Factsheet jeugdigen in Holland Rijnland Inleiding Gemeenten en regio s zijn op dit moment druk bezig met de beleidsvorming rond de transitie jeugdzorg. De hele jeugdzorg valt in 2015 onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten. Daarnaast is in augustus 2014 de Wet passend onderwijs inwerking getreden. Deze wet legt de scholen een zorgplicht op die zij moeten realiseren binnen samenwerkingsverbanden van scholen in de regio s en de gemeenten. Belangrijk doel van de transities is het mogelijk maken van een geïntegreerde aanpak, waarbij gemeenten en regio s de regie voeren. Deze factsheet geeft gemeenten en regio s inzicht in de groep jeugdigen 1 waarvoor het beleid van toepassing is door middel van bevolkingsgegevens en -ontwikkelingen. Er is speciale aandacht voor gezinssituaties die zorgen dat jeugdigen een hoger risico lopen in te stromen in de jeugdzorg. Belangrijke factor daarbij is de sociaaleconomische positie van het gezin: de kans op armoede. Daarnaast zijn er ontwikkelingen rond jeugd en onderwijs beschreven, zoals aantal achterstandsleerlingen, voortijdig schoolverlaters en onderwijsvoorzieningen. De gepresenteerde gegevens in deze factsheet hebben peildatum 1 januari van het betreffende jaar, tenzij anders vermeld. Een toelichting op de gegevens staat in de links naar het Regionaal Informatiesysteem Samenleving (RIS) onder de tabellen. Gegevens van Holland Rijnland en haar gemeenten 2 worden met elkaar en met Zuid-Holland in zijn geheel vergeleken. Jeugdigen in Holland Rijnland Minder jeugdigen In 2014 wonen in Holland Rijnland circa 112.200 jeugdigen (0-17 jaar) en 51.800 jongvolwassenen (18-24 jaar). De opbouw in leeftijdscategorieën is vergelijkbaar met Zuid-Holland als geheel (figuur 1). 1 Onder jeugdigen verstaan we in deze factsheet 0-17-jarigen. Omdat veel organisaties in de zorg voor jeugd zich richten op een bredere leeftijdsgroep, worden ook gegevens van jongvolwassenen (18-24 jaar) getoond. 2 De gemeenten Alphen aan den Rijn, Boskoop en Rijnwoude zijn per 1 januari 2014 gefuseerd tot de gemeente Alphen aan den Rijn. Dat betekent dat Boskoop (voorheen regio Midden-Holland) in deze factsheet van Holland Rijnland is meegenomen. Postbus 93010 Anna van Saksenlaan 51 www.tympaan.nl 2509 AA Den Haag 2593 HW Den Haag info@tympaan.nl 070 3371000 @tymp_inst
Figuur 1 Bevolkingsopbouw jeugdigen en jongvolwassenen in Holland Rijnland (centrumring) en Zuid-Holland in 2014 31% 32% 14% 15% 20% 34% 35% 19% 0-3 jaar 4-12 jaar 13-17 jaar 18-24 jaar bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal jeugdigen naar leeftijd in Zuid-Holland in 2014 Het aantal jeugdigen in Holland Rijnland daalt in de periode van 2011-2014 met 2%. Dat is een sterkere daling dan in Zuid Holland als geheel, waar het aantal jeugdigen vrijwel gelijk blijft. Bij de meeste gemeenten zien we deze daling terug (kaart 1). Tussen de gemeenten zien we verschillen in de ontwikkeling van het aantal jeugdigen. In Zoeterwoude is de afname heel duidelijk, in Voorschoten stijgt het aantal jeugdigen met 3%. Kaart 1 Demografische ontwikkeling jeugdigen (0-17 jaar) in Holland Rijnland 2011-2014, in percentages De percentages in de kaart betreffen afgeronde cijfers. De gemeenten zijn geklasseerd op basis van onafgeronde percentages, waarbij klassen van gelijke grootte zijn gekozen voor heel Zuid-Holland. Niet in elke regio zijn daarom alle klassen aanwezig. 2
