw tot aan de Reformatie best:lan en deze komen inderdaad op de ka:m voor. g Voor her klooster te Reide en het klooster Goldhoorn is dat niet het geval. Er is niet met zekerheid bekend hoc 1:lI1g het kloost.er te Reide heeft bestaan, In de eerste decennia van de zestiende eeuw is herh:laldelijk spr:lke van verpbatsing in verband met de dreiging van o\lerstromingen, In een :lkte uit 1542 worden de zusters van Reide voor het I:latst vermeld. Het ontbreken V:ln het klooster op de k:l:lrt zou kunnen betekenen dar de kloosrergebouwen al waren \lerdwenen TOen de terreinopmetîngen plaatsvonden. Het klooster Goldhoorn, dat voor het eerst in 1319 \\Iordt \Iermeld, werd in de tweede helft van de vijftiende eeuw als zelfst;mdig ordehuis opbeheven.9 6 AJbetldingen uan krrken op ze Sliende-fwws~ kaorlen honml niet noodzaktlijkenuîjs mtt dt umktlijkhrid Ol/tTUU ft Sltmmen. De ajbteldingrn op deze houtsntdekaorl uon hel Ol/usticht uil ca. J 5 24 kloppen in htf,gthu l nitt. Dt kaart wa s btdodd om de nieuw benoemde bisschop Hendrik I/an Brieren ft btwc,gen naar 2ijn diorers tr komen door hem ten brtld I/on em dicht brl/tllkl tn weil/arend nelurst I/tlor fr scholden. Kaartinhoud Met de beperkte middelen die hem ter beschikking stonden heeft Van Devenrer getraeht de steden en dorpen op de meetkundig juiste plaats op zijn kaarten weer te geven, In zijn voorwoord "TotteIl goetwilligcil Leser" op de gewestkaart Holland stelt hij dat "eleke pl:letse op haer \\linden ende gherechte distantie oft wijdde vanden anderen IiBghende, alsoo men bij den Comp:1ssc ende mate der lilijlen hier inne gestel! sien ende bevinden 111:1ch", '" 4 In de tekst op'de,g twestkaart 'Fritslandt' brschriifl Van Deuf nter het afbebetldt,gtbitd en noemt daarbij onder ondeu dt 'vrrmo trdt 51adl GrC/eningm fnde hoer ol11landtn', ~ Rirjl(mtJ dll'tkk. ""oort~'lm ghrlçufl i1 trn Comitrktijtk, flrtn hrm 1W1Jtn mmi ofc 1'I:1f! 4nc k... du R hijllj mtt 't.n "Pttl'l'tTfchc) dtl/l1al11tlj /a"gj drr 1"tt lol 111 '1l/'H/t nj Dm'''',,,. ~,,'" d r,jti'(liiiri/1c "L ('\..mar ' t ~,r.1 '(fjt OJI,F. Co 4'U mrt ",rtn ' 'lijn S'tdtll. DO'''rh tn 'toof/"".,' ",." r.,. " ", 'J, r' t..,vy It'\tr~ "'dm oft diflantun ghtfu u I ref!. dt:{tn ntftl11 'lioor dant/ai' als ryglml air ijl htlr awgenomrll er, bt_ hohden,tn 11 bohtn /lut d,mtfm: A/tljt dlft "'Ptrnlltmpt gbtlt1trj/,dll'tlcltoode,.col tm o/jdt'rfclh;yt "'P;dall. JtT~ }'j/tflvri~f/ant ~o,t gljlnarmt: t n i1 ght/tcm tuffihtn tien mom ofi 1lI1gh4t1Cltdt! I/rls f.'tzl{~ 'ej Emu) beg'#ptllllt OD/ltrgo~, Pf/tptrgot/tn die ftutil "f/o/(dtn,mtl tlit'lltrm4ttde fj4rlt G,otningm,tii JJtltrom/4ndtn,fit1!#tk",m T»,ytftn tnrf~ 1'411 kerm/mrt m.~liic"trn "VIlIl do~ptn ende ~ool1jjlgcn bollen tll.1tdtr, /1I"dtfl""'trcltrt. {)Arr by ootk...dttlalldm 11411 Oumjfil ghclloc'(ht?ij" mrt Drt1Jl tnrt TIPent. 1!it ""'~/(k!.ut ft gar~r Ju "ftfm{otrlllthûth/lclf Roomj(hm KtJftr! 1(4;C/$ des "'~/flcij rrflijd(! regt.,mght ondt,d"nitb I"PDuien 3#11, tndt Î114Ut 1'PclU4trl Jac1 rnllk1 p,oj}rrttm. S C. Tromp (red.), Gronin,9f' kloo51m,,\sscn '989, 35,37, S7. 9 Tromp, Groninntt kloosl trs, 74, 9['93. [0 Kocman. GrwtSlkaarffn, [0
