De productieve en receptieve kennis van de partikels -то en же van Nederlands-Russische kinderen.

De productieve en receptieve kennis van de partikels -то en же van Nederlands-Russische kinderen. MA-Scriptie Jan Lodewijk Eshuis, 0587931 Begeleider: Mw. dr. A.V. Podgaevskaja Tweede lezer: Prof. dr. W. Honselaar

Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. Studie naar de partikels -то en же 7 2.1 Een definitie van partikel 7 2.2 De vorming van partikels 9 2.3 Semantische classificatie 11 2.4 Semantische primitieven 13 2.5 Het partikel -то nader bestudeerd 14 2.6 Het partikel же nader bestudeerd 24 2.7 De overeenkomsten en verschillen tussen -то en же 31 3. Tweetaligheid 35 3.1 Tweetaligheid/bilinguïsme 35 3.2 Native speaker 35 3.3 Taalontwikkeling bij tweetalige kinderen 36 3.4 Eerste en tweede taal (L1 en L2) 36 3.5 Input 38 3.6 Parental strategies 39 4. De kennis van tweetalige kinderen van -то en же 41 4.1 Onderzoeksopzet 41 4.1.1 Motivatie 41 4.1.2 Methode 41 4.1.3 Doelen 45 4.1.4 Hypotheses 45 4.2 Resultaten 47 4.2.1 Resultaten algemeen 47 4.2.2 Receptieve tasks 47 4.2.3 Intonatie 48 4.2.4 Productieve task 49 4.3 Resultaten per betekenis 49 4.3.1 Het partikel -то 49 4.3.2 Het partikel же 53 4.4 Overige observaties 55 4.4.1 Geslacht 56 2

4.4.2 Ontwikkeling bij elfjarigen 56 4.4.3 SLI 57 5. Conclusies 58 Bibliografie 60 Bijlagen 62 3

Нужно знать, что Акакий Акакиевич изъяснялся большею частью предлогами, наречиями и, наконец, такими частицами, которые решительно не имеют никакого значения. (Uit: Šinel van Gogol ) 1. Inleiding De gesproken taal onderscheidt zich op vele manieren van de geschreven taal. Typische kenmerken van de gesproken taal zijn ellipsen (weglatingen), herhalingen, anaforische constructies, onderbrekingen, etc. Ook de woordvolgorde van gesproken taal verschilt vaak van die van geschreven taal. 1 Daarbij komt nog, dat de gesproken taal sterker onderhevig is aan emotie. Hierbij spelen verschillende factoren een rol: enerzijds prosodie of intonatie, anderzijds lexicale factoren. Zeer typisch voor de gesproken taal is het gebruik van modale partikels. In de geschreven taal komen zij ook wel voor (zie het gebruik van wel in deze zin), maar ze worden slechts in beperkte mate gebruikt. Dit heeft ermee te maken, dat de partikels vaak een interactieve functie hebben, waarbij de spreker en de geadresseerde direct betrokken zijn. Het geeft in zekere zin de verhouding tussen enerzijds de spreker, anderzijds de werkelijkheid, boodschap en geadresseerde weer. Vergelijk bijvoorbeeld de volgende twee zinnen: а) Dat weet hij. b) Dat weet hij toch! Zin a) is vrij neutraal van karakter, het is niet meer dan een mededeling. Zin b) geeft echter al een relatie tussen spreker en geadresseerde weer: de spreker is verontwaardigd dat de ontvanger van de boodschap niet zelf kan bedenken dat hij ervan weet. In het vreemdetalenonderwijs blijven de verwerving en het gebruik van partikels onderbelicht. Dit heeft met een aantal factoren te maken: ten eerste is de noodzaak ervan niet groot, aangezien de partikels voor het overbrengen van een boodschap in inhoudelijk opzicht overbodig zijn. Ten tweede gaat het om een zeer taalspecifieke woordsoort: ze geven op zeer eigen wijze een nuance aan de zin en zijn niet één op één in een andere taal te vertalen. 1 O.A. Lapteva: Russkij razgovornyj sintaksis (1976), M. Coulthard: An introduction to discourse analysis (1977), F. Jansen: Syntactische konstrukties in gesproken taal (1981), T.A. van Dijk: Discourse studies (2011) 4

Wat betreft onderzoek op het gebied van meertaligheid is het modale partikel nog geheel onaangeroerd. Onderzoek in bilinguïsme heeft zich tot dusver slechts beperkt tot de factoren die in de linguïstiek als belangrijkste worden beschouwd: morfologie en syntaxis. Het onderzoek naar discours op het gebied van meertaligheid staat nog in de kinderschoenen. Hiermee heb ik twee redenen genoemd waarom er nog zo weinig onderzoek gedaan is naar het gebruik van partikels bij meertaligen, maar daarmee heb ik nog niet gezegd waarom het wel van nut zou zijn. Zoals gezegd is het modale partikel overbodig om de essentie van een boodschap over te brengen, maar zorgt het slechts voor bepaalde nuances, die het neutrale karakter van de zin wegnemen. Het lijkt zodoende, alsof het partikel een zeer onbelangrijke functie in de zin heeft, maar het is essentieel om de juiste connotatie aan een boodschap te geven (zie hierboven genoemd voorbeeld). In het Russisch speelt het partikel wellicht een nog grotere rol dan in andere talen, aangezien de taal vaak aan sterke emotie onderhevig is: Russian is a language extraordinarily rich in particles expressing the speaker s attitudes and feelings and colouring the style of speaker-hearer interaction. Among European languages, the only one which can be compared with Russian in this respect appears to be German (Wierzbicka 1992: 433). Al met al is het modale partikel een zeer belangrijk expressiemiddel in de Russische taal en vormt het een essentieel element van het discours. Het is interessant om te kijken in hoeverre tweetalige kinderen dit element van de taal beheersen. Het doel van mijn scriptie is om te kijken of de kennis van de Russische modale partikels van Nederlands-Russische kinderen wezenlijk verschilt van die van monolinguale Russische kinderen. Ik zal hierbij enerzijds kijken naar de taalkennis van de kinderen (of ze het juiste partikel kunnen toepassen) en metatalige kennis van de kinderen (of ze kunnen beredeneren hoe een partikel de zin modificeert). Met andere woorden, ik zal hun productieve en receptieve kennis testen. Ik beperk me in mijn onderzoek tot twee versterkende partikels, te weten -то en же. Ik heb hiervoor gekozen, omdat dit de twee meest voorkomende modale partikels in de Russische taal zijn. Tevens zijn ze erg goed met elkaar te vergelijken: ze kunnen beide op diverse manieren toegepast worden en vertonen in veel van deze gevallen onderling grote overeenkomst in betekenis. Desondanks zijn er tussen de partikels nuanceverschillen die de spreker doen kiezen tussen de twee partikels. Juist deze nuanceverschillen maken het interessant om te kijken hoever de kennis en intuïtie van een- en tweetalige kinderen reikt. Voor het onderzoek richt ik mij op negen- en tienjarige kinderen, aangezien zij voldoende 5

lexicale kennis hebben, kunnen lezen en schrijven en grammaticaal voldoende ontwikkeld zijn. Dit werk zal globaal gezien uit twee delen bestaan: een theoretisch deel en een empirisch deel. In het theoretische deel geef ik een duidelijkere definitie van het begrip partikel, waarbij ik de verschillende typen en soorten zal noemen. Vervolgens zal ik dieper ingaan op de twee partikels die ik in mijn onderzoek zal gebruiken en deze met elkaar vergelijken. Tevens zal ik ingaan op het begrip tweetaligheid en alle aspecten bespreken die hierbij komen kijken. In het tweede deel zal ik uitgebreid het onderzoek bespreken. Ik zal de methode bespreken, mijn onderzoeksdoelen en hypothesen weergeven en ten slotte de resultaten uitgebreid bespreken. Het geheel zal worden afgesloten met een conclusie. 6

