32 A+218 dossier tekst maarten van acker Vijfenzestig bruggen. Om de twee kilometer één. Als het van de plaatselijke bevolking afhing, zouden er veel meer over het kanaal heen gebouwd zijn. Dat rapporteert de toenmalige projectleider van het Albertkanaal, Alexander Delmer, in 1939. Maar in een dichtbevolkt land als België bleek dit het minimum. Het kanaal werd in eerste instantie bedacht als een connector: een verbinding tussen Schelde en Maas, Antwerpen en Luik, de haven en het Waalse industriebekken. In tweede instantie moest het fungeren als een collector van Kempense 60 58 59 xx 54 57 55 56 53 52 51 50 49 48 47 46 HERENTALS 44 43 42 GEEL 45 41 40 39 38 ANTWERPEN LIER OLEN 37 36 Bruggen bouwen Eenendertig nieuwe bruggen: het is slechts een fractie van wat de verbreding van het Albertkanaal met zich meebrengt. Meer dan het technisch bijschaven van 130 kilometer infrastructuur, vormt deze ontwerpopgave een historische kans om de nieuwe bruggen uit te werken tot een reeks kwalitatieve plekken in een geïndustrialiseerd landschap.
dossier A+218 33 36 35 steenkool. Daarenboven werd het kanaal tracé gedeter mineerd door haar rol als militaire verdedigings linie. Na bijna vier eeuwen plannen, na tientallen alternatieve studies en studiecommissies werd het definitieve traject uitgetekend en uitgegraven in de periode 1930-1939. Het kanaal zou zich halverwege de twintigste eeuw verweven met een hecht spoorwegnetwerk. Kanaal en spoorweg vormen samen de motor van een florerende Belgische steenkool- en metaalindustrie. Langs het kanaal koloniseren grootschalige bedrijvensites en arbeiderscités het aangrenzende landschap stelselmatig verder. Vanaf de jaren 1960 geniet het Albertkanaal een tweede leven. Het waterbekken wordt verbreed en gemoderniseerd. Met de aanleg van de parallelle autosnelweg E313 wordt het traject ontdubbeld. Beide infrastructuren ontwikkelen zich als armaturen van een industriële bandstad. 34 MEERHOUT 33 32 31 Experimenteerruimte In 1960 was het realiseren van de kanaalbedding een technisch huzarenstukje. Bovendien werd het Albertkanaal een 130 kilometer lange experimenteerruimte voor het bouwen van bruggen. Slechts enkele werden gerecupereerd en een aantal nieuwe bruggen werd uit beton opgetrokken. Grotendeels werden de bijkomende bruggen geconstrueerd volgens het Vierendeel-systeem. Die techniek liet de ingenieurs toe lichtere, en dus goedkopere bruggen te bedenken. Afhankelijk van de omstandigheden kon de vorm relatief eenvoudig aangepast worden. Ondanks de instorting van een dergelijke brug in Hasselt in 1938, bleef men vasthouden aan de techniek en experimenteerde men verder met verschillende lasmogelijkheden. Anno 29 is de economische transportader opnieuw aan renovatie toe. Wil het Albertkanaal een duurzaam alternatief vormen voor de autosnelweg, dan moet het tegemoet komen aan de toenemende binnenvaart en aan de alsmaar groter wordende schepen. De vier containers hoge transportsloepen vereisen een kanaalbreedte van 84 meter en een evenredige vergroting van de doorvaarhoogte tot minimum 9,10 meter. Het gevolg is dat 39 bruggen moeten aangepast worden, waarvan 31 volledig herbouwd moeten worden. Dit is niet alleen een ontwerpopgave van ongeziene omvang, het is ook een historische kans om de ruimte rond het Albertkanaal op te waarderen, van een industriële goot tot een aaneenschakeling van nieuwe kwalitatieve, publieke plekken. Publiek bruggenhoofd In Vroenhoven wordt het Albertkanaal driemaal zo breed. Daar moet de huidige brug vervangen worden door een nieuwe. Ney & Partners, de winnaars van de Open Oproep, ontwerpen een brug met de nodige rijstroken, voet- en fietspaden. Maar de ontwerpers willen, in samenwerking met kunstenaar Jozef Legrand, vooral