T aften goet/l7i/ligm Liftr. Ca:\. [el' heb"y bemil/de Leftr 111 dcft Carte befchreuen UI' begbeerten eli coflw ~J Jer St,tWl )1,11/ Holl,lIlt,n;/e de confie der Geographie,Tgraeffèb,tp v.:m Hol!.wt, eli tl,tnt 1'.111 Vtreeht, met den(rontierfll vall dndere landm d.1er am floatel/de, eleke plaet{e 01' bael' wil/den eiigbmcbte dift.mtie oft JDijdde vandm al/deren IUhwde, alfoolnm by den Compaflè en mate del' mylen bier inl/e l/fielt fiel/ e'lje beuil/dw mach. Eii Oln wt dw 'Dorpen te kel/nen Abdyen en Cloofiers, Joo :?jil/ die ft/lle Clooflm gbrueekent met Wl au)s op baer torw!,het lvelek de Stedel/ en Dorpcn (die licblelijckdefll u,t Jell andere te kemi'é JiJn)lliet m hcbbcll. 5 D~H tekst op de.9~w rs tkaart 'Holland' guft intrrmantr it1formgt i ~ OUlt de wijze waarop Van Drilt/Her de kochten heift lierlloardi,!jd. Me! 'wind en' wordt de kompasrichting bedoeld. De techniek van het landmeten was in de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw aanzienlijk verbeterd. Aan de hand van driehoekspuntmetingen kon een redelijk benauw bare topogmfische kaart worden velyaardigd. Bij deze technick werd aan de hand van één basis door middel van hockpummetîngcn de plaats van andere punten bepaald. Bij de opmetingen werd de ligging van de kerktorens bepaald. Deze waren immers meestal van verre zichthaar. De hoeken werdeli opgemeten met een gradenboog of met een /aeohsstat: Met dat laatste instrument kon een nauwkeurigheid van vier boogminuten worden bereikt. [)e berekeningen werden vervolgens uitgevoerd met sinust:lfels, die vanaf het midden van de vijfiiende ecuw werden ontwikkeld. n Niet alleen de ligging van de kerktorens heeft Van Deventer zo goed mogelijk proberen te bepalen, ook heeft hij die torens, naar wordt aangenomen, nauwkeurig nagetekend. De resultaten van dit alles h~ft hij vastgelegd in een register. I-Iet opmeten van de vele honderden dorpen en steden in de Nederlanden moet zeer tijdrovend zijn geweest. Van Df."Venter is d:lar naar schatting dan ook zo'n tien jaar mee bezig gewecst. Op basis van zijn aantekeningen heeft hij ( 7 3 Met behulp uan de in d ~ uiiftirndt t WW ontwikkdde liotkmminstrum tnltn en door grbruik U mo ktn uan de door Prurrbarh opbhteld e sinustafels kon in Van Deuentm tijd de lig,ging uan plaatstn nu t u n redelijke nouwkturigheid worden bepaald. Een uan dl bij dt opmetin!l rn gebruikte hoám ~~ tin 5 trumrnten, de Jorob5Staf, is hier af,gebuld. II KOClnan, GfWr'Itkaanrn, 6,7.
w:wrschijnlijk eerst een manuscriptka;lrt getekend. Daarop gnfhij mer kleine ci rkeltjes de ligging va n de p!a;1tsen aan, wals hij die met het richti ng meten had bepaald. Daaromheen tekende hij de kerk of het sradsprotiel. Deze manuscriptkaart diende vervolgens als basis voor de graveur of holltsn ijder. Kaartmaken was dus een langdurig proces, met een zeker risico va n vergissingen.'~ De voor ons van belang zijnde kaartvan I:riesland is een houtsnedekaart. Bij deze techniek werden de afbeeldingen en plaatsnamen in een houtblok uitgesneden, waa rmee ve/volgens de kaart werd gedrukt. Dit drukprocédé, alsmede de geringe afilleting van de 3fbeeldingen - de in hout uitgesneden tekeningetjes zijn slechts een hall'e tot een centimeter groot-, maakte onvermijdeli jk een ingrijpende generaliseri ng noodzakelijk. Alleen de hoofdvormen van de kerken zijn weergegeven. Eventuele zijbeuken of dwarsarmen bij een kruiskerk worden op de kaart niet getoond. Ook wordt geen onderscheid gemaakt tussen stenen klokkentorens en klokkenstoelen. Va n Deventer tekent de kerken op de viw gewestk3arten standaard in een oost-west o riëntatie, met de toren aan de westzijde van de kerk. Dit is waarschijnlijk om esthetische redenen ged:l.l.tlj het kaartbecld wordt cr rustiger door. Indien de werkelijke plaatsing V:ln de TOren ten opzichte V:lll de kerk an.vi jkt van deze st~ nd aard is dit dus op de kaart niet te zien. Over kloosters vermeldt hij d:lt "Om uutden Dorpen te kennen Abd ijen ende C[oosters, soo zijn die seke Cloosters gheleeckellt met een cru ijs op haer TOrens, het welcke de Steden ende