2. Studie naar de partikels -то en же 2.1 Een definitie van partikel Het is moeilijk een eenduidige definitie van het partikel te geven. Het is eigenlijk een groep van woorden die niet in de traditionele woordsoorten is in te delen. Het vertoont de meeste overeenkomsten met bijwoorden en voegwoorden, maar de lexicale betekenis van het partikel is sterk verzwakt of geheel verdwenen. Veel belangrijker is de nuance die het partikel aan een zin geeft. Vinogradov brengt het als volgt onder woorden: Частицами называются классы таких слов, которые обычно не имеют сaмостоятельного реального или материального значения, а вносят главным образом дополнительные оттенки в значения других слов, предложений или же служат для выражения разного рода (а следовательно, и логических, и экспрессивных) отношенний. Лексические значения этих слов совпадают с их грамматическими, логическими или экспрессивно-стилистическими функциями. Поэтому семантический объем этих частиц очень широк, их лексико-грамматические значения очень подвижны, они находятся во власти синтактического употребления (Vinogradov 1986: 663). Er wordt onderscheid gemaakt tussen grammaticale partikels en modale partikels. Een grammaticaal partikel is een woord dat een ander woord, woordgroep of een hele zin grammaticaal modificeert. Het kan bijvoorbeeld een zin ontkennend maken (bijvoorbeeld met behulp van не (niet)) of een werkwoord wederkerend maken (met -ся). Een modaal partikel voegt qua inhoudelijke betekenis weinig toe aan een zin, maar geeft deze een emotioneel karakter. Waar een zin zonder partikels een meer neutraal karakter heeft, geeft een modaal partikel informatie over verschillende verhoudingen (Nikolaeva 1985: 25): 1) de houding van de spreker ten opzichte van de werkelijkheid. De spreker vat de werkelijkheid op een bepaalde manier op en haalt eruit wat hij belangrijk vindt voor zijn boodschap. 2) de houding van de spreker ten opzichte van de boodschap. Bij het vormen van de boodschap moet de spreker bedenken wat hij belangrijk vindt en dientengevolge meer nadruk moet geven. 7

3) de houding van de spreker ten opzichte van de geadresseerde(n). Hierin kunnen verschillende factoren een rol spelen, zoals de door de spreker veronderstelde kennis van de ontvanger en de gesprekssituatie (waarbij een uiting een reactie kan zijn op een andere uiting). In de Russische taal is het partikel in de meeste gevallen afkomstig van andere woordsoorten. Bijvoorbeeld, het partikel -то (toch, wel) komt van het aanwijzend voornaamwoord тот. Vaak komt het zelfs voor dat er geen vormelijk verschil is tussen het partikel en het woord waar het partikel van afstamt. Vergelijk onderstaande zinnen: 1) Не говорите вообще, приведите конкретные примеры. Spreek niet in algemene termen, kom met concrete voorbeelden. 2) Ты вообще понимаешь, что так делать нельзя? Begrijp je überhaupt wel, dat je niet zo moet doen? In het eerste voorbeeld is вообще duidelijk een bijwoord, het modificeert het werkwoord in de zin en het heeft een concrete lexicale betekenis. In het tweede voorbeeld gaat het echter om een partikel. In deze context modificeert вообще de zin als geheel. Tevens heeft het partikel zijn oorspronkelijke betekenis bijna geheel verloren. Daardoor is het een stuk moeilijker te vertalen dan het bijwoord, aangezien gekeken moet worden welk partikel in de vertaling het beste tot zijn recht komt. Hierbij speelt de context een belangrijke rol. Iedere taal heeft zijn eigen manier om nuances door middel van partikels onder woorden te brengen. Uit bovenstaand voorbeeld blijkt, dat er verschillende gradaties van ontwikkeling zijn van het oorspronkelijke woord naar het partikel. Er blijven veel eigenschappen van het partikel gelijk aan die van het bijwoord (syntactisch en voor een groot deel ook semantisch), terwijl bijvoorbeeld het partikel -то (toch, wel) niet meer dan een historische verwantschap vertoont met het aanwijzend voornaamwoord тот. Het partikel als woordsoort is dan ook één van de meest zich dynamisch ontwikkelende woordsoorten. Partikels kunnen zich ontwikkelen uit werkwoorden, bijwoorden, voornaamwoorden en voegwoorden. Ik ben mij ervan bewust dat ik nog geen eenduidig antwoord heb gegeven op de vraag wat een partikel van andere woordsoorten onderscheidt, maar het partikel ligt in veel gevallen zo dicht bij andere woordsoorten (met name bij- en voegwoorden), dat er per individueel voorbeeld gekeken moet worden of het om een partikel of een andere woordsoort gaat, 8

waarbij de context in acht genomen moet worden. Starodumova brengt dit als volgt onder woorden (geciteerd in het werk van Nikolaeva 1985: 24): Достаточно полная и ясная картина функционирования частиц может быть представлена только на основе пословного их описания, исследования каждого слова - но обязательно с учетом его парадигматических связей с другими, функционально подобными словами. Er kunnen geen sluitende criteria voor gesteld worden, maar slechts richtlijnen; het gaat om een partikel, indien enerzijds de lexicale betekenis van het woord gering of afwezig is, anderzijds het woord de zin een subjectief karakter geeft. 2.2 De vorming van partikels Partikels kunnen op verschillende manieren gevormd zijn. Allereerst zijn er de primaire partikels. Deze partikels zijn niet afgeleid van andere woorden (zie rusgram.narod.ru): бишь (ook al weer) бы (zou/zouden) вишь (zie je) да (ja; toch, niet dan, echt) -де (dus, zeggen ze) дескать (zo van) же (immers, toch, echter) ишь (moet je zien! kijk eens aan!) -ка ((maar) eens) мол (zogenaamd, ze zeggen) не (niet, geen) небось (vast, zeker) неужели (is het waar?) ни (geen enkele) нет (nee) сем/сём (vooruit) -таки (toch) -те (drukt verbazing uit) уж (toch, dan) чай (klaarblijkelijk) Daarnaast zijn er de afgeleide (secundaire) partikels. Deze kunnen van diverse andere woordsoorten zijn afgeleid. Tot deze groep behoren alle partikels die niet tot de eerste groep, de primaire partikels, behoren. Een ander onderscheid dat gemaakt kan worden, is het onderscheid tussen enkelvoudige en samengestelde partikels. Enkelvoudige partikels bestaan slechts uit één woord. Tot deze groep behoren alle primaire partikels en een groot deel van de afgeleide partikels. 9