het cultuurhistorische belang van de plek accentueren: de Tweede Wereldoorlog begon namelijk voor België in Vroenhoven. Meer dan een noodzakelijke bypass over het kanaal, heeft het ontwerp de ambitie om uit te groeien tot een volwaardig knooppunt in het regionaal recreatief netwerk. De aanwezige bunker wordt ingericht als geschiedeniscentrum, inclusief museum, vergaderzalen en een multifunctionele ruimte. De brug wordt geherwaardeerd door de aanleg van een plein 30 29 TESSENDERLO 26 BERINGEN 0 2.5 5.0 10 km 25 HEUSDEN 24 GENK 22 21 Brug te herbouwen Brug te verhogen Brug te behouden voldoende hoog en breed, of opgenomen in andere studie/project Bedrijventerreinen (bestaand en gepland) 20 HASSELT 19 18 17 16 15 14 13 10 12 11 09 08 LANAKEN technum tractebel engeneering 07 Studie verhoging bruggen Albertkanaal plaats Albertkanaal (van Kanne tot Antwerpen) programma verhoging bruggen opdrachtgever De Scheepvaart, geadviseerd door Team Vlaams Bouwmeester architect Technum Tractebel Engeneering en Feichtinger Architectes stabiliteit Technum Tractebel Engeneering oplevering mei 29 04 06 05 03 MAASTRICHT 02 01
34 A+218 dossier met een amfitheater en een panoramisch terras. Zo wordt de brug, vroeger louter een oversteekplaats, nu een concrete bestemming op de toeristische route. Ook het massieve brughoofd schakelen de ontwerpers in om de publieke functie te ondersteunen. De ruwe textuur van de monumentale keerwand (een verwijzing naar de plaatselijke mergelrotsen) maakt het mogelijk om die als een klimmuur te gebruiken. De draagstructuur van de brug wordt elegant vertaald in twee metalen kokers met een variabele hoogte. Enerzijds ontstaat zo een profiel dat de historische site op de oever markeert. Anderzijds laat het de passant halverwege de overspanning van een vergezicht genieten in de lengterichting van de vallei, vooraleer de lintbebouwing langsheen de steenweg opnieuw zijn zicht kadert. In dwarsdoorsnede scheiden deze trekkers op een evidente manier het zware verkeer van de zwakke weggebruiker. In Vroenhoven beklemtoont de nieuwe brug van Ney & Partners het cultuurhistorische belang van de plek Brug van Vroenhoven plaats Vroenhoven programma brug en een multifunctioneel gebouw (museum, horeca) bouwheer Vlaamse Gemeenschap procedure Open Oproep architect Ney & Partners stabiliteit Ney & Partners technieken Ingenium andere kunstingreep van Jozef Legrand lengte brug 2 m oppervlakte gebouw 3.0 m² budget 16.0.0 euro (excl. btw) oplevering in uitvoering Slim bescheiden De vernieuwing van zeven van de bruggen langsheen het Albertkanaal zijn voor de rekening van BAM (Beheersmaatschappij Antwerpen Mobiel). Ze vormen immers een cruciale schakel in het Masterplan Mobiliteit Antwerpen dat de stad moet behoeden voor een fataal verkeersinfarct. De Noorderlaanbrug moet niet alleen het bestaande lokale persoonsvervoer over het kanaal heen blijven garanderen. De brug moet ook de Noorderlaan, een belangrijke openbare as, vervlechten met de vernieuwde Groene Singel. Bovendien moet het ontwerp rekening houden met de toekomst van de veelbesproken Oosterweelverbinding (> A+218 p 42). Onzekere omstandigheden deden de ontwerpers van SAM (Studiegroep Antwerpen Mobiel), in samenwerking met De Smet Vermeulen architecten, kiezen voor een bescheiden brugtype, in doorsnede intelligent uitgewerkt tot een complexe, volwaardige, stedelijke deelruimte. Het basisconcept van de brug bestaat erin het verkeer in twee groepen te clusteren. De doorsnede van de brug is niet, zoals gewoonlijk, één uitgestrekt brugdek, maar bestaat uit twee gescheiden delen. Aan de ene kant een tweevaksbaan met dubbele rijrichting, op het andere dek een vrije tram- en busbaan. Met de open strook tussen beide