Dorpen (die lichtelîjek deen uut den anderen te kennen zijn) niet en hebben".') Voor de 23 Groningse kloosters op de kaart is dit inderdaad het geval. Ond erzoeksresul taat per ke rk In het hiernavolgende worden voor elk vall de onderzochte kerken de belnngrijkstc (bouw)historisehe gegevens vermeld. Tevens wordt aangegeven in hoeverre deze overeenkomen met de afbeeldingen op Van Deventer's kaart. Achter de plaatsn:lam wordt russen haakjes de door V311 Deventer gebruikte l1a3m \Iermeld. Beerta (Berte) De l3atgotische kerk V3n Beerta, met een rechthoekige plattegrond, werd omstreeks 1506 gebouwd. De vrijstaande toren stamt uit 1806. Uit archiefgegevens blijkt dat er voor die tijd ook een toren aanwezig was, die zeer waarschijnlijk [os van de kerk stond.'4 De bart van Van Deventer toont inderdaad een kerk met een losstaande toren. 8 ) 7 Delf ojbrrldin.!j vo n de kerk van Bmta is minder duid rlijk dan de mttsff andtrt ttktnin.!jw op dt kaart van Van Dtventer. Mede omdat rondom dt ktrk bomen zijn.!jflektnd is de klokkentoren links van het ktrkje moeilijk te herkennen. Het drkdtje in de kerk heeft.!j een bouwkundigt betekenis. Het getf t dr plaats aan die met het richtill,9 mettn was bepaa ld. 7a Ot ktrk tn to rtn uan Btrrta. 12 Koeman. Gtwtslkaarttn. 4, JO, 2+ 26. 13 Kocman, Gtwtslkaartrn, JO. 14 P.L de Vrieze, ' De rcsuur.uie der hervormde gemeente Ie Beerr~ '. in: Gronin.95t Volhalmanak [963. 137- [63. hier 145.
Borgsweer (Broucsweer) Het huidige zaalkerkje mer een driezijdige sluiting is in 1881 hcrbouwd. Dc wcstroren dateert uit,859. Het is vermoedelijk de opvolger van een in 1635 ge- ofverbouwde kerk.ls De bart van de Provincielanden van Groningen uit 1723 toont een vrijstaande klokkentoren bij de kerk. [6 Ook Van Dcventer tekent een kerk met een losstaande toren. De aanwezigheid van een vrijstaande klokkentoren begin achttiende eeuw maakt het waarscl1ijnlijk dat deze ook daan-oor aanwezig i~ geweest. Overu nstemming mtl de ge.'levrn,. ~, Z;lJ.- t---., 8 Boutll dl lttten broluswter' is op ditftabmmt van de kaart van Van Devenlrr hr! kerkjr van BorBsw~er Beukend, mt! naast het schip etn vrijstaande klokkentoren. Links van de lrllrrs 'brouuwrrr' is het Johanni tltrkloosth Oostnwierum afbebuld. Het is als klooster te herkrnnen door h~t kruis op h~t dak. I 8a De kaart van de Provindrlandrn van Groninll~n uit 1723 taant terl vrijstaande klokkrntoren bij de kerk van Borllsweer. Eexta (Ext) De dertiende-eeuwse kruiskerk en de daarbij staande losse torcn van Ecxtwcrdcn in 1870 afgebroken. De kerk begon gebreken te vertonen en was ook te groot geworden voor de toenmalige gemeente. Schade na een zware storm in december [869 gaf de doorslag, besloten werd een nieuwe, kleinere kerk te bouwen. [7 Van Deventers kaart toont de kerk en de losse toren. Ook Schilt toont op zijn kaart van de "Vccncn gclccgen russchen Veendam en de PeekeI A" uit 1681 een toren die los van de kerk staat.,8 Oucmn,temminll ml'! de litllevms ( 9 9 Dm ajbrrldin.'l op Van Deventm kaart van de dmiendteeuwsl hrk L'nn Etxta toont etn vrijstaande klokhntortll.., \ ', ga Etll duidelijk is d~ ajbttlding van de kerk van Eexta niet op Schilt', kaart van de 'Vrentn lieletgen tussehen Vrendam en de Pu ke1 A' uit 1681, maar toch is met rnill t moeite de vrijstaande klokkentoren te herkennen. [5 M.D. Ozinga. 0051 Groningtn. De Nederlandsche IIlonumenten \'an Geschiedenis en Kunst. deel Vl. ~ provincie Groningen, eerste stuk, s-gra.'enhage 194. 187. 16 Gri\, kaart stamnr. 1047194. [7 I.r. Koers. Eooa. Ktrk rn karsptl in htt Oldambt, Scheemda 1994, 1[2-117. 18 GrA, bart stamnr. 1161.