De secundaire enkelvoudige partikels kunnen afgeleid zijn van werkwoorden, bijwoorden, voornaamwoorden, werkwoorden en voegwoorden. Van bijwoorden zijn de volgende partikels afgeleid (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 400 en rusgram.narod.ru): 2 благо (gelukkig) буквально (echt, werkelijk) во (wat je zegt!) вот (hier) где (wat? hoezo?) действительно (echt) единственно (alleen) еще (versterkt vraagwoord) именно (juist, precies) как (wat) куда (met comparatief: heel wat, stukken) ладно (goed, oké) просто (simpelweg) решительно (absoluut) совершенно (helemaal) так (zo) там (eens, ook alweer) хорошо (goed, oké) Van voornaamwoorden zijn afgeleid: всё (steeds) всего (slechts, alleen maar) какое (mooi niet!) нечего (geeft niets) оно (dat, het) самое (helemaal) себе (lekker, zonder ergens acht op te slaan) совсем (nog) чего (je weet maar nooit) это (aanwijzend, versterkend) Van werkwoorden zijn afgeleid: бывает (kan gebeuren) бывало (meestal) было (juist, net) давай(те) (laten we ) знай (mogelijk) Van voegwoorden zijn afgeleid: а (zeg, hé) будто (schijnbaar) но (echter) однако (maar) 2 Dit is geen volledige verzameling, het zijn de meest gebruikte partikels. Dit geldt voor alle verzamelingen in deze paragraaf. 10

ведь (immers, toch) да (ja, en) даже (zelfs) если (als) же (immers, daarentegen) и (en, ook) или (of) ли (gebruikt in vraagzinnen) пускай (laat) пусть (laat) разве (bij vragen: soms, dan) словно (als, alsof) тоже (ook, toch) точно (het is net of ) хоть (al was het maar) чтоб(ы) (laat, moge) Samengestelde partikels bestaan uit meerdere woorden. Dit zijn altijd afgeleide partikels. Voorbeelden hiervan zijn: вот бы (was er maar) вот и (hier ) вот так (dus; dáár was ) как не (ja zeker; hoe moet ik/jij dan ) лишь бы (als hij/het nou nog) пусть бы (laat hem/het; ook al) скорее бы (was het maar) так бы (ik/wij wil(len) zo graag) хоть бы (desnoods, tenminste) чуть было не (bijna, haast, zowat) чуть ли не (bijna) 2.3 Semantische classificatie Behalve op criteria die met de vorm te maken hebben, kunnen partikels ook ingedeeld worden op semantische of inhoudelijke criteria. Hierbij wordt gekeken naar wat voor globale functie een partikel in de zin heeft. Vinogradov onderscheidt acht categorieën (Vinogradov 1986: 546). Ik heb zijn indeling als leidraad gebruikt, maar deze op sommige plaatsen aangevuld of opgedeeld: 1) Versterkende of benadrukkende partikels. Dit zijn partikels die een woord, woordgroep of zin benadrukken of de lading ervan versterken. Voorbeelden hiervan zijn: ведь (immers), же (immers, toch), -то (toch, wel), и (ook, zelfs), уж (toch, dan), хоть (al was het maar). 2) Beperkende partikels. Wanneer in een uitspraak beperkende partikels worden gebruikt, geeft de spreker aan, dat de hoeveelheid of status van iets of iemand naar zijn opvatting (te) gering of beperkt is. Tot deze groep behoren: всего (in totaal, pas), всё же (toch), всё-таки (toch, al met al), единственно (enkel en alleen), и всё (en dat is alles). 11

3) Dicht bij deze betekenis ligt die van de opsommende of concluderende partikels. Veel van deze partikels zijn evengoed als beperkend partikel te classificeren. Voorbeelden hiervan zijn: вот и все (dat is alles), да и только (en niets meer), ну что же (nou ja), так (dus, zo; goed, nou), так вот (dan). 4) Verbindingspartikels. Een stuk minder uitdrukkingsvol dan de versterkende en beperkende partikels zijn de verbindingspartikels. Deze brengen op verschillende manieren een verbinding tot stand tussen woorden of zinsdelen. Deze eigenschap komt ook voor bij sommige versterkende partikels, zoals и, еще en да. Veel verbindingspartikels vertonen veel overeenkomsten met voegwoorden, waardoor ze vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden zijn. Voorbeelden van verbindingspartikels zijn: тоже (ook), также(ook, evenzo), к тому же (bovendien), притом (daarbij). 5) Bepalende partikels. Dichtbij de verbindingspartikels liggen de bepalende partikels. Behalve een beperkende of versterkende factor hebben deze partikels ook een bepalende factor, een factor die een ander woord preciseert. Voorbeelden hiervan zijn: именно (precies, juist), как раз (juist, net, precies), точь-в-точь (nauwkeurig, precies). 6) Kwantitatieve partikels. Deze groep partikels geeft meer duidelijkheid over de exactheid van een getal. Vaak is het moeilijk vast te stellen of het om een partikel of een bijwoord gaat. Voorbeelden van dit type partikel zijn: почти (bijna), приблизительно (bij benadering), ровно (exact), точно (precies), чуть не (haast, bijna). 7) Aanwijzende partikels. Dit is slechts een kleine groep, bestaande uit de volgende partikels: вот (hier), вон (daar), это (dat), оно (dat) en nog enkele andere. Met name eerstgenoemde komt veel voor. Het heeft een demonstratief-concretiserende betekenis, dat wil zeggen: het concretiseert het aanwijzende karakter van een uiting (bijvoorbeeld: dit hier). 8) Onbepaalde partikels. Deze partikels geven het woord waar ze betrekking op hebben een onbepaald karakter. In het Russisch komen deze voornamelijk voor als agglutinerende morfemen, zoals -то, -либо en -нибудь. Dit zijn drie voorbeelden van suffixen, maar dit type partikel kan ook voorkomen als prefix, in de hoedanigheid van кое-. De betekenis van deze partikels komt neer op een of ander, ene. 9) Ontkennende partikels. Behalve het grammaticale partikel не (niet) kunnen ook modale partikels een zin ontkennend maken. Zo wordt door middel van het partikel ни (niet, evenmin, noch) de ontkenning versterkt. Verder is er nog een aantal enkelvoudige en samengestelde partikels die ook een ontkenning kunnen uitdrukken en/of versterken: нет (nee), где (dat zou hij/ nooit kunnen), какое (integendeel), наоборот (integendeel), 12