brugdelen maximaliseren de ontwerpers de lichtinval onder het dek. Bovendien laat die opdeling op een eenvoudige manier een gefaseerde realisatie toe. Aan de buitenzijde van beide brugdekken is telkens een fiets- en voetpad in twee richtingen voorzien. Via fietshellingen en trappen sluiten ze aan op de zuidelijke kade van het Albertkanaal. De oostelijke trappenpartij krult boven aan de brug op tot een nieuwe tram- en bushalte. Onder het bruggenhoofd leidt de trap naar een fietsenstalling. Zo kan de omgeving van de Noorderlaanbrug naadloos aansluiten op de dynamiek rond het nieuwe park van Spoor Noord, t Eilandje en station Luchtbal. Een specifieke serie Een gelijkaardige ontwerpattitude vinden we terug in het masterplan van uaps en Bas Smets voor de overige Antwerpse bruggen over het Albertkanaal. Uit de door hen voorgestelde brugmodellen spreekt geen profileerdrang, maar een zoektocht naar hoe technische parameters, zoals fietshellingen, grondbalansen en overspanningen, kunnen rijmen met die van een volwaardige publieke ontmoetingsruimte. De manier waarop de aanloophelling wordt benaderd, is in het ontwerp van elk van deze bruggen dezelfde: de helling wordt niet beschouwd als een noodzakelijk kwaad, maar als een ruimtelijk, structurerend element in het stedelijk weefsel. Het type brug en de manier waarop deze aanloophelling wordt uitgewerkt, hangt af van twee zaken: de positie van de brug in de omgeving en haar plaats in het mobiliteitsnetwerk. Zo schrijft het ontwerp aan de IJzerlaan een fietsbrug voor met twee gezichten. Aan de ene zijde van het kanaal geeft ze uit op een buurtplein en een gazon, terwijl ze op de linker oever landt op een grootstedelijk plein tussen de pijlers van de Oosterweelverbinding. De Theunisbrug, gelegen nabij het Sportpaleis, is opgevat als een volwaardige, grootstedelijke brug. Ze leidt het tram-, auto-, fiets- en voetgangerverkeer over het kanaal. Op de oevers rijgt de brug ruimtes, zoals een manifestatieplein, parkeerplaatsen voor autocars en weiden of akkers die door bossen, hagen of struiken zijn begrensd, aaneen. De aanloophelling ontplooit er zich tot een nieuwe zittribune voor FC Jong Merksem. De Deurnebalbrug is dan weer de belang jean-luc deru
dossier A+218 35 1 2 3 4 5 Het masterplan van uaps en Bas Smets voor vijf bruggen over het Albertkanaal stelt een aantal modellen voor 1 IJzerlaanbrug 2 Theunisbrug 3 Deurnebalbrug 4 Kruiningenbrug 5 Hoogmolenbrug Masterplan bruggen Albertkanaal plaats Antwerpen programma stedelijke inpassing van vijf te vernieuwen bruggen over het Albertkanaal opdrachtgever Stad Antwerpen, De Lijn, De Scheepvaart, BAM procedure Open Oproep architect uaps stabiliteit SAM technieken SAM landschapsarchitect Bureau Bas Smets oplevering juli 28 De Kruiningenbrug ontvouwt zich tot een publiek gebouw met vergaderruimtes, een buurthuis, restaurants en cafés De fietsbrug aan de IJzerlaan landt op linkeroever op een plein tussen de pijlers van de Oosterweelverbinding De Theunisbrug leidt het verkeer over het kanaal en rijgt op de oevers stedelijke en landelijke ruimtes aaneen
36 A+218 dossier ingestrooide slijtlaag lijnverlichting Noorderlaanbrug plaats Antwerpen programma brug over Albertkanaal bouwheer BAM van Publiek Recht, geadviseerd door Team Vlaams Bouwmeester architect SAM i.s.m. De Smet Vermeulen architecten stabiliteit SAM budget 27 miljoen euro oplevering in uitvoering asfalt uitgewassen beton De Noorderlaanbrug, een ontwerp van SAM en De Smet Vermeulen architecten, bestaat uit twee gescheiden delen; één voor het autoverkeer, en één voor tram en bus inox net gelakt staal (licht grijs) klinker 20x5x7cm rijkste verbinding voor vrachtverkeer: het is onomwonden een verkeersmachine. De interactie met het