Finsterwolde (Vijnsterwolde) Finsterwolde was in de Middeleeuwen een dubbcldorp, best:1:1nde uit Oostfin~terwolde en Westfinsterwolde. De kerk op de kaartv<1n Van Deventer is die \'al1 Westfinsterwolde. Het dorp Oostfinsterwolde is in de Middeleeuwen verdwenen. De kerk werd in de dertiende eeuw als kruiskerk gebouwd. Het dwarsschip en koor werden w:1:lfsehijnlijk reeds in de hne Middeleeuwen afgebro- ken. Omstreeks 1600 werd het restant voorzien \'.1n een driehoekige koorsluiting. De huidige toren, die ten noordwesten van de kerk st:l;][, werd in 1822 gebouwd, terverwiilging van een liil1663 daterend exempla;l r.'9 Van Deventer tekent een kerk met opzij een losstaande toren. Indien wordt aangenomen deze op de plaats stond waar later de vervangende torens werden gebouwd, klopt de afbeelding op zijn kaart. Ourmnstrmmin,9 mrt de.gf.gfwns 10 Van Devtnltt ukent bij de dmiendr-uuum kttk van FinSferwoldt etn op2ij van de ktrk Slaand, lom torm. Het dorp la!l toen op nu soort schimiland in dr Dollard. 100 Of hrk en torm van FinsWwoldt. '0 ) Meeden (Modum) Teil gevolge V;1I\ de uitbreiding van de Dollard in de veertiende en vijftiende eeuw moest het vroegere dorp Meeden worden verplaatst naar een hoger gelegen gebied. Daar werd een nieuwe kerk gebouwd. I-Iet bij de restauratie in 1934 op de zuidmuur aangetroffen j;lanal t482 zou kunnen duiden op een bollw in die rijd. De toren staat op enige a(~tand teil zuidwesten van de kerk. >0 De losse toren wordt ook getoond op de ka:irt van Schilt uit 1681 en op de k:iarl van Tidem:l.II en van der Heuvel uit 1716. ~ I Van Deveruer toollt, in at\vijking met deze gegevens, een kerk met een aangebouwde toren. Afivijkin.g van de!lt,9evtns ite.m.eeden. n --.. 1>" 11 Ot 4ljberldin.g uan de ktrk uan Meeden op!ion Drvent t r~ kaarlloonl, in afwijkin.g!lan dl historische.gt.gi!ltns, un aan.gebouwde toren. 110 Op d~ in 1716 door Tideman til Ten Htuvtl!lrruaardi,gde kaart uan de 9rl nssrheidin,g lussrn Gronin9tn tn Drenthe wordt de hrk van Mudfn met un vrijstaand e toren afgebrrld. lib Df hrk en tortn!ion Meedtn in 1993. 19 07.ing,1, OO,1 GronÎnlltn, 68-70 cn inform~iîe <lrs J, Molel11;] IC Oos[Wold. :zo S.~ I. Achterop, MtI'd~n, DrSlhitdtnis uan tm Gronings dorp, Groningen ' 969, 35-37; J. Molcm:l, 'Van dc I>liedcn, Egcslc ell Brokl", in: [;ronin.'ltr Ktrktn 10 «(993). 11.9-136. 21 GrA, k.1~tl stamur. 1167,
Midwolda (Midwolde) De vroegere kerk van Midwolda, gesierd met niet minder dan vier torens, werd in de dertiende eeuw gebouwd. Toen de Dolla rd omstreeks 1507 het toenmalige dorp bereikte trokken de bewoners zuidwaarts. naar de pla<lts waar nu het dorp Midwolda ligt. De oude kerk blet'f t'(hter nog tot 1738 in gebruik. Daarna werd zij afgebroken. H - - ----~- -.4/r '"... ~ Van Deventer toont inderdaad een kerk lilet vier torens. Deze torens bestonden toen:l1 geruime tijd want zij worden ook afgebeeld op het zegel van het OJdambt, dat aan een document uit 1347 is gehecht. ~3 Ook een schetskaart van de zu idelijke Dollardinham uit circa 1605 toont een kerk met vier torens.'4 Overeenstemmin,g mrt de gegevens 12 Ot in 1738 afgebroken dt'ttiende- teuwst ktrk van Midwolda werd gesierd met maar liefst vier torms. Den zijn op Van Owentrrs kaart goed tr herkennen. lla Ot torens van de vroegere kerk van Midwolda worden ook af,gebetld op het n,gel van htt Oldambt, do! aan ten document ui! 1347 is gehecht. Noordbroek (Noortbrouck) De kruiskerk van Noordbroek is gebouwd in de eerste helft v,m de veertiende eeuw. De westelijke ~Iuiti n g vml het sch ip is vlak, de oostelijke veelhoekig. De oostelijk van de kerk staande losse toren is ongeveer zes meter lager dan het schip.~5 Van Deventer toont inderdaad de veelhoekige koorsluiting en een losse toren die lager is dan het kerkgebouw. Ovmenst~mmin,g met de gegevens noort 13 OO'itelijk uan de ui! het be,gin van dt vurtiende eeuw daterende kerk van Noordbroek staat ren I OSl t klokkentortn, die zo'n us meter lager is dan het schip van de kerk. Op Van Devtntm kaart is het vtnchil in hoogte zichtbaar. l3a De kerk en toren van Noordbroek in1996. ~~ T. Kîcwid, Ned. Htrv. Kt rn Midwolda. Midwuld~ 1988, 3, 4. Uit opgravingen il1 1994 is gebleken d:n de kerk van meeta f ~,!11 "ootzicn was V3n I'ier torens (informatie des). Molcm3 tr Oostwold}. 23 P.). Blok e.a.. Oorkondtnbotkvan Gronfnit n m Drentht, 2 din.. Grun ingen 1896-18\19. r, or 398, p 179. tegenover p. 337. 24 GrA, kaart stamnr. uso. 15!-l.G. de Olde, 'Oe Ncder!~nds Hervurm'de Kerk Ie Nourdbroek'. in: T'ublirotits Slühting Oude Gronin!Jrr Knktn nr.14 (1975). 49 6~. hier 5. 61.