напротив (integendeel), ничего подобного (niets daarvan!), так и не (toch niet), никак нет (volstrekt niet). 10) Bevestigende partikels. Het grammaticale partikel да (ja), dat op neutrale wijze iets bevestigt, kan ook enkele modale nuances met zich meedragen. Het kan bijvoorbeeld ook om bevestiging vragen ( toch? ) of als iemand plotseling nog iets te binnen schiet ( Wacht eens even! ). Daarnaast is er nog een aantal andere modale partikels, waarmee bevestiging uitgedrukt kan worden: ага (aha, ja hoor), безусловно (zonder meer), верно (juist), действительно (inderdaad), естественно (natuurlijk), ещё бы (ja zeker, vast en zeker), как же (natuurlijk, zeker weten), конечно (natuurlijk), несомненно (ongetwijfeld), разумеется (vanzelfsprekend), точно (juist, dat klopt). 2.4 Semantische primitieven Om de betekenissen en toepassingen van de partikels -то en же in de hierop volgende hoofdstukken nog duidelijker en kernachtiger samen te vatten, zal ik gebruik maken van de theorie van de semantische primitieven van Wierzbicka. Dit doe ik, omdat deze semantische primitieven uiterst bruikbaar zijn om in de tests voor de kinderen in het experiment te gebruiken. Ik zal hieronder kort uitleggen wat de theorie van Wierzbicka inhoudt. Volgens Wierzbicka bestaat er een semantische metataal die losstaat van iedere bestaande taal. Deze metataal bestaat uit begrippen die een eenduidige betekenis hebben en die naar iedere taal te vertalen zijn, zonder dat er nuanceverschillen zijn tussen de verschillende vertalingen. Deze universele begrippen noemt ze semantische primitieven (voorbeelden: willen, voelen, denken, zeggen, goed, slecht). Met behulp van deze semantische primitieven is het mogelijk de betekenis van alle andere woorden te definiëren. Complexere begrippen zijn zodoende opgebouwd uit de universele, eenduidige termen die semantische primitieven worden genoemd. De twee belangrijkste voorwaarden voor een semantisch primitief zijn, dat ze (1) in semantisch opzicht ondeelbaar zijn en dat ze (2) naar iedere taaleenduidig te vertalen zijn (Wierzbicka 1996: 9). In het voorbeeld hieronder wordt met behulp van semantische primitieven het verschil blootgelegd tussen twee Engelse zelfstandige naamwoorden die ongeveer dezelfde betekenis dragen, disgust en revulsion (afkeer): disgust X thinks something like this: 13

I now know: this person did something bad people shouldn t do something like this when one thinks about it, one can t not feel something bad because of this, X feels something bad X feels like someone who thinks something like this: I have something bad in my mouth I don t want this revulsion X thinks something like this: Y is in this place a part of my body could be in the same place if this happened, I would feel something bad when I think about it, I can t not feel something bad because of this, X feels something bad (of the kind people feel when they think something like this) Op soortgelijke wijze zal ik in de volgende twee hoofdstukken de verschillende betekenissen en toepassingen van de partikels -то en же in kaart brengen. Aangezien de semantische primitieven uit zeer eenvoudige, universele woorden bestaan, zijn ze tevens uiterst bruikbaar om te gebruiken in het onderzoek met tweetalige kinderen. Een groot voordeel van deze methode is, dat de essentie van de betekenis wordt geraakt op basis van begrippen die slechts op één manier te interpreteren zijn. Dit voorkomt dat de uitleg die bij de verschillende betekenissen gegeven wordt multi-interpretabel is en dat er woorden gebruikt worden die kinderen niet kennen. 2.5 Het partikel -то nader bestudeerd Het partikel -то maakt deel uit van een kleine uitzonderlijke groep partikels: het is geen losstaand woord in de zin, maar wordt met een verbindingsstreepje gekoppeld aan het voorgaande woord 3. Het partikel -то is afgeleid van het aanwijzend voornaamwoord тот (de 3 Een ander voorbeeld hiervan is -ка ((maar)eens). 14

onzijdige vorm ervan is то), maar heeft de betekenis hiervan als partikel geheel verloren. Het wordt in het standaard Russisch nooit verbogen, maar er zijn dialecten waarin het wel gebeurt, zoals in het volgende paradigma: жена-та, жены-ти etc. Dit gebeurt voornamelijk in noordoostelijke en oostelijke dialecten (zie gramota.ru). Het partikel -то is een versterkend partikel. De primaire betekenis ervan is het benadrukken van een deel van een zin. Dit benadrukte deel kan slechts bestaan uit het woord waar het aan verbonden is, maar het kan ook de zin als geheel benadrukken. Dit is een vrij algemene en abstracte definitie, maar ik zal nu in detail gaan en de verschillende betekenissen van het partikel bespreken. Hierbij herleid ik de betekenissen tot semantische primitieven volgens de methode van A. Wierzbicka (zie hoofdstuk 2.4). 1) Verbazing in een uitroep In een uitroep kan -то verbazing uitdrukken. Vasilyeva noemt dit een evaluative-expressive meaning (Vasilyeva 1972: 68). Deze betekenis komt vaak voor in combinatie met een vragend voornaamwoord. De verbazing die wordt uitgedrukt kan zowel positief (blij verrast) als negatief (ontgoocheld, teleurgesteld) zijn. De kern van de betekenis is, dat de spreker iets waarneemt of verneemt wat hij eerst nog niet had waargenomen of wist, met als gevolg verbazing. Hierbij krijgt het woord waar -то aan gekoppeld is, meer nadruk. 1) Тишина-то какая! Wat een stilte! 2) Снегу-то намело! Wat is er veel sneeuw gevallen! 3) Поёт-то как хорошо! Wat zingt hij/zij mooi! Zoals uit de vertalingen blijkt, wordt dit in het Nederlands het beste weergegeven door het vraagwoord wat. In de Praktische Grammatica wordt hier bij sommige vertalingen ook toch aan toegevoegd (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 410), maar dit suggereert dat de spreker het al eerder opgemerkt had, het zich opnieuw realiseert en zich daardoor verwondert. In de zin Wat is er toch veel sneeuw gevallen! lijkt de spreker zich voor een tweede maal over hetzelfde te verwonderen. Het partikel -то geeft juist aan dat iets voor het eerst wordt opgemerkt en dientengevolge verbazing oproept. 15

