Stichting Toekomstbeeld der Techniek Toekomstverkenning Zorgtechnologie Projectplan Versie 2.4 10 februari 2013 Ellen Willemse 1 van 11
Toekomstverkenning Zorgtechnologie Dit document bevat informatie over de opzet van de STT-toekomstverkenning over zorgtechnologie. Het is een werkdocument en kan gedurende het project door de methodegroep (zie projectmanagement) worden aangepast als de tussentijdse resultaten of externe omstandigheden daartoe aanleiding geven. Het plan beschrijft de volgende elementen van het project: 1. Aanleiding en doel (inclusief onderzoeksvragen) 2. Activiteiten 3. Resultaten 4. Planning 5. Projectmanagement De begroting wordt door de directeur van STT vastgesteld en is geen onderdeel van het projectplan. Hetzelfde geldt voor de invulling van taken van projectmedewerkers en stagiaires. 1. Aanleiding en doel Onder meer stijgende zorgkosten, dreigende personeelstekorten, een vergrijzende bevolking en technologische doorbraken kunnen aanleiding geven tot grote veranderingen van de zorg in Nederland. Hoe de zorg er in de toekomst uit zal zien, is heel onzeker. Om in die onzekerheid strategische keuzes te kunnen maken, zijn de afgelopen jaren verschillende scenariostudies uitgevoerd. Toekomstige toepassingen van bestaande en nieuwe technologie worden daarin vaak wel meegenomen, maar veelal niet expliciet. Deze toekomstverkenning heeft tot doel toekomstige toepassingen van bestaande en nieuwe technologie in de zorg expliciet in beeld brengen, alsmede de mogelijke gevolgen ervan te bestuderen. Daarbij is nadrukkelijk aandacht voor mens en maatschappij. De toekomstbeelden die door deze verkenning worden gegenereerd, zullen gedurfd zijn; ze zijn origineel en uitdagend, gebaseerd op meer dan alleen het doortrekken van huidige trends. De tijdshorizon is daarbij niet exact gedefinieerd. Om de gedurfde beelden acceptabel te kunnen laten zijn, ligt deze horizon bij de presentatie van de resultaten tenminste bij het jaar 2030, mogelijk verder. De resultaten hebben tot doel bij te dragen aan visievorming van overheid en bedrijfsleven en kunnen daarnaast input vormen voor onderzoeksprogramma s 1 en onderwijsactiviteiten. Onderzoeksvragen: 1. Hoe zou het Nederlandse zorgsysteem er in de toekomst uit kunnen zien? 2. Welke nieuwe toepassingen (op basis van nieuwe en bestaande technologie) zouden in de toekomst gebruikt kunnen worden in de zorg? 1 Het project levert daarnaast input voor het promotieonderzoek van de projectleider. 2 van 11
3. Wat zijn mogelijke consequenties van het gebruik van die toepassingen voor: a. Kwaliteit van leven b. Zorgkosten c. Arbeidsomstandigheden & Opleidingseisen d. Ethische dilemma s e. Regelgeving 4. Wat kan uit de toekomstbeelden worden afgeleid voor (beleids)keuzes nu? 2. Activiteiten Verschillende activiteiten worden uitgevoerd om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Die activiteiten vinden plaats in vier grotendeels opeenvolgende (maar deels overlappende) fases: I. Meta-analyse II. Technologie workshops III. Workshops mens & maatschappij IV. Discussiebijeenkomst(en) Een uitgebreidere beschrijving van de activiteiten is opgenomen in bijlage A. 3. Resultaten Aan het begin van het project wordt een promotiefilmpje voor de website gemaakt. Van iedere fase komt een verslag op de STT-projectwebsite. Daarnaast worden twee publicaties op papier uitgebracht: een tussentijdse publicatie in de vorm van een tijdschrift 2 en een eindpublicatie in de vorm van een boek. Alle publicaties zijn in het