Reide (Reijde) De afbeelding op de kaart stelt waarschijnlijk de kerk van Westerreide voor. [n 1575 was deze kerk nog aanwezig. 26 In de nabijheid lag ook een vrouwenklooster. Gegevens over de kerk van Wcsterreide ontbreken, zodat niet kan worden beoordeeld of de afbeeldi ng op de kaart mer de toenmalige werkelijkheid overeenstemt. Ge,gfuens ontbreken - '" - -, Scheemda (Sceempte) De kerk van Scheemda werd gebouwd in 1515, nadat het dorp verplaatst was wegens het oprukkende water van de Dollard. De kerk heeft een rechthoekig schip met een driehuekige koorsluiting. De toren staat Jos van de kerk. >7 Va n Deventer tekent inderdaad een vrijstaande toren bij de kerk. Ook Schi lt doet dit op zijn kaart uit 1681. Ourreensltmmin,g mtl de,gt,gtvws,, ) 9d De ajbeeldin,g op Van Deventers kaart van de omstmks 1515,gebouwd e kerk van Scheemda toont een vrijstaande klokkento ren. 9b De ajberlding va n de kerk van Schu mda op S,hi[fs kaar! van de 'Vu nen,gel er,gen tusschen Veendam til de peekei A' uit 1681 toont de vrijstaande toren. 9' De kerk en toren van Schremdo. 25 R. Georgius, C[tij Oldambl. Grool tn kltin TtrmUnltn, Schl't'mda 1980, 24. 27 Ozinga, Oost Gronill.!Jen. 113-117: l.p. Koers. Ve hervormde kerk vnn Scheemda, Scheemda 1988, vooral 43-44.
Termunten (Lutke Munte en Grote Munte) De oorspronkelijk uit de twaalfde eeuw daterende kerk van Termunten is herhaalddiik verbouwd. zb Eind dertiende eeuw werd een rechthoekig koor aan de toenmalige kruiskerk rocgevoegd. Nog in de Midddeeuwen werden de dwarsarmen en een groot gedeelte van het schip afgebroken, zodat alleen het kru isvak en de kuurtravee overbleven. De huidige aan de kerk gehechte toren werd bij de restauratie na uorlugsschade in 1945 gebollwd. l9 Van Deventer tekent 'Lutke Munte' ongeveer op de plaats van het huidige dorp Termunten en noordwestdijk daatvan, maar nog niet aan de kust, 'Grote Munte'. Deze plaatsing, die duor zijn vele navolgers op hun kaarten is overgenomen, is vrijwel zeker niet juist.3 Pas bijna hveehonderd jaar later wordt dit gecorrigeerd, In de Hattinga-atlas, waarvan het betreffende blad is gebaseerd up de kaart van Ca ldellbach uit 1736, wordt 'Groot Termunten' op de plaats van het huidige Termunten getekend en 'Kleijn Termunten' op de plaats van Termunterzij[)' Bed:eringh geeft op zijn kaart uit 1781 weer een ander beeld. Klein Termunten wordt daarop ten westzuidwesten V:1ll Termunten geplaatst_j2 Dat is ook op de Topografisch en Militaire kaan van 1851-1855 het geva l. Aangenomen mag worden dat het kerkje dat op Van Deventers kaart bij 'Lutke Munte' getekend is, d:lt V:lll Termunten moet voorstellen_ In dat geval klopt het beeld. Zowel de ka;lrt van Teijsinga uit 1738 als de Hattinga-atlas (b[ad 35, vóór 1754) tonen op die plaats evenals Van Deventer een kerkje met een vrijstaande toren.u Ook op de kaart van Beekeringh is dat het geval. 