Met behulp van de semantische primitieven van Wierzbicka kan deze uitspraak als volgt geanalyseerd worden 4 : X wist niet dat Z bestond. X merkt Z op. X verbaast zich over Z. 2) Tegenstrijdigheid met de verwachting Het partikel -то kan tevens uitdrukken dat de spreker erachter komt dat de situatie anders is gelopen dan hij had gedacht. Er is een tegenstelling tussen de verwachting of aanname van de spreker en de realiteit. Met behulp van -то wordt een uiting voorzien van een expressie van verrassing, teleurstelling, onverwachte blijdschap etc. (Vasilyeva 1972: 67). Deze betekenis komt slechts voor in de eerste persoon enkelvoud of meervoud, wat een logisch gevolg is van de emotionele gekleurdheid van de zin. De zin wordt altijd ingeleid met het voegwoord a (en, maar), wat de tegenstelling tussen verwachting en realiteit nog meer versterkt: 4) А я-то думал, что мы с тобой лучшие друзья! En ik dacht nog wel dat we de beste vrienden waren! 5) А я-то ждал и верил! En ik maar wachten en blijven geloven! 6) А мы-то думали, что у нас - любовь, самая настоящая. En wij dachten nog wel dat wij liefde ervoeren, de meest pure. Uit bovenstaande voorbeelden blijkt dat de constructie in het Nederlands het beste als En nog wel te vertalen valt. Volgens de methode van Wierzbicka kan deze zin als volgt geanalyseerd worden: X denkt dat Z waar is. X ziet dat Z niet waar is. X vindt het (niet) leuk. 4 In deze analyses zal ik steeds de volgende verwijzingen gebruiken: X=spreker/subject, Y=geadresseerde, Z=ding/situatie/handeling. 16

3) Nuancering van andermans mening In bovenstaande betekenis wordt al een soort van tegenstelling geïmpliceerd (tussen verwachting en realiteit), maar -то kan ook in concretere tegenstellingen gebruikt worden. Het kan een eerdere uitspraak nuanceren door tegenargumenten te geven. De spreker geeft in deze context aan dat hij het eens is met wat de ander zegt, maar dat er wel bepaalde nuances aan verbonden zijn die de ander niet noemt. Het eerste deel van de zin, waar -то in voorkomt, is het gedeelte waarin wordt erkend dat de ander een punt heeft; het tweede gedeelte, waarin een tegenargument wordt gegeven, wordt vaak ingeleid met het partikel да (maar, en). Zie onderstaande voorbeelden: 7) - Посмотри, какие у нее красивые глаза! - Глаза-то красивые, да мысли в них нет. - Kijk hoe mooi haar ogen zijn! - Ze mag dan wel mooie ogen hebben, maar veel verstand zit er niet achter. 8) - Вот это дом! - Дом-то хорош, да уж больно дорогой. - Kijk, dat is het huis! - Het huis mag dan wel mooi zijn, maar het is buitengewoon duur. 9) - Какие у нее длинные волосы! - Длинные-то длинные, да не густые. - Wat een lange haren heeft zij! - Ze mogen wel lang zijn, maar het is geen volle haardos. In het laatste voorbeeld wordt het woord waar -то de nadruk op legt herhaald (длинные). Dit is een specifieke constructie voor het partikel -то, die de concessive-adversative construction wordt genoemd (Vasilyeva 1972: 66). Deze herhaling kan bij naamwoorden plaatsvinden, maar net zo goed met werkwoorden, zoals in onderstaand voorbeeld: 10) - Леночка у вас музыку любит - вот и отдайте ее в музыкальную школу. - Любитто любит, а сама-то играть не очень стремится. - Jullie Lenotsjka houdt van muziek; laat haar naar de muziekschool gaan. - Ze mag dan wel van muziek houden, maar zelf spelen hoeft ze niet heel graag. 17

De Nederlandse equivalent van deze betekenis komt neer op het volgende: Dat mag dan wel zo zijn, maar. Volgens dezelfde constructie met woordherhaling kan het nut van een handeling in twijfel getrokken worden (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 411): 11) Купить-то он купил, а что толку? Hij heeft het wel gekocht, maar wat heeft hij eraan? 12) Учиться-то она учится, да проку никакого. Studeren doet ze wel, maar het heeft geen enkel nut. Volgens het principe van de semantische primitieven van Wierzbicka kan de zin als volgt geanalyseerd worden: X hoort een uitspraak van Y. X is het niet helemaal eens met Y. X zegt wat hij vindt. 4) Verband tussen uitspraak en situatie Met -то kan verband worden gelegd met een situatie of mededeling die aan de uitspraak voorafging (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 411). Hierbij kan de spreker iemand treffen waar hij juist aan dacht. Dit kleine toeval wordt aangegeven door het partikel -то: 13) Ты-то мне и нужен. Jou had ik net nodig. Het partikel is in deze context makkelijk te vervangen door вот (hier), именно (juist) of как раз (juist, toevallig). Deze woorden geven ook aan dat het om toevallige loop van omstandigheden gaat. De toevalsfactor is echter niet noodzakelijk; de kern van de betekenis is, dat door middel van -то de relatie tussen gedachten en werkelijkheid wordt geïllustreerd. In het volgende voorbeeld is er geen sprake van toeval, aangezien de spreker in deze situatie al de hele dag naar de persoon op zoek is: 14) Тебя-то я и ищу целый день! Jou zoek ik al de hele dag! 18

Wanneer we proberen deze betekenis bij de kern te pakken volgens de Wierzbicka-methode, komen we tot het volgende schema: X denkt aan Y. Y verschijnt voor X. X spreekt Y aan. 5) Vraag of minimale inspanning geleverd is Wanneer iemand erg ontevreden is over de prestaties van een ander, kan hij vragen of de ander dan tenminste één ding uit een reeks van handelingen heeft gedaan. Het hoeft niet per definitie om een vraag te gaan, het kan ook om een verzoek gaan, zoals in voorbeeld 16: 15) Уроки-то сделал? Heb je dan tenminste je huiswerk gedaan? 16) Книги-то убери. Ruim dan op z n minst je boeken op. In bovenstaande voorbeelden suggereert de spreker dat de geadresseerde verder niets heeft uitgevoerd. In het Nederlands wordt deze toepassing het beste weergegeven door dan tenminste of dan op z n minst. In semantische primitieven samengevat ziet deze betekenis er als volgt uit: X ziet dat Y weinig gedaan heeft. X is niet blij. X hoopt, dat Y wel Z gedaan heeft. X vraagt Y of hij wel Z gedaan heeft. 6) Afkeuring van een handeling Wanneer de spreker het helemaal niet eens is met een handeling die plaatsvindt, kan hij dat uiten met een vraag waar -то in voorkomt. Ook al is het in de vorm van een vraag, de mening van de spreker klinkt er duidelijk in door. De vraag behoeft dan ook geen antwoord: 17) Бросаться камнями-то зачем? Waarom nou met stenen gooien? 19

18) Драться-то зачем? Waarom moeten ze zo nodig vechten? In het Nederlands komt het partikel nou (weer) het dichtst in de buurt van het partikel -то in deze context. Soms is het partikel toch ook op zijn plaats (voorbeeld 17 zou ook als volgt vertaald kunnen worden: Waarom gooien ze toch met stenen? ). Volgens de Wierzbickamethode komen we op het volgende schema: X ziet Z. X is niet blij. X vraagt waarom Z gebeurt. 7) Absurditeit van een handeling/situatie In bovenstaande betekenis drukt de spreker uit dat hij het volstrekt niet eens is met de gang van zaken. Hij kan echter volgens hetzelfde principe de onmogelijkheid van een gegeven benadrukken. In plaats van te zeggen dat iets onmogelijk is, vraagt hij hoe iets mogelijk is. Hij probeert met de vraag zijn gesprekspartner ervan te overtuigen dat het onmogelijk is, waarbij hij tevens een gevoel van ongeloof uitdrukt: 19) Ему-то откуда это знать? Hoe moet hij dat nou weer weten? 20) Мне-то какое дело? Wat heb ik daar nou mee te maken? 21) А ты-то что в этом понимаешь? En wat begrijp jij daar dan wel niet van? Het ongeloof dat de spreker uitdrukt, wordt in het Nederlands het sterkst weergegeven door de combinatie dan wel niet, maar vaak past dit in syntactisch opzicht niet in de zin. In dat geval kan wederom nou (weer) dienst doen als een goede vertaling. In semantische primitieven samengevat komen we tot het volgende schema: X is verbaasd dat Y Z denkt. X gelooft niet dat Z waar is. X wil het zeggen. X vraagt het. 20