Nederlands. De stuurgroep (zie projectmanagement) wordt betrokken bij het bepalen van de inhoud van het tijdschrift en het boek. Tijdschrift: een speciale uitgave van een bestaand tijdschrift of dagblad (bijvoorbeeld Zorgvisie, Financieel Dagblad of NRC) met daarin resultaten uit de verkenning aangevuld met interviews met vooraanstaande personen uit de zorgsector, waaronder de boegbeelden of andere vertegenwoordigers van relevante topsectoren. Boek: een publicatie van 100-120 pagina s met daarin gedurfde toekomstbeelden in de vorm van verhalen, nieuwsberichten of interviews met personen uit de toekomst, aangevuld met reflecties op die beelden. In de bijlagen heel kort informatie over methodiek, trends en onzekerheden, sterke en zwakke signalen, betrokkenen en STT. Voor uitgebreidere informatie wordt verwezen naar de STT website. De publicatie wordt digitaal en op papier uitgebracht. Doelgroep voor de resultaten zijn vernieuwers, beslissers, strategen, beleidsmakers, onderzoekers en studenten van organisaties die direct of indirect met zorg in Nederland te maken hebben. Daarmee behoort de topsector Life sciences & Health expliciet tot de doelgroep, maar mogelijk ook partijen uit andere topsectoren als Logistiek, Chemie en High Tech. 2 Het uitbrengen van het tijdschrift is onder voorbehoud van aanvullende sponsoring dan wel advertentieopbrengsten. 3 van 11
4. Planning I II III IV 2013 2014 2015 Dec Jan Feb 1 Mrt Apr 2 Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec Jan Feb Mrt Dec Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug 3 Sep Okt Nov Dec Jan Feb Mrt Dec Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov 4 Dec Jan Feb Mrt Dec Jan Feb Mrt Apr Mei Jun Jul Aug Sep Okt Nov Dec 5 Jan Feb 6 Mrt 7 1. Projectwebsite met projectplan en promotiefilmpje 2. Verslag meta-analyse 3. Verslag technologie workshops 4. Verslag workshops mens & maatschappij 5. Tijdschrift 6. Boek 7. Verslag eindbijeenkomst(en) + compilatie in beeld met geluid 5. Projectmanagement Het project wordt uitgevoerd en gemanaged door STT projectleider Ellen Willemse. Daarnaast worden de volgende groepen/personen betrokken: 1. Methodegroep 2. Stuurgroep 3. Stakeholdergroep 4. Werkgroepen 5. Student-stagiairs Methodegroep De methodegroep denkt mee over de methodische invulling van de activiteiten in het project. Indien tussentijdse resultaten of externe ontwikkelingen daartoe aanleiding geven, kan de methodegroep besluiten tot aanpassing van het projectplan. De methodegroep overlegt in principe via email, maar kan desgewenst één of meerdere keren fysiek bijeenkomen. De methodegroep bestaat uit de directeur van STT, een STT-hoogleraar, een externe deskundige op het gebied van toekomstonderzoek en de projectleider. Stuurgroep De stuurgroep denkt mee over de inhoudelijke invulling van de activiteiten in het project. De stuurgroep kan gevraagd en ongevraagd advies geven en wordt in ieder geval betrokken op de volgende punten: Mogelijke leden werkgroepen Opzet en genodigden technologie workshops Opzet en genodigden workshops mens & maatschappij Opzet en genodigden discussiebijeenkomst(en) Inhoud van de eindpublicatie 4 van 11