Legenda gemeenten: 1 Noordwijk, 2 Noordwijkerhout, 3 Hillegom, 4 Lisse, 5 Teylingen, 6 Katwijk 7 Oegstgeest, 8 Kaag en Braassem, 9 Nieuwkoop, 10 Leiden, 11 Leiderdorp, 12 Voorschoten, 13 Zoeterwoude, 14 Alphen aan den Rijn. bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal inwoners van 0-12 jaar in Zuid-Holland in 2010-2014; Aantal inwoners van 13-17 jaar in Zuid-Holland in 2010-2014 Het aantal geboorten ligt in 2013 landelijk op 171.000. Dat is het laagste aantal sinds 1983. Zowel voor het huidige lage geboortecijfer als dat van 30 jaar geleden is een economische crisis de belangrijkste verklaring. Verwacht mag worden dat als de economische crisis voorbij is, het aantal geboorten ook weer gaat toenemen, mogelijk met een inhaalslag. Holland Rijnland neemt de laatste 10 jaar gemiddeld 14,4% van het provinciale aantal geboorten voor haar rekening. Gemiddeld gaat het om 5.900 geboorten in Holland Rijnland, dat is in 2013 gedaald naar 5.400 (statline.cbs.nl). Aantal niet-westerse allochtone jeugdigen blijft gelijk In 2013 is het aantal niet-westerse allochtonen in Holland Rijnland gelijk gebleven. Van de jeugdigen is 12% niet-westers allochtoon. In Leiden wonen relatief de meeste niet-westerse allochtone jeugdigen (23%). In heel Zuid- Holland, inclusief de stadsregio s, is dat 26%.In Katwijk en Voorschoten groeit het aantal niet-westerse allochtone jeugd tussen 2010 en 2013 het sterkst met 10% (tabel 1). Tabel 1 Aantal niet-westerse allochtone jeugdigen (0-17 jaar) in Holland Rijnland 2010-2013 gemeente aantal 2013 verschil in % 2010-2013 verschil per 100 0-17-jarigen in 2010-2013 alphen aan den rijn 3.293-0,1 0,2 hillegom 426 0,9 0 kaag en braassem 253 6,3 0,4 katwijk 1.059 10,8 0,7 leiden 4.702-4,5-0,7 leiderdorp 847 2,2 0,7 lisse 277 4,5 0,4 nieuwkoop 296-6,9 0 noordwijk 360-1,6 0 noordwijkerhout 202 5,2 0,4 oegstgeest 452-5,0-0,4 teylingen 649 5,5 0,7 voorschoten 675 9,9 0,7 zoeterwoude 114 3,6 0,7 bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal niet-westerse allochtone jeugdigen (0-17 jaar) in Zuid-Holland Van niet-westerse allochtone jeugdigen is bekend dat ze meer problemen ervaren en vaak pas in een later stadium bij de hulpverlening terechtkomen dan autochtone leeftijdsgenoten (NJi). Dit heeft met name te maken met sociaaleconomische kenmerken van allochtone jeugdigen en minder met het feit dat ze allochtoon zijn. De migratiegeschiedenis van de niet-westerse allochtone jeugdige kan ook een rol spelen. Hoe recenter deze geschiedenis is, hoe meer invloed die heeft op de ontwikkeling van de jeugdigen. Zij moeten wennen aan de Nederlandse samenleving en kampen mogelijk met 3
gevoelens van ontworteling en vervreemding. Mogelijk hebben ze traumatische ervaringen ondervonden (bijvoorbeeld asielzoekers, vluchtelingen uit oorlogsgebieden, bootvluchtelingen) (NJi). De eerste generatie allochtone jongeren, die zelf in het land van herkomst zijn geboren en ten minste één ouder hebben die in het buitenland is geboren, hebben de meest recente migratiegeschiedenis. In Holland Rijnland gaat het dan om 1.900 jongeren tot de leeftijd van 20 jaar 3. Een vijfde van deze eerste generatie allochtonen hebben een Marokkaanse. Turkse, Surinaamse of Antilliaanse achtergrond. Ruim 82% behoort tot niet-westers allochtonen uit andere landen van Afrika, Azië en (Zuid-)Amerika (figuur 2). Figuur 2 Eerste generatie niet-westerse allochtonen 0 tot 20 jaar in Holland Rijnland in 2014 7% 6%2% 3% 82% (voormalige) ned. antillen en aruba suriname overige niet-westerse allochtonen marokko turkije bron: CBS: Bevolking; leeftijd, herkomstgroepering, en regio Jeugd en gezin Aantal