8) Een tegenstelling/contrast aantonen Met -то kan worden aangegeven dat twee situaties of feiten met elkaar contrasteren, zoals in onderstaand voorbeeld: 22) Он-то хорош - она плоха. Hij is dan wel goed, maar zij is slecht. Er kan echter ook een contrast plaatsvinden, waarin één deel van het contrast wordt weggelaten. Met behulp van het partikel wordt gesuggereerd dat de uitspraak contrasteert met de algemene opvatting of dat er een uitzondering ten opzichte van een grotere groep wordt besproken. Het partikel verleent de zin ook meer overtuigingskracht (Šimčuk 1999: 120). 23) В его-то честности я не сомневаюсь! Aan zíjn eerlijkheid twijfel ik niet! (met nadruk op zijn ) Bovenstaand voorbeeld vormt op zichzelf geen tegenstelling, maar het partikel -то suggereert dat de eerlijkheid van de betreffende persoon een uitzondering vormt op die van een grotere groep of contrasteert met die van iemand anders. Het woord waar -то aan gekoppeld is, is ook hetgeen de uitzondering vormt ten opzichte van de rest. Wanneer we de woordvolgorde van de zin uit bovenstaand voorbeeld veranderen, krijgt de boodschap een andere lading: 24) В честности-то его я не сомневаюсь! Aan zijn eerlijkheid twijfel ik niet! (met nadruk op eerlijkheid ) In voorbeeld 24 wil de spreker aangeven dat er eigenschappen van de persoon zijn waar hij aan twijfelt, maar niet aan zijn eerlijkheid. Hij zet dus de eerlijkheid in contrast met de andere eigenschappen van de desbetreffende persoon. Op deze manier kan de spreker ook zichzelf contrasteren met andere personen: 25) Я-то знал, что делать так нельзя. Ík wist wel dat je niet zo moet doen. 21

In het Nederlands is de beste equivalent wel, tenzij het om een ontkennende zin gaat; dan is uiteraard niet het beste op zijn plaats. Aangezien het partikel aan het onderwerp, het lijdend voorwerp en het gezegde gekoppeld kan worden, is het moeilijk om er een sluitend schema volgens de Wierzbicka-methode bij te geven, maar ik zal een poging wagen: X kent veel Z s. Eén Z is anders dan de andere Z( s). X zegt dit. Z kan hierbij slaan op mensen (inclusief de spreker zelf), situaties, eigenschappen, etc. 9) Causaal verband aantonen of benadrukken Het partikel -то kan tevens als verbinding tussen twee uitingen fungeren, waarbij het verband ertussen causaal is (Vasilyeva 1972: 65). Het partikel komt in dit geval in de tweede uiting voor. Het doel van de tweede uiting is, om de eerste uiting te verklaren: 26) От работы мы не отказываемся, но о человеке надо заботиться. Люди-то живые. We weigeren niet te werken, maar voor de mens moet je zorg dragen. Mensen zijn immers levende wezens. 27) Я не пою. У меня и голоса-то нет. Ik zing niet, want ik heb geen stem. 28) Я не купил билетов. У меня и денег-то не было. Ik heb geen kaartjes gekocht, want ik had geen geld. Belangrijk is hierbij te vermelden dat de spreker oprecht uitleg wil verschaffen aan de luisteraar, zonder enige ondertoon dat die het ook zelf had kunnen bedenken. In het Nederlands heeft het partikel immers wel een lichte connotatie daarvan. Daarom is het neutralere voegwoord want een betere equivalent in het Nederlands. Volgens de Wierzbicka-methode komen we op het volgende schema: X zegt Z tegen Y. X ziet dat Y niet begrijpt waarom Z. X zegt waarom Z. 22

10) Verificatie of iets goed begrepen is Wanneer iemand niet zeker weet of hij een vraag goed begrepen heeft, kan hij dit verifiëren door de vraag of een deel ervan te herhalen met het partikel -то (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 412). Het partikel benadrukt ook een element van spontaniteit of familiariteit (Vasilyeva 1972: 70). 29) - Ключи взял? - Ключи-то взял? - Heb je je sleutels gepakt? - Of ik mijn sleutels heb gepakt? 30) - В кино пойдем сегодня? - В кино-то?... Не знаю еще. - Zullen we vandaag naar de bios? - Naar de bios?... Weet nog niet. Wat echter door bovenstaande bronnen niet wordt besproken, is dat het niet per definitie om een vraag hoeft te gaan, die geverifieerd moet worden. Het kan tevens een mededeling zijn, waarvan de ander niet zeker weet of die hem goed begrepen heeft. 31) - У меня рука болит. - Рука-то? - Mijn hand doet pijn. - Je hand? Volgens de Wierzbicka-methode komen we tot het volgende schema: Y zegt Z. X weet niet of hij het juist heeft begrepen. X vraagt of Y Z zei. In het Nederlands kan zonder partikels hetzelfde resultaat bereikt worden, zoals blijkt uit de vertalingen bij de voorbeelden. Wanneer het om een vraag gaat die in het geheel herhaald wordt, kan er een constructie met of toegepast worden, zoals in voorbeeld 29. 11) Ontkennende constructie In bepaalde constructies die ontkenning uitdrukken kan -то aan een bepaalde groep woorden gekoppeld worden: не очень-то (niet heel erg ), не особенно-то (niet bijzonder ), не так-то (niet zo ). Het partikel -то versterkt hierbij de ontkenning en suggereert de bevestiging van het tegendeel (Vasilyeva 1972:67). Het is dus eigenlijk een eufemistische manier om het tegendeel te zeggen. 23