Voor een aantal zaken wordt de stuurgroep per mail of online om advies gevraagd. Daarnaast komt de stuurgroep in ieder geval drie maal fysiek bijeen in bijeenkomsten van ongeveer anderhalf uur. Dit is in maart, juni en november 2014. Respectievelijke bespreekpunten zijn in ieder geval: voorlopige resultaten meta-analyse, opzet technologieworkshops; voorlopige resultaten technologieworkshops, opzet workshops mens & maatschappij, inhoud tijdschrift; voorlopige resultaten workshops mens & maatschappij, opzet discussiebijeenkomsten, inhoud boek. De stuurgroep bestaat uit 10-12 leden, waaronder in ieder geval de directeur van STT, een STThoogleraar, vertegenwoordigers van organisaties uit het Algemeen Bestuur van STT en externe stakeholders. Mogelijk te benaderen partijen voor de stuurgroep zijn opgenomen in bijlage B. De methodegroep stelt de definitieve samenstelling van de stuurgroep vast. Stakeholdergroep Tenminste 25 stakeholders worden actief als denktank bij de verkenning betrokken. Dit zijn vooraanstaande personen uit relevante organisaties (groot en klein), waaronder ook geïnteresseerde ABleden, alsmede young professionals. Een fysieke bijeenkomst wordt georganiseerd rondom de resultaten van de meta-analyse. Verder worden stakeholders hoofdzakelijk online betrokken. Betrokkenheid van de stakeholdergroep is in ieder geval gewenst bij: Suggesties te betrekken studies meta-analyse Suggesties uit te nodigen deelnemers activiteiten Feedback voorlopige resultaten meta-analyse Feedback voorlopige resultaten technologie workshops Feedback voorlopige resultaten workshops mens & maatschappij Te benaderen partijen voor de stakeholdergroep zijn opgenomen in bijlage B. Werkgroep Er worden twee werkgroepen samengesteld om de resultaten van de workshops (technologie en mens & maatschappij) te verwerken. De werkgroepen bestaan uit personen die relatief veel tijd in het project kunnen steken (tenminste enkele dagdelen). Dit kunnen vooraanstaande personen uit relevante organisaties zijn, maar het hoeft niet. Mogelijk zijn dit studenten van relevante opleidingen, of een combinatie van experts en studenten. Mogelijk is er overlap tussen de leden van de eerste en de tweede werkgroep. De samenstelling van de werkgroepen wordt in overleg met de stuurgroep bepaald. 5 van 11
Student-stagiaires Verschillende student-stagiaires (masters-niveau) worden betrokken bij de uitvoering van het project. Ieder van hen zal worden begeleid door een begeleider van het eigen opleidingsinstituut en door de projectleider van de toekomstverkenning. De projectleider beslist samen met de directeur van STT over inzet van stagiairs. Beoogde opdrachten aan studenten (per opdracht één student) Ondersteuning meta-analyse Ondersteuning technologieworkshops Ondersteuning workshops mens & maatschappij De exacte inhoud van de opdrachten wordt bepaald door de student in overleg met de begeleider van het opleidingsinstituut en de projectleider. 6 van 11
Bijlage A - Activiteiten I. Meta-analyse De meta-analyse wordt uitgevoerd om antwoord te geven op de eerste onderzoeksvraag: 1. Hoe zou het Nederlandse zorgsysteem er in de toekomst uit kunnen zien? Omdat er al veel toekomstverkenningen op het gebied van de zorg zijn verricht, worden in deze verkenning in principe geen nieuwe toekomstbeelden voor het Nederlandse zorgsysteem ontwikkeld. In plaats daarvan wordt een meta-analyse gedaan van bestaande studies. De meta-analyse is bedoeld om een zo breed mogelijk beeld te vormen van hoe het zorgsysteem er in de toekomst uit zou kunnen zien. Uitgangspunten bij de meta-analyse zijn: Er wordt gestart met de analyse van door de stakeholdergroep aangedragen publicaties, eventueel aangevuld met door de projectleider zelf verzamelde studies. Er wordt gezocht naar zo veel mogelijk variatie/originaliteit in de toekomstbeelden. Dit betekent onder meer dat: o