jeugdigen betrokken bij echtscheiding gestegen Het aantal jeugdigen dat de afgelopen jaren met een echtscheiding te maken kreeg, ligt in Holland Rijnland in 2012 op 1%. Dat is vergelijkbaar met het percentage dat geldt voor de hele provincie. In Holland Rijnland gaat het in totaal om 1.081 jeugdigen in 2012. Ten opzichte van 2011 is er sprake van een stijging met 9% van het aantal jeugdigen dat met een echtscheiding te maken heeft gekregen. De toename van het aantal jeugdigen dat met een echtscheiding te maken kreeg, is vooral te zien in Leiden en Alphen aan den Rijn (figuur 3). Het aantal minderjarige kinderen dat feitelijk met een scheiding van hun ouders te maken krijgt, ligt veel hoger dan het aantal in figuur 3. Het CBS registreert alleen het aantal echtscheidingen na een huwelijk en niet het aantal samenwonenden dat uit elkaar gaat. Ook partnerschapregistraties worden niet in de cijfers meegenomen. Het totaal aantal minderjarige kinderen dat met een scheiding te maken krijgt is naar schatting 4 1,7 maal groter dan het aantal in figuur 3. Voor Holland Rijnland gaat het dan in totaal om circa 1.800 minderjarigen. 3 De gegevens van het CBS waren niet beschikbaar voor de categorie 0-17 jaar. 4 Afgeleid van de schatting dat jaarlijks 70.000 thuiswonenden tot 22 jaar met een scheiding te maken krijgen. 4
Figuur 3 Aantal jeugdigen (0-17 jaar) betrokken bij een echtscheiding in Holland Rijnland 300 250 248 218 200 150 100 50 53 35 111 40 32 43 48 44 53 92 51 13 0 2009 2010 2011 2012 bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal jeugdigen (0-17 jaar) betrokken bij een scheiding in Zuid-Holland Lichte stijging jeugdigen die opgroeien in eenouderhuishoudens In Holland Rijnland is het aantal jeugdigen in eenouderhuishoudens in 2013 gestegen met 2% in vergelijking met het jaar daarvoor (figuur 4). Het gaat het om ruim 13.000 jongeren, ongeveer 12% van het aantal jeugdigen. Dat is ruim onder het provinciaal gemiddelde (17%). In de stadsregio s liggen deze percentages boven dat van de provincie. Relatief en absoluut wonen de meeste jeugdigen in eenouderhuishoudens in Leiden. Figuur 4 Aantal jeugdigen (0-17 jaar) in eenouderhuishoudens in Holland Rijnland per 100 jeugdigen 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 11,9 13,1 8,1 8,8 15,7 12,8 10,3 8,2 13,3 11,5 12 10,8 12 7,8 2010 2011 2012 2013 bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal jeugdigen (0-17 jaar) in eenouderhuishoudens in Zuid-Holland Kinderen in eenouderhuishoudens hebben meer kans op problemen bij het opgroeien dan kinderen uit tweeouderhuishoudens. Die problemen kunnen te maken hebben met de gevolgen van een scheiding of het overlijden van een ouder en minder aandacht van de opvoedende ouder, meestal de moeder. Veel problemen komen voort uit de (slechte) financi- 5
ele situatie. Het combineren van werken en zorgen is veel moeilijker met een laag inkomen. De ouder moet vaak langer werken om het benodigde inkomen te genereren en de kosten van kinderopvang drukken zwaarder op het huishoudbudget. Problemen van jeugdigen in eenouderhuishoudens uiten zich in problematisch gedrag, angst, verdriet, schuldgevoel en slechtere schoolprestaties (NJi). Landelijk is een derde van de eenouderhuishoudens van niet-westerse afkomst. Antilliaanse en Surinaamse kinderen groeien relatief vaak op in eenouderhuishoudens (NJi). In Holland Rijnland hebben de eenouderhuishoudens in 61% van de gevallen 1 kind, 30% heeft 2 kinderen en 9% heeft 3 of meer kinderen. In Katwijk en Zoeterwoude