omringende woonweefsel wordt bewust tot een minimum herleid door een strategische inplanting van bomen. Ter hoogte van de vierde brug, de Kruiningenbrug, is er niet voldoende ruimte om de aanloophelling in rechte lijn te realiseren. De ruimte daar krijgt een bijzonder statuut: de brug ontvouwt er zich tot een publiek gebouw. Vergaderruimtes, een buurthuis, hotels, restaurants, cafés en een centrale patio wikkelen zich rond de spiraal van hellingen en trappen. Maar de impact van de ontwerpen reikt veel verder dan de contouren van de brugdekken. De conclusies van het ontwerpend onderzoek van de IJzerlaan- en Theunisbrug vormen immers het startschot voor de Stad Antwerpen om het circulatieplan van de aangrenzende wijk in Merksem volledig te herdenken en een ontwikkelingsstudie op te starten voor de naburige terreinen. Generiek of niet Maar wat met de tientallen overige bruggen over het Albertkanaal? Vandaag ligt een groot aantal daarvan, samen met de kanaalbedding, verscholen achter een industrieel decor en dichte drommen hoogstammig loof. De ambitie van de verkennende studie, uitgevoerd door Technum, is dan ook om het kanaal, de economische en ruimtelijke ader van de regio, opnieuw zichtbaar te maken vanop specifieke plekken in het dynamische en heterogene omliggende landschap. Hun ontwerpend onderzoek wijst uit hoe een uniforme en herkenbare reeks nieuwe bruggen dat zou kunnen bewerkstelligen. In plaats van elke brug ad hoc te ontwerpen, pleiten de ontwerpers ervoor om bij de vernieuwing zo veel mogelijk een generiek brugtype toe te passen. Dit laat een eenvoudig faseerbare uitvoering toe. De mogelijkheid om de technische details te repeteren, leidt tot een verhoogde efficiëntie én tot een aanzienlijke reductie van het totale kostenplaatje. Tegenover de uniformiteit van deze serie generieke bruggen, plaatsen de ontwerpers een 1% specifieke ontwerpbenadering van de aanloophellingen en de contactzones tussen het brugdek en de omgeving. De morfologie van de onmiddellijke omgeving van de bruggen is zeer divers, wat resulteert in specifieke oplossingen. Maar altijd wordt de helling uitgerust met minimaal één fietspad en een trap naar het jaagpad langsheen het Albertkanaal, of het nu gaat om een vrijstaande aanloophelling, een aanloophelling langsheen lintbebouwing, één als onderdeel van een dorpskern, of langsheen een bedrijven terrein. Om de ruimte rond het kanaal zelf te versterken en haar uit haar ruimtelijk isolement te halen, introduceren de ontwerpers ook nieuwe kleinschalige contactzones tussen brug en hinterland. De mogelijkheden zijn schier oneindig: een gedeelde parkeerplaats voor recreant, bewoner en werknemer, een ecologische corridor, een aantal zitplaatsen voor vissers, verharde zones met fietspomp en picknick tafel, enz. Deze reeks van generieke bruggen kan afgewisseld worden met specifieke bruggen, die het lokale belang overstijgen en weloverwogen geplaatst zijn. Daar waar bijvoorbeeld een snelweg of een spoorlijn het kanaaltraject kruist, of waar de kanaalruimte als een diepe sleuf doorheen het Kempens Plateau snijdt (zoals in Vroenhoven), kan door middel van een niet-generieke brug de plek verbijzonderd worden. De belangrijkste verdienste van deze verkennende studie ligt misschien wel in het proces dat ze heeft ontketend. Het verhogen van de capaciteit van het Albertkanaal zal niet langer op de conventionele, passieve, ad hoc manier verlopen. In de toekomst gebeurt dat op een actieve, sturende manier. Met de realisatie van vier bruggen per jaar als doelstelling, engageren de betrokkenen zich tot een concrete, gefaseerde aanpak. Ondanks de veelbelovende start, rest echter nog de vraag: wat is de toekomstvisie op het landschap tússen de kanaalbruggen?