Studies nationaal en internationaal van aard mogen zijn (tenminste enkele internationale studies zijn gewenst ivm verwachte variatie); o Er geen speciale eisen worden gesteld aan de tijdshorizon: originaliteit is belangrijker dan eerder genoemde minimale grens voor het presenteren van de eindresultaten (het jaar 2030) o Idem voor het jaar van publicatie van de studie (een oude studie met beelden die nog steeds toekomst zijn, kan heel originele toevoegingen opleveren) Als verzadiging is bereikt (dwz nieuwe studies leveren geen duidelijk andere beelden meer op), wordt gekeken of nog ideeën moeten worden toegevoegd aan het scala gevonden beelden. Hierbij worden de stakeholders betrokken. Of dit online of middels een bijeenkomst wordt gedaan, wordt besloten door de methodegroep. Voor alle betrokken toekomstbeelden wordt de volgende informatie verzameld: Wat zijn de belangrijkste overeenkomsten / verschillen ten opzichte van het huidige systeem? Welke trends, onzekerheden, signals for change en drivers hebben het toekomstbeeld vorm gegeven? Wat is de rol van technologie / hoe komt technologie terug in het beeld? Welke elementen maken het toekomstbeeld duidelijk anders dan de rest? In principe wordt informatie gebruikt die in de publicaties wordt gegeven. Indien niet alle vragen uit het voorgaande punt kunnen worden beantwoord, wordt voor zover mogelijk aanvullende informatie opgevraagd. De stuurgroep en de stakeholdergroep krijgen de gelegenheid om op het concept eindresultaat van deze activiteit te reageren. II. Workshops Zorgtechnologie in de toekomst De eerste reeks workshops, met focus op technologie, wordt uitgevoerd om antwoord te geven op de onderzoeksvraag: 7 van 11
2. Welke nieuwe toepassingen (op basis van nieuwe en bestaande technologie) zouden in de toekomst gebruikt kunnen worden in de zorg? De exacte invulling van de technologieworkshops wordt in overleg met de methodegroep en de stuurgroep bepaald. De opzet op hoofdlijnen is: Workshops duren maximaal één dagdeel. Deelnemers worden op creatieve wijze uitgedaagd toepassingen voor de toekomst te bedenken, waarbij het scala aan toekomstbeelden uit de meta-analyse alsmede een overzicht van allerhande nieuwe technologie (mede geput uit de Horizonscan 2050) als basis dienen. Mogelijk wordt een focus aangebracht op bepaalde delen van de zorg (denk bijvoorbeeld aan geestelijke gezondheidszorg, ziekenhuiskamers, etc) De workshops worden gehouden met verschillende groepen (ingenieurs, zorgverleners, studenten, scholieren etc.) Aantallen en achtergronden van genodigden, alsmede keuze voor wel/niet gemengde groepen worden in overleg met de methodegroep en de stuurgroep bepaald. Een werkgroep integreert de resultaten tot een aantal concrete toekomstbeelden, bijvoorbeeld EHBO in 2050 (Ambulance drones? Zelfhulp EHBO standplaatsen?) of De huisarts van de toekomst (Met labs-on-a-chip in de bureaula en een supercomputer in de hand? Of misschien zelfs een robot?). De stuurgroep en de stakeholdergroep krijgen de gelegenheid om op het concept eindresultaat van deze activiteit te reageren. III. Workshops Mens & maatschappij Deze reeks workshops wordt uitgevoerd om antwoord te geven op de twee laatste onderzoeksvragen, te weten: 3. Wat zijn de consequenties van nieuwe toepassingen (voor kwaliteit van leven, zorgkosten, arbeidsomstandigheden & opleidingseisen, ethische dilemma s en regelgeving)? 4. Wat kan uit de toekomstbeelden worden afgeleid voor (beleids)keuzes nu? Daartoe worden de toekomstbeelden onderzocht op beleving door verschillende typen mensen, zowel vanuit de invalshoek van zorgverleners als zorgconsumenten. Vanuit beide groepen worden conclusies en aanbevelingen geschreven. Ook deze workshops duren maximaal één dagdeel. De nadere invulling van de workshops wordt in overleg met de methodegroep en de stuurgroep bepaald. Vragen die daarbij aan de orde kunnen komen: Welke typeringen gebruiken om tot verschillende belevingen te komen? Motivaction typeringen? Anders? 8 van 11