zijn de meeste grote eenouderhuishoudens (12%). Leiden valt op met de meeste eenouderhuishoudens met 1 kind (66%) (RIS). Aantal tienermoeders stijgt Het aantal tienermoeders in Holland Rijnland is gestegen van 62 (2012) naar 67 (2013) (RIS). Het aantal tienermoeders in Holland Rijnland is gelijk aan dat van tien jaar geleden, terwijl dat aantal in de provincie als geheel bijna gehalveerd is. In Katwijk is het aantal tienermoeders in 2013 (0,8% van de vrouwen tussen de 15-19 jaar) het hoogst in de regio. Aantal jeugdigen met kans op armoede iets gestegen Het aantal kinderen in armoede in Holland Rijnland is licht gestegen ten opzichte van het jaar daarvoor. Die lichte stijging is ook te zien in de hele provincie en de verwachting is dat die stijging als gevolg van de economische crisis in de jaren na 2011 verder doorzet. In Holland Rijnland heeft 8,1% van de jeugdigen in 2011 kans op armoede. De kans op financiële problemen en daarmee op armoede is groot als een gezin met kinderen moet rondkomen van een inkomen dat lager ligt dan 120% van het sociaal minimum. Voor huishoudens met een laag inkomen geldt dat de woonlasten vaker als zware last worden ervaren dan door huishoudens met een inkomen boven deze grens. Het doen van onverwachte uitgaven is vaker een probleem, evenals het kopen van kleding, het vervangen van meubels, het bereiden van gezonde maaltijden, op vakantie gaan, het huis voldoende verwarmen of iemand eens een keer te eten vragen (CBS/SCP 2013). De meeste van de kinderen met een kans op armoede, ook relatief, wonen in Leiden (13%, tabel 2). Tabel 2 Aantal jeugdigen (0-17 jaar) met kans op armoede in Holland Rijnland 2008-2011 per 100 inwoners 0-17 jaar gemeente 2008 2009 2010 2011 alphen aan den rijn 7 7,9 7,9 8,4 hillegom 7 7,1 7,2 7,2 kaag en braassem 5,2 5,2 5,2 5,3 katwijk 4,7 4,7 6,1 6,8 leiden 11,8 12 13 13 leiderdorp 6,6 6,6 6,8 6,9 lisse 4,1 6,2 6,3 6,3 nieuwkoop 6,4 6,5 6,6 5 noordwijk 6,2 8,1 8,2 8,3 noordwijkerhout 5,9 6,1 9,1 9,2 6
gemeente 2008 2009 2010 2011 oegstgeest 3,8 5,7 5,8 5,8 teylingen 4,6 3,5 4,7 5,9 voorschoten 5,9 5,9 7,6 7,5 zoeterwoude 5,3 5,5 5,7 5,8 bron: statline.cbs.nl, ris-zh.nl: Aantal jeugdigen (0-17 jaar) met kans op armoede in Zuid-Holland Huishoudens met de meeste financiële problemen zijn: eenouderhuishoudens (vooral met kinderen tot 18 jaar); huishoudens met laagopgeleide kostwinner; huishoudens met een laag inkomen, onder of rond het sociaal minimum (bijstandsuitkering); grote gezinnen. Kinderen hebben ten opzichte van volwassenen meer kans om langdurig in armoedesituaties te leven. Kinderen in eenouderhuishoudens verkeren vaker (langdurig) in armoede dan kinderen uit tweeouderhuishoudens. Dit geldt vooral voor kinderen onder de 12 jaar. Als de kinderen 12 jaar of ouder zijn, kunnen hun ouders vaak weer (meer) werken. Als kinderen meerderjarige thuiswonende broers of zussen hebben, neemt de kans op armoede eveneens af (CBS/SCP 2013). De kans om in armoede op te groeien is veel groter voor niet-westerse allochtone minderjarigen (25%) dan voor autochtone minderjarigen (7%) (Huijnk et al 2014). Meeste grote gezinnen in Katwijk Grote gezinnen behoren tot de huishoudens met de meeste financiële problemen. In Holland Rijnland wonen in 2013 558 gezinnen met 5 of meer thuiswonende kinderen. Dat is minder dan 1% van het aantal gezinnen met kinderen (RIS). Katwijk heeft relatief de meeste grote gezinnen (1,9%), het gaat daarbij om minimaal 920 kinderen. Jeugd en onderwijs Katwijk heeft relatief de meeste