14 De twee kerken die middrn wtirnde tfuw bij Trrmuntrn stond!" worden op ditfr<l.qmrnt uon df koort 1I0n Van Dwenter onder het woord 'Grote munte' afgeb~rld. Links van het woord 'lutkr 140 H. Teijsing<l toont op zijn kaart van 'Spijk en muntt' is het Grijumonn ikwk!aoster te ûen, o[s klooster te htr- Bierum Oudtzijltot Hindrik Corrts huif uit 1738 ~ rn kennw door hrt kruis op het dok. vrijstaande klokkentoren bij de knk van Tnmunftn. De t\\'eede kerk nabij Termunten op Van Deventers kaart, die bij "Grote Munte", is inmiddels verdwenen_ Abel Eppens van Equarr vermeldt in 1588 d:lt de stenen ervan werden gebruikt in de dijk bij het dorp.j.i Ook in de wprophecye van Jaarfke" wordt de afbraak verm eld, Vulgens de kaart was het een kerk met een aangebouwde toren. Verdere gegevens over de kerk ontbreken echter, zodat niet kan worden beoordeeld of de afbeelding juist is_ Gegevws ontbreken 28 A.E. van Giffen. 'Mededeling omtrent een oudheidkundig bodemonderzoek in de kerk IC Tcrmuntcn', in: OpU5 Musivum, Assen 1964, 31-S8. 29 R. Stccnsma, Lan95 d ~ oud~ Groninger kerken, Baarn z.j., 110. 30 Grorgius, City Oldam!n, 27-31 liattinga-atlas V31l de 'FrontiefCn van Gdderbnd, Overiissel en Groningen', lil, blad H, GA, st:ljllnr. 1048. ]2 GrA, kaart stamnr. 2013. B GrA, bart stamnr. 1424; Hmtinga-arIas, blad 35. H I.A. Fei th en H. Brugmans,l'1ls_, Dt kronirk van Abel Epprnl tho Equart, 2 din., Amstf'rd:Jm 1911,!I, 648; K. ter Laan. "l'ropneiljt v~njaot:fkt ", Gronillgen 1931, 38-39. Georgius noemt in CI I ~ Oldambt het handboek van het bisdom Munster, wj~rin rwec kerken in 'l'erjlluntell" (Georgius, CIL'lJ Oldambt, 19). in 1500 en 1503 sproke is van
Wagenborgen (Wagenberge) De hu idige zaalkerk met westtoren is gebouwd in 1883. Deze kerk verving ecn middelecuws bouwwerk met vrijstaande klokkenstoel, dar in 1717-1718 reeds een ingrijpend herstel had ondergaan.15 De klokkenstoel komt ook I'oor op de kaart van Bcckerillgh uit 178!. Van Deventer tekent eveneens een kerkje met een vrijstaan de klokkenstoel Overeenstemming mrt de 9f9tvens 't 15 Van DeLlenttt beeldt dt kerk van WIl!) tnbor,gcn afmct een vrijstaande klokkentoren ojklokkrnstor!. Isa Bij de krrk van WaBcnborgen is op de. kaart van BeekeringIt uit 1781 een vrijstaande klokktnstoelgetektnd. Westerlee (Westerlee) De tegenwoordige zaalkerk met westtoren werd in 1776 gebouwd ter vervangi ng van een in oorsprong middeleeuwse, doeh in 1664 sterk gewijzigde voorganger)h De nogal onduidelijke tekening op Van Deventers kaart li jkt een kerk meteen nogal hoge klokkenstoel ofklokkentorcn afte beelden. De kaanvall de 'Miedemer landen en Eexter Landen' uit 172-5 toom indcrd:l:ld een kerk je met een hoge klokkenstoely Ook Reekeringh doet dat in!78! op zijn b:lrt. Ovemnstemmin9 met de B~,gttlfl1S 16 De nabal onduidelijke tekenin,g op Van Dwenfm kaart lijkt naast dr krrk van Westrrl re un betrekkdijk ho,gr klok kenstoel afte ba lden. J 60 Of kaart van H. W. Fairkers van de 'Miedemer en Ee>.1rr Landen ' van omstr~tks 1725 toont naast de kerk van Westerlu een holle klokkrnsto ~ l. 3S Ozinga, O ~ ~I Groningrn, 193; H. Doornbos en G. de Fijter, Op hrt Irfde! Vad er!n, Wagenborgen 1983. 7'1 I. 36 Ozinga, ODst Gmnin9fn, 117'119; K.B. de Haall, Wr,lrrl u ' Hrilig rrlu, Scheemda 1984. 16. 37 GrA, kaart staillilr. 1396.