32) Не очень-то тепло. Het is niet heel warm (integendeel, het is koud!). 33) Он не особенно-то умен. Hij is niet al te snugger (integendeel, zeg maar gerust dom!). Kijken we naar het Nederlandse equivalent, dan kan het in sommige gevallen zonder partikel, zoals in voorbeeld 32. Hier kan echter ook worden gekozen voor dezelfde constructie als in voorbeeld 33 ( niet al te ). Wanneer we de Wierzbicka-methode weer toepassen, komen we tot de volgende analyse: X vindt Z. X wil dit voorzichtig zeggen. X zegt dat het niet niet Z is. Zoals uit bovenstaande uiteenzetting blijkt, is het partikel op zeer veel manieren toe te passen. Globaal gezien zijn de belangrijkste functies van het partikel het aangeven van een tegenstelling en het aangeven van een causaal verband. Wanneer men het partikel echter nader bestudeert, zijn er elf verschillende toepassingen, die zich semantisch of syntactisch van elkaar onderscheiden. 2.6 Het partikel же nader bestudeerd Het versterkende partikel же is, in tegenstelling tot -то, een primair partikel; dat wil zeggen, een partikel dat niet van een ander woord is afgeleid. Het komt qua betekenis in veel gevallen overeen met het partikel ведь (immers, toch). De emotie en overtuigingskracht die met же worden uitgedrukt zijn echter sterker dan met ведь (Vasilyeva 1972: 54). Behalve dat heeft же nog een andere belangrijke functie: het benadrukken van een tegenstelling. In deze context is het partikel het beste te vertalen als daarentegen (de beste equivalent in het Russisch is het voegwoord a (maar)). Binnen deze twee globale hoofdbetekenissen ( immers en daarentegen ) zijn er nog kleinere verschillen in betekenis en gebruik op te merken. Ik zal deze hieronder uiteenzetten. 24

1) De evidentie van een feit benadrukken Het partikel же kan de vanzelfsprekendheid van een uitspraak benadrukken. Het wordt ook meestal ter argumentatie gebruikt (Podgaevskaja & Honselaar 2007: 405). Dit is tevens de belangrijkste functie van het partikel ведь (immers, toch). Een nuanceverschil is echter, dat de spreker door het gebruik van ведь zijn eigen visie wil mededelen, terwijl hij met же zijn visie aan de ander wil opleggen (Vasilyeva 1972: 55). De boodschap is zo evident dat andere meningen erbij vreemd of stupide klinken in de oren van de spreker. Het partikel geeft de zin de volgende connotatie: Dat had je zelf ook kunnen bedenken! Zodoende geeft het de zin meer overtuigingskracht dan ведь. 1) Оставьте человека в покое, дайте ему отдохнуть - он же всю ночь работал! Laat de man met rust, laat hem uitrusten - hij heeft immers de hele nacht gewerkt! 2) Куда же ты собираешься идти? У тебя же температура! Waar denk jij heen te gaan? Je hebt toch koorts! 3) Надо учиться прощать другим. Мы же все люди. Je moet leren anderen te vergeven. We zijn immers allemaal mensen. Wanneer we proberen in het Nederlands het nuanceverschil tussen ведь en же over te brengen, heeft immers misschien het meeste gemeen met ведь en geeft toch meer de lading van же weer. Volgens de Wierzbicka-methode komen we tot de volgende analyse: X denkt dat Z waar is. X begrijpt niet dat Y anders denkt. X verbaast zich erover. X zegt dat Z waar is. 2) Versterking/bevestiging van emoties bij een uitroep Het partikel kan bij uitroepen zowel positieve als negatieve emoties versterken. Het kan bijvoorbeeld grote verwondering uitdrukken bij het zien van een mooie plaats. Het verschil met -то (betekenis 1) is echter, dat het niet de eerste keer is dat iemand het ziet. Het vormt als het ware een bevestiging van een feit dat de spreker al eerder geconstateerd heeft. De spreker realiseert zich het feit opnieuw: 25

4) Ох! Люблю же я это место! Ah! Wat houd ik toch van deze plek! 5) Какой же ты молодец! Wat ben jij toch een slimme knul! 6) Как же хорошо жить на свете! Wat is het leven toch prachtig! Behalve de bewondering kunnen er ook negatieve emoties worden uitgedrukt. Hierbij kan boosheid, ergernis of bezorgdheid een rol spelen: 7) До чего же ты тупой! Wat ben je toch een domoor! 8) Как же ты мне надоел! Wat word ik toch moe van jou! Wanneer we naar het Nederlands kijken, is het partikel toch het beste equivalent voor het Russische же in deze context. Het geeft aan dat de spreker al bekend was met de situatie en dat hij er opnieuw bij stilstaat. We passen wederom de Wierzbicka-methode toe: X weet dat Z zo is. X is er opnieuw verbaasd over. X zegt het. 3) Vraag met geïmpliceerd standpunt, overtuiging of veronderstelling De overtuigingskracht die bij de eerste betekenis is besproken, is ook van toepassing op de volgende betekenis. Hierbij stelt de spreker een vraag waar hij maar één antwoord op verwacht. Met andere woorden, het standpunt, de overtuiging of veronderstelling van de spreker wordt geïmpliceerd door de vraag. In de vraag klinkt vaak ook een zeker angst voor het tegendeel door. 9) Вы же не станете бить ребенка? U gaat toch geen kind slaan? 10) Он же тоже с нами пойдет? Hij gaat toch ook met ons mee? 26

11) Вы же любите своих детей? Jullie houden toch wel van jullie kinderen? In het Nederlands kan dit het beste worden weergegeven met toch (wel) of toch niet. Schematisch kan deze betekenis als volgt worden weergegeven: X weet dat Z waar is. X vindt Z niet leuk. X vraagt of anderen ook zo denken. 4) Absurditeit van handeling, situatie of feit benadrukken Wanneer in een vraag het partikel direct na een vraagwoord volgt, wordt de absurditeit, overbodigheid of ongeloofwaardigheid van een handeling benadrukt. In de zin wordt eigenlijk gepleit voor het tegenovergestelde (Vasilyeva 1972: 59). 12) Он беззащитный, а кто же бьет беззащитного? Hij is weerloos; wie slaat er nou een weerloze? 13) О чем же тут спорить? Все и так ясно. Waarover valt er nou te ruziën? Alles is zo ook wel duidelijk. 14) Куда же ты смотришь? Не туда надо смотреть! Waar kijk je in godsnaam naar? Je moet niet die kant op kijken! In het Nederlands kan het partikel in deze rol vertaald worden met nou (weer) of de uitdrukkingen in godsnaam, in vredesnaam, etc. We passen wederom de Wierzbickamethode toe: X ziet Z gebeuren. X wil niet dat Z gebeurt. X vraagt, waarom Z gebeurt. 5) Uitdrukking van radeloosheid In andere gevallen waarbij in een vraagzin het partikel же direct volgt op een vraagwoord, kan de zin een connotatie van radeloosheid krijgen. De spreker weet niet goed hoe hij met de situatie om moet gaan. In deze context kan het partikel de zin een connotatie van 27