Wie te betrekken? (Mogelijk studenten Radboud Universiteit, Haagse Hoge School, artsen in opleiding? Verder?) Wie in werkgroep? De stuurgroep en de stakeholdergroep krijgen de gelegenheid om op het concept eindresultaat van deze activiteit te reageren. IV. Discussiebijeenkomst(en) toekomstbeelden De resultaten van de vorige stappen worden gepresenteerd en bediscussieerd tijdens een toekomsttafel (met 4 prominenten aan tafel en 60-80 stakeholders in de zaal). Als de resultaten zeer uitgebreid / zeer gevarieerd zijn, is het mogelijk beter om e.e.a. op te delen in een aantal bijeenkomsten met ieder een eigen focus. De uiteindelijke invulling wordt in overleg met de methodegroep en de stuurgroep bepaald. 9 van 11
Bijlage B Stakeholders Leden AB STT Zie de website voor een compleet overzicht Technologiebedrijven Ziekenhuisapparatuur Domotica Robotica ICT algemeen Data services Apps Protectie Revalidatie Detectie algemeen (sensoren) Genetische testen Toedieningsvormen medicijnen Medische voeding Overige bedrijven Zorgverzekeraars Zorgwinkels (medische hulpmiddelen) Uitzendbureaus zorg Zorgverleners UMCs Gewone ziekenhuizen Verpleeghuizen Verzorgingshuizen Instellingen voor speciaal wonen Thuiszorg Huisartsen Fysiotherapeuten Psychotherapeuten / psychiaters / GGZ Verloskundigen Consultatiebureau Jeugdzorg Complementair geneeskundigen Bloed- en orgaanbanken GGD Overheid VWS Gezondheidsraad Raad voor de Volksgezondheid en Zorg ZonMW RIVM NGO AWT KNAW TNO TUs HBO MBO Gezondheidsfondsen Patiëntenverenigingen RoboNed Health Valley Vita Valley Medical Delta Overig Redacteur / Journalisten zorg / medisch Overige journalisten 10 van 11
Bijlage C Over Stichting Toekomstbeeld der Techniek De Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT) is een onafhankelijke non-profitorganisatie. Het bestuur bestaat uit meer dan 40 leden uit de top van de Nederlandse overheid, het bedrijfsleven, de onderzoekswereld en de maatschappij. Al 45 jaar is de kernactiviteit van STT het organiseren van sectoroverstijgende, langetermijntoekomstverkenningen en horizonscans op het snijvlak van technologie en samenleving. Hiervoor biedt de stichting een vrije ruimte waar grote aantallen enthousiaste belanghebbenden elkaar ontmoeten en op creatieve wijze toekomstbeelden en inspirerende visies op de toekomst van techniek en maatschappij kunnen ontwikkelen. De verkenningen kunnen bijdragen aan visievorming, agenda s voor de toekomst, maar ze leiden ook tot bijvoorbeeld onderzoeksprogramma s, netwerken, instituten en projecten, waarvoor de basis al tijdens de verkenningen wordt gelegd. STT heeft daar in de afgelopen decennia veel mooie resultaten mee bereikt. De STT Academy ontplooit daarnaast diverse andere activiteiten, zoals het co-financieren van bijzondere leerstoelen, het beheer van een nationale verkenningendatabase, de organisatie van masterclasses, en het beheer van het Netwerk Toekomstverkenningen, een platform voor kennisuitwisseling. Meer informatie over STT vindt u op http://stt.nl. 11 van 11