Wins.choten (Wijnschoten) De kerk van Winschoten dateert uit het laatste kwart van de dertiende ecu\\'. De toren, met een onderbouw die eveneens uit de dertiende eeuw dateert, staat op vrij grote afstand ten noordwesten van de kcrk)8 Van Deventer toont een kerk met een aangebouwde toren en een veelzijdige koorsluiting. Vroeger werd inderdaad verondersteld dat de toren een geheel heeft gevormd met de kerk. Van die kerk zou later het schip verdwenen zijn, zodat de huidige kerk alleen uit het overgebleven koor zou bestaan)9 Deze veronderstelling is onjuist. 40 Ook Schilt tekent in 1681 een los van de kerk staande roren op zijn kaart. \, " Ajivijking uan de,ge,gevem ' 11 17 Van Dcuenter lek ~ nt op zijn kaart in Winschoten twee knken. D ~ grootsu, die noor wordt aan.9enomen de nu nog aanwezi.ge dntiende-u uwse kerk is, is met een aangebouwde toren,getekend. Dit kan "iet juist zijn omdat de toren altijd los uan de krtk heeft,g estaan. De tweede kerk moet de 'D lde Karek' uan Winsrhotw zijn, die in 1543 werd af,g ebroken. Dat hij tach no.9 wordt af.g ebuld betekent dal de uminopmttin.gen in Granin.gen enkelejattn voor htt verschijnen uan de kaart in 1545 hàbtn plaats,gwonden. r 170 De ajberlding uan de kerk uan Winschoten op Schilt's kaart lian de 'Vuntn gela,gen tusschen Vetndam en de PeekeI A' uit 1681 toont de urijstoandr toren. 17b Uit dit kadastrale plan van de om.9tuin.9 uan de lurk van Winschoten komt de as!lmmetrische li,g.9in,g van de toren ten opzichte van het schip van de kerk duidelijk noor voren. 17C De kerk en toren van Winschoten. Van Deventer tekent nog een,,"vcede kerk op zijn bart. Dit zal vermoedelijk de 'Olde Karek' VJn Winschoten voorstellen. Deze kerk werd midden 1543 afgebroken.4' Toen de kaan in 1545 het licht zag was zij al \'enlwenen, maar hl ijkbaar was de kerk ten tijde van de terreinopnames nog aan- wezig. Deze moeten dus vóór midden 1543 hebben plaatsgevonden. Gegevens over de vorm van deze kerk ontbreken, zodat niet kan worden beoordeeld of de afbeelding juist is. Ge,gfvcm ontbreken 38 Ozinga, Oml GlOnin!Jrn, 223-227. 39 I\.J. V.1n der I\a. Aardrijkskundi!J Woolden bol ~ dir Nedrrlnndrn. 14 din., Gorich~m 1839-1851, XJl ([849), 500. 40 C.II. Peters. De kerk der Nedcrduitseh Hervormde Gemeente te Winschoten, in: Gmnin!l'>(nt Volk$almanak, 1908, 1-19. hier 1-6. 41 CH. Peters, 'Kerk te Winschoten', 1-4, nooi I; GrA, lnl'entnris der Ommelander Mc hieven. Stadsdocumentcn ingcdieml bij d~ Staten G~nera~ 1 op 12 dcl"ember 1633, inv.nr. 789, p. 397; inv.nr. 801. p. 255.
Woldendorp (Woldendorp) De kerk van Wo ldendorp, die mogelijk uit de dertiende eeuw dateert, was oorspronkelijk een kruiskerk. De dwarspanden en het koor zijn waarsch ijnlijk reeds lang geleden verloren gegaan. De kerk had vroeger een aangebouwde westtoren, die in 1855 werd afgebroken en vervangen door een dakruiter.~l Van Deventer toont een kerk met een aangebouwde toren. Dat is ook het geval op de kaart van de Provincielanden uit 1731 en op de kaart van Beckeringh uit 1781:H Ovrtfenslemmina met de geaevells 18 Op Van Dwenlm kaarl wordt de krek van Woldt ndo rp me! een aana ebouwde lortn afa tbeeld. 18a De kaart van de Provinddanden van Groninatn uit 1713 loonl evenals die van Van Deventer voor Woldendorp een hrk mei cm aana tbouwd t toren.,g ) Zuidbroek (Zuijdtbrouck) De kruiskerk van Zuidbroek dateert uit het laatste kwart van de dertiende eeuw. De ongeveer 20 meter hoge toren staat vrij van de kerk.44 Van Deventer toont inderdaad een kerk met een vri jstaa nde toren. Ook is op zijn kaart te zien dat deze toren hoger is dali die van Noordbroek. Ook de kaarten van Tideman en Ten Heuvel uit 1716 en van Beckeringh uit 1]81 tonen een vrijstaande toren. Ovmensternmina met de gtaeoens 19 De derlimde-auwse kerk van Zuidbtoek wordt door Van Deventer mei u n vrijstaande loren afafbeeld. 19a Ook op de in 1716 door Tideman en Ten Heuvel vervaardigde kaart van de grenssch eiding tussen Groningen tn Drenthe wordt de kruiskerk van Zuidbroek met ten vrijstaande toren afatbeeld. 19b Ot kerk tn toren van ZuidbroeK in 1987. 42 Ozinga. Oost Gronin,9tn. 193'196. 43 Gr,'. kaart stamnr. 1 47/100.103. 44 Ozinga, OOI! Gronin,9 tn. 251'258