verbouwereerdheid, verbijstering, verontwaardiging, perplexiteit of bezorgdheid verlenen (Vasilyeva 1972: 58). 15) Как же мы теперь будем жить? Hoe moeten we nu toch verder leven? 16) Что же им подарить на Рождество? Wat moeten we hun in godsnaam geven voor kerst? 17) Я уже всем друзьям звонила и в институт. Где же его искать? Ik heb al zijn vrienden en het instituut al gebeld. Waar kan ik hem in godsnaam nog zoeken? In het Nederlands is in veel gevallen toch een goede vertaling in deze context. Er kan echter ook, net als bij betekenis 4, gekozen worden voor nou of in godsnaam. Wanneer we dit analyseren op de manier van Wierzbicka, komen we tot het volgende schema: X weet dat Z zo is. X weet niet wat hij met Z moet doen. X vraagt zich af wat hij moet doen. 6) Nadere informatie inwinnen Het partikel wordt ook gebruikt wanneer de spreker van de geadresseerde verlangt om iets te specificeren dat de spreker interesseert (Vasilyeva 1972: 59). Het is een manier om aan te knopen op wat er voorafging aan de uiting. 18) Вы говорите, что детей видели утром в поле. Кто же их видел там? U zegt dat de kinderen vanochtend in het veld gezien zijn. Wie heeft ze daar dan gezien? 19) Значит, вы тоже живете на улице Волгина? В каком же доме вы живете? Dus u woont ook op de Volginstraat? Op welk nummer woont u dan? 20) Мне очень нужно сказать тебе, что я тебя люблю, понимаешь? А как же свободные отношения? Ik heb de dringende behoefte te zeggen dat ik van je houd, begrijp je? - En hoe zit het dan met die vrije relaties? 28

De Nederlandse equivalent van het partikel in deze betekenis is dan. Samengevat komen we tot de volgende betekenisomschrijving: Y zegt iets over Z. X wil meer weten over Z. X stelt een vraag over Z aan Y. 7) Overtuigingskracht in verzoeken of bevelen Het partikel verleent een uiting in de gebiedende wijs meer overtuigingskracht. Met behulp van het partikel wordt een instructie, aanwijzing of bevel nog nadrukkelijker. De spreker tolereert geen tegenspraak, weigering of nalatigheid (Vasilyeva 1972: 60). Wanneer de spreker het partikel gebruikt, klinkt er in de zin irritatie en ongeduld door. 21) Таня, где ты? Иди же скорее сюда! Tanja, waar ben je? Kom hier, en wel onmiddellijk! 22) Что же ты стоишь? Принеси тете стул! Wat sta je daar nou? Breng tante nou een stoel! 23) Не люблю я тебе шить - все время ты вертишься. Постой же спокойно, наконец! Ik vind kleren maken voor jou niet leuk; je beweegt de hele tijd. Blijf nou eens stilstaan! In het Nederlands kan deze toepassing op verschillende manieren vertaald worden. Het hangt voor een groot deel af van de context. In sommige gevallen is nou goed toe te passen, in andere is toch beter op zijn plaats. Aan de hand van de Wierzbicka-methode kan deze betekenis als volgt worden weergegeven: X vindt het niet goed dat Y Z nog niet gedaan heeft. X wil dat Y Z gaat doen. X zegt dat Y Z moet doen. 8) Versterken van tegenstelling Wanneer in een tegenstelling het partikel in het tweede deel van de zin wordt toegepast, wordt de tegenstelling in grotere mate versterkt dan met de voegwoorden но (maar) en а (maar, en). Het gaat in de meeste gevallen om tegenstellingen van honderdtachtig graden; dat wat 29

tegenover elkaar gesteld wordt, is meestal ook precies het tegenovergestelde. De tegenstelling wordt tevens in sterkere mate benadrukt (Ščur 1999: 65). 24) Я был рад, что доставил ей такое удовольствие. Она же, представьте, даже спасибо мне не сказала. Ik was blij dat ik haar zo n genoegen kon doen. Zij zei, stel je voor, daarentegen zelfs geen bedankt tegen me. 25) Лиза продолжала улыбаться, глаза же ее были грустными. Lisa bleef glimlachen, haar ogen keken echter triest. 26) Он говорил одно, чувствовал же совсем другое. Hij zei het één, maar voelde iets totaal anders. In het Nederlands is de beste equivalent daarentegen. Dit woord stelt ook twee zaken recht tegenover elkaar. Soms past het niet goed in de context en kan er ook voor echter gekozen worden. Dit drukt echter niet in zo n sterke mate het contrast uit als daarentegen. Schematisch kan deze betekenis als volgt worden weergegeven: X weet dat één aspect van Z anders is dan de andere aspecten van Z. X zegt dit. Hierbij kan Z verwijzen naar een persoon, handeling of omstandigheid. 9) Emotionele ontkenning Wanneer iemand iets gevraagd wordt en iemand reageert daar met veel emotie ontkennend op, dan kan же ook gebruikt worden. In plaats van het bij ontkenningen gebruikelijke не (niet) past de spreker een vraagwoord toe, gevolgd door het partikel. De uiting kan de vorm hebben van een vraag, maar ook van een uitroep. Vaak is de emotie die ermee gepaard gaat als verontwaardiging te bestempelen. De vraag waar op wordt gereageerd bevat dan vaak ook een verwijt: 27) - Почему ты не звонил? - Когда же было звонить? (Vergelijk: Некогда было звонить.) - Waarom heb je niet gebeld? - Wanneer had ik dan moeten bellen? 30

28) - Почему ты не купил цветы? - Где же было купить! (Vergelijk: Негде было купить.) - Waarom heb je geen bloemen gekocht? - Waar had ik die moeten kopen! In het Nederlands is deze vorm van ontkenning ook wel mogelijk, maar het heeft niet, zoals in het Russisch, een bepaald partikel dat ervoor gebruikt kan worden. Soms biedt het partikel dan een goede oplossing. Volgens de Wierzbicka-methode komen we tot de volgende analyse: Y vraagt of X Z gedaan heeft. X weet niet hoe hij Z had moeten doen. X heeft Z niet gedaan. X vraagt Y hoe hij Z had moeten doen. Evenals het partikel -то is ook же een zeer polysemantisch partikel. Het kan een tegenstelling versterken en het kan een causaal verband aantonen. Hierbij geeft het partikel een hoge mate van emotie aan de zin. Deze emotie kan zowel positief als negatief zijn. 2.7 De overeenkomsten en verschillen tussen -то en же Zoals is op te maken uit de twee voorgaande hoofdstukken, is er een aantal overeenkomsten waar te nemen in de verschillende betekenissen van -то en же. In bepaalde contexten kan zowel -то als же gebruikt worden. Desondanks moet er voor iedere situatie een keuze gemaakt worden tussen de twee partikels. Deze keuze is in het geheel niet arbitrair, maar hangt af van kleine nuanceverschillen die door de context of situatie bepaald worden. In deze paragraaf zal ik een poging doen de nuanceverschillen in de overeenkomstige betekenissen in kaart te brengen. Ik heb hiervoor gekeken waar -то te vervangen valt door же en andersom, waarna ik heb gekeken wat voor verschil het oplevert in betekenis en nuance. Het is interessant om te zien of deze verschillen ook bekend zijn bij de mono- en bilinguale kinderen. 1) Uitroep van verbazing Met behulp van beide partikels kan meer emotie, verwondering, verbazing en dergelijke aan een uitroep worden gegeven. Vergelijk de twee onderstaande zinnen: 31