achterstandsleerlingen Het Ministerie van OCW heeft op basis van het opleidingsniveau van de ouders, de leerlingen ingedeeld in 2 categorieën achterstandsleerlingen. De basisscholen krijgen meer middelen toegewezen als ze achterstandsleerlingen hebben (het begrip achterstandsleerling zegt niets over de capaciteiten van de betreffende kinderen). In het basisonderwijs zijn in 2013 in Holland Rijnland 3.800 achterstandsleerlingen, 7,9% van het totaal aantal leerlingen in het basisonderwijs. In tabel 3 is een uitsplitsing te zien naar gemeenten. In Katwijk wonen relatief de meeste achterstandsleerlingen (15%). Ook Leiden heeft veel achterstandsleerlingen (11%). Hierbij gaat het in meer dan de helft van de kinderen om de zwaarste categorie. 7
Tabel 3 Aantal achterstandsleerlingen (4-12 jaar) in Holland Rijnland in 2013 gemeente aantal achterstandsleerlingen aandeel van totaal basisschoolleerlingen toegekend gewicht als aandeel totaal basisschoolleerlingen 0.3 leerling 1 1.2 leerling 2 alphen aan den rijn 902 8,9 5,3 3,6 hillegom 109 6,3 4,5 1,8 kaag en braassem 168 6,8 5,2 1,7 katwijk 908 14,6 10,8 3,8 leiden 927 11,2 5,0 6,2 leiderdorp 146 5,6 3,5 2,1 lisse 121 5,5 4,5 1,0 nieuwkoop 104 4,5 3,6 1,0 noordwijk 90 4,2 2,9 1,4 noordwijkerhout 54 3,9 2,4 1,5 oegstgeest 28 1,1 0,5 0,7 teylingen 111 3,3 2,2 1,1 voorschoten 115 4,7 2,8 1,9 zoeterwoude 35 5,5 3,4 2,0 1 0,30 voor leerlingen waarvan beide ouders maximaal lbo/vbo, praktijkonderwijs of de vmbo basis- of kaderberoepsgerichte leerweg hebben gedaan óf waarvan beide ouders maximaal 2 jaar onderwijs in een andere schoolopleiding in het voortgezet onderwijs aansluitend op het basisonderwijs hebben gevolgd, bijvoorbeeld lts, ambachtsschool of huishoudschool. 2 1,20 voor leerlingen van wie één van de ouders maximaal basisonderwijs of (v)so-zmlk heeft gehad en de ander maximaal dezelfde opleiding heeft gevolgd óf lbo/vbo, praktijkonderwijs of de vmbo basis- of kaderberoepsgerichte leerweg heeft doorlopen óf maximaal 2 jaar onderwijs in een andere schoolopleiding in het voortgezet onderwijs aansluitend op het basisonderwijs heeft gevolgd, bijvoorbeeld lts, ambachtsschool of huishoudschool. Leerlingen in deze categorie leveren het meeste extra budget op voor de basisschool. bron: Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) cijfers zijn voorlopig, ris-zh.nl: Achterstandsleerlingen (4-12 jaar), naar gewicht, in 2013 in Zuid-Holland Aantal voortijdig schoolverlaters daalt In de regio is een aantal jaren sprake van een daling van het aantal voortijdig schoolverlaters in het voortgezet onderwijs en het mbo. In 2009/2010 was het aantal voortijdig schoolverlaters in totaal 3,9%, terwijl dat in 2012/2013 gedaald is naar 1,9% (figuur 5). In het schooljaar 2012/2013 is het aantal voortijdig schoolverlaters in bijna alle gemeenten in de regio gedaald vergeleken met het jaar daarvoor. Leiden heeft met 2,5% van het aantal leerlingen relatief de meeste voortijdig schoolverlaters (RIS). De afgelopen jaren is flink ingezet op het tegengaan van voortijdig schooluitval. Maar voortijdig schoolverlaten kan ook te maken hebben met de economische ontwikkelingen (De Witte et al 2014). Door de economische crisis is de werkgelegenheid voor jongeren slecht, zeker voor schoolverlaters zonder startkwalificatie. Dat is misschien de reden dat jongeren langerop school blijven, omdat werkloosheid en slechte carriéremogelijkheden het alternatief zijn. Een deel van de schoolverlaters gaat dan ook na enige tijd terug naar de schoolbanken (NOG). Het is de vraag of na de economische crisis, bij daling van de jeugdwerkloosheid, het aantal voortijdig schoolverlaters weer zal gaan stijgen. 8