Samenvatting Zoals UiT hctvoorgaande overzicht pcr kerk blijkt. is cr in een groot aantal gevallen een goede overeenstemming tussen de afbeeldingen van de kerken op Van Deventer's kaart en de historische gegevens. Voor twaalfkerken is die overeenstemming zonder Illeer aanwezig, Markante voorbeelden zijn de kruiskerk van Nuurdbroek, waarvan de nu nog bestaande lage klokkentoren goed te herkenncn is op de kaart, en de vroegere kerk van Midwolda met het ongebruikelijke aantal van vier torens. In dric gevallen was het niet mogelijk na te gaan ofde afbeeldingen op de kaart juist waren. Dit betrof reeds lang geleden afgebroken kerken, zo:lls de t\vcede kcrk te Termunten, de kerk te Westerreide en de in 1543 afgebroken oude kerk V:l. 1l Winschoten. Daarover W:lren, voorzover kon worden nagegaan, geen gegevens beschikbaar, zodat een vergelijking niet mogelijk was. [n twee gevallen is er een niet te verklaren verschil russen de afbeelding op de kaart en dc historische gegevens. Dit betreft de kerken van Winschoten en Meedcl\. Deze worden met aangebouwde torens afgebeeld, terwijl zij :lltijd vrijstaande torens hebben gehad. Conclusie uit het onderzoek blijkt dat de afbeeldingen van de kerken in het Oldambt op de kaart van V:ln Deventer in grote lijnen overeenstemmen met de historische en bouwhistorische gegevens daarover. Het onderzoek moest zich gedt'cltclijk baseren op de schaarse gegevens over de veranderingen die deze middeleeuwse kerken in de loop der eeuwen hebben ondergaan. Zoals te verwachten was, zijn een aantal onzekerheden gebleven. In vele gevallen is de overeenstemming echter zo treflènd dat het haast ondenkbaar is dat de kerken niet wrgvuldig ter pl:latse zijn nagetekend. Aangezien ook het onderzoek van Koeman in Noord-Holland en het door mij uitgevoerde onderzoek in Drenthe tot dezelfde s lotsom leidde, lijkt het waarschijnlijk dat deze conclusie ook voor de overige afbeeldingen van de kerken op de gewestkaarten van Van Deventer geldt. Vanzelfsprekend kan alleen een nader onderzoek deze conclusie be~ estigen. Voo r Groningen betekent dit dat de afbeddingen op Van Deyenters kaart in veel gevallen w:jarschijnlijk een beeld geven van de hoofdvormen van de kerken in deze provincie in het midden van de zestiende eeuw. Zij vormen daarmee veelal de oudst bekende afbeeldingen van deze kerkgebouwen en zijn derhó1lw een interessantè bron van informatie. Dankbetuigingen De heren H.G. de Olde te Zuid laren en). Molema te Oostwold zijn bereid geweest het concept van dit artikel van commentaar te voorzien. Door hun grote ken nîs van de Groninger kerken in het algemeen en die van het O[dambt in het bijzonder hebben zij daó1rmee een zeer waardevolle bijdl";1ge kunnen!everen. Ook het eomment:lar van de heer Knottnerus te Zuidbroek werd zeer gewaardeerd. Ou ~ r de schrijurr H.). VcrsfeIt (lulianalaan I, 9461 RR..Gieten) is tot;wn zijn pensionering lverkzaam geweest voor de Shell Groep en vour de Nederlandse Aardolie Maatschappij. Hij houdt zich nu bezig met het onderzoek naar en publicaties OI'er de Drentse geschiedenis, speciaal op het gebied van de zeventiende-eeuwse krijgsgeschiedenis en de cartografie. Hij is secretaris van de Drentse Historische Vereniging. VerantwlJordio.'l illustraties: Groninger Archieven: I, 2, 7, 8, 8a, 9, ga, 9b, 9d, ID, u, IIa, 12, 12l, 13, I4, I4a, IS, 15a, 16, T6a, 17, T7a, 18, 18l, 19, Iga. J. Hovinga, Zuidlaren: 7<1, 7b, ge, loa, IIb, 17c. Aerophoto Eelde: 13a,Igb. Overgenomen uit C. Koeman, Gewestkaarten van de Nederlanden door Jacob VJn Deventer T536-1545: 3, 4, 5, 6. Overgenomen uit Groningsche Volksalmanak ]g08: 17b.