8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% Figuur 5 Voortijdig schoolverlaters (vsv) als percentage van het aantal leerlingen (totaal en naar leeftijd) in Holland Rijnland 2009/2010 2010/2011 2011/2012 2012/2013 13-17 jaar 18-22 jaar totaal vsv bron: ris-zh.nl: Voortijdig schoolverlaters als percentage van het aantal leerlingen naar leeftijd in Zuid-Holland; totaal vsv Hillegom heeft meeste leerlingen in het speciaal basisonderwijs In Holland Rijnland gaan in 2013 1,7% (797) van de leerlingen naar het speciaal basisonderwijs. In Hillegom gaan relatief de meeste kinderen naar het speciaal basisonderwijs (3,2%) (RIS). Het aantal leerlingen in het speciaal voortgezet onderwijs in Holland Rijnland is 1.007 in 2013. Dat is 1,9% van het aantal 12- tot 19-jarigen. Dat is vergelijkbaar met heel Zuid- Holland (1,8%) (RIS). Leerlingen met bepaalde beperkingen en/of leerproblemen konden met een extra budget in het reguliere basisonderwijs terecht. Zo n leerlinggebonden budget wordt ook wel rugzakje genoemd. In 2013 had 1% (507) van de basisschoolleerlingen in Holland Rijnland een rugzakje (RIS). Met de Wet passend onderwijs is het rugzakje met ingang van schooljaar 2013/2014 afgeschaft. Samenwerkende scholen hebben een zorgplicht: alle leerlingen die dat nodig hebben moeten extra ondersteuning krijgen en een passend onderwijsprogramma. Het samenwerkingsverband van de scholen krijgt de beschikking over het budget van de rugzakjes (passendonderwijs.nl). Conclusie Het aantal jeugdigen daalt in Holland Rijnland. Het aantal niet-westerse allochtonen jeugdigen blijft gelijk. Mogelijk heeft de recente migratiegeschiedenis van nieuwe groepen niet-westerse allochtonen invloed op de behoefte aan hulp en ondersteuning. De lichte stijging van jeugdigen die betrokken zijn bij een echtscheiding, jeugdigen die in eenouderhuishoudens opgroeien en jeugdigen die opgroeien met een kans op armoede hebben mogelijk, ook gevolgen voor de vraag naar ondersteuning. Het aantal voortijdig schoolverlaters daalt in schooljaar 2012/2013, met name onder jeugdigen. Onder jongvolwassenen is geen daling te zien. De daling van het aantal voortijdig schoolverlaters wordt mogelijk mede veroorzaakt door de geringe werkgelegenheid voor voortijdig schoolverlaters. Het is de vraag of het aantal voortijdig schoolverlaters na de crisis met name bij de jongvolwassenen zal toenemen. 9
Literatuur Centraal Bureau voor de Statistiek, Sociaal en Cultureel Planbureau (CBS/SCP). Armoedesignalement 2013. Den Haag: CBS/SCP, 2013. Huijnk W, Gijsberts M, Dagevos J. Jaarrapport integratie 2013. Participatie van migranten op de arbeidsmarkt. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2014. De Witte K, Cabus S, Groot W, van den Brink M. Voortijdig schoolverlaten Rapportage van TIER/Platform 31 Maastricht: TIER-Universiteit, 2014. Websites cbs.nl nationaleonderwijsgids.nl nji.nl passendonderwijs.nl ris-zh.nl statline.cbs.nl Centraal Bureau voor de Statistiek NOG, Online kennisplatform voor onderwijs gerelateerde onderwerpen Nederlands Jeugdinstituut Informatiepunt passend onderwijs Regionaal Informatiesysteem Samenleving Statline, Centraal Bureau voor de Statistiek Colofon november 2014 - K.P. Nagel, T. Nienhuis, A.M. van Essen, M.E. Jacobs. Tympaan Instituut Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0653 te bestellen bij het Tympaan Instituut. 10