LIFE PROJECT DANAH: EUROPEES NATUURHERSTELPROJECT IN TIELENKAMP EN TIELENHEIDE Tielenkamp en Tielenheide: naast militaire domeinen ook prachtige natuurgebieden Het militaire domein van Tielen, met Tielenkamp en Tielenheide, kan voor de treinreizigers of automobilisten die het domein doorkruisen in eerste instantie een groot aaneengesloten bosgebied lijken. Niets is echter minder waar. Op het domein treffen we naast uitgestrekte moerasbossen en historische vennen ook nog erg waardevolle heideterreinen en unieke soortenrijke graslanden aan. Het is zeker één van de meest waardevolle natuurgebieden uit de omgeving. Tal van zeldzame planten- en dierensoorten vinden er hun thuis. Het domein sluit naadloos aan op natuurgebieden in de vallei van de Kaliebeek (Winkelsbroek, bosreservaat Zevendonk, Balderij, Rielenbroek, ), samen goed voor een brok van ruim 750ha! Het militaire domein Tielenheide (grondgebied Turnhout) werd in de jaren dertig opgericht, als opleidingsterrein voor de dienstplichtigen die in de kazerne Blairon, in de Turnhoutse binnenstad, gelegerd waren. Het militaire domein Tielenkamp (grondgebied Kasterlee) werd opgericht tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voorheen vormden beide militaire domeinen (die op elkaar aansluiten en één geheel vormen) een vroente, een gemeenschappelijke heide, die door de heer ter beschikking werd gesteld van de inwoners van Thielen. Hier graasden de schapen, er werden plaggen gestoken en turf gewonnen. Sinds 1974 vormt Tielenkamp de thuisbasis van het 3 de Bataljon Parachutisten, dat er met regelmaat tactische oefeningen organiseert. Na de opschorting van de dienstplicht in de jaren 1990 werd Tielenheide bij Tielenkamp gevoegd. Een unieke militaire bescherming en instandhouding Militaire domeinen zijn per definitie ontoegankelijk. Zo genoot de natuur in Tielenkamp en Tielenheide van een unieke militaire bescherming tegen allerhande negatieve maatschappelijke invloeden. Industrialisering, verstedelijking en een doorgedreven modernisering van de landbouw kenden een sterke invloed op het landschap in Vlaanderen, maar slechts in beperkte mate binnen de militaire domeinen. Tegelijkertijd droegen de militaire oefeningen hier en daar rechtstreeks bij tot het behoud van de natuur. Waar er vroeger eeuwenlang schapen graasden en geplagd werd, zorgden dynamische militaire oefeningen voor het verder open houden van de heiden. Heidelandschappen zijn immers cultuurlandschappen. Ze hebben hun ontstaan mede te danken aan de mens. Wanneer ze aan hun lot overgelaten worden, evolueren ze spontaan tot bos. Dankzij de
unieke militaire bescherming en de dynamische militaire oefeningen, beschikken we vandaag nog over deze unieke heidelandschappen in Tielenkamp en Tielenheide. Uitdagingen voor de toekomst Ondanks de unieke bescherming en instandhouding dienen er zich toch een aantal evoluties aan die het voortbestaan van de heidelandschappen en de bijhorende planten- en diersoorten bedreigen. Zo hebben de heiden en vennen in Tielenkamp en Tielenheide te kampen met een sterke vergrassing en natuurlijke verbossing. De vennen van Tielenheide zijn in hun oorspronkelijke gedaante bewaard gebleven, maar nagenoeg alle vennen in Tielenkamp werden al in de 19 de eeuw gedraineerd. Omstreeks 1850 werden bijna alle vennen in het domein doortrokken met diepe grachten. Hierdoor verkleinden de vennen drastisch. Op hun oevers werden dennen aangeplant, elders verbosten de droog getrokken vennen spontaan. Ook de toenemende zure en vermestende neerslag heeft een negatieve invloed op het heidelandschap. De heide is namelijk bij uitstek een begroeiing van voedselarme bodems. Wanneer er jaarlijks meer dan 40 kilogram stikstof per hectare neervalt, wordt de bodem verrijkt. Het natuurlijke evenwicht in de heide wordt verstoord. Enkel dominante grassen zijn hiermee gebaat en verdringen zo de typische heideplanten. Om aan de huidige militaire behoeften te voldoen wijzigden ook de militaire activiteiten doorheen de tijd en in plaats. Hierdoor verdween de militaire dynamiek op bepaalde locaties. Al in 1999 sloten de Vlaamse overheid en het Ministerie van Landsverdediging daarom een overeenkomst voor het beheren van de natuur binnen de militaire domeinen in Vlaanderen. Dit reguliere beheer van bossen, heiden, vennen en graslanden levert goede resultaten op, maar is omwille van een gebrek aan tijd en middelen jammer genoeg ontoereikend om de grote oppervlakten natuur op de militaire domeinen optimaal te beheren. LIFE project DANAH: EXTRA INSPANNINGEN De militaire domeinen in Vlaanderen maken een groot deel uit van het Europese NATURA 2000-netwerk. Dit is een Europees netwerk dat bijzondere gebieden met elkaar verbindt om voor de zeldzame en belangrijke dieren- en plantensoorten een zekere toekomst te garanderen. Ook Tielenkamp en Tielenheide vormen voor Vlaanderen een belangrijke schakel in dit Europese netwerk De Europese lidstaten hebben bovendien de verplichting om een extra inspanning te leveren opdat de NATURA 2000-doelstellingen behaald worden. Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos dienden, om de actuele uitdagingen binnen de militaire domeinen van een antwoord te voorzien, een projectdossier in bij de Europese Commissie. Europa onderstreepte nogmaals de ecologische waarde van de militaire domeinen in Vlaanderen en kende een LIFE projectsubsidie toe opdat de heidelandschappen binnen de militaire domeinen een zekere toekomst krijgen. Zo ontstond LIFE project DANAH (DANAH = Defensie + Agentschap voor Natuur en Bos = Natuurherstel op militaire domeinen). Defensie en het Agentschap voor Natuur en Bos slaan de handen in elkaar om tegen eind 2008 de bedreigingen voor de heidelandschappen binnen de militaire domeinen op te heffen. Het project strekt zich uit over 12 verschillende militaire domeinen in Vlaanderen. Tielenkamp en Tielenheide werden eveneens opgenomen binnen dit project. Met de steun van deze Europese LIFE projectsubsidie wordt een inhaalbeweging ingezet. Op grote schaal worden
natuurherstelwerkzaamheden uitgevoerd om een ideale uitgangssituatie voor een goed toekomstig natuurbeheer te verzekeren. Heideherstel Heidelandschappen zijn cultuurlandschappen, die bestaan dankzij een ecologisch evenwicht tussen mens en natuur. Wanneer heidelandschappen aan hun lot worden overgelaten, zullen zij spontaan evolueren naar bos. Deze evolutie gaat ook gepaard met het verlies van specifieke dieren- en plantensoorten die zich thuis voelen in de heide. Dankzij de militaire activiteiten werden grote oppervlakten heide open gehouden. De intensiteit van deze activiteiten wijzigden echter in plaats en doorheen de tijd. Grote delen heide verbosten hierdoor stilaan. Opdat de heide zich terug kan herstellen worden binnen LIFE project DANAH bepaalde zones terug open gemaakt. Bomen en struiken worden verwijderd. Afhankelijk van de beoogde soorten en de noden van Defensie, worden open en halfopen landschappen gecreëerd. Concreet gaat het om het herstel van 5 ha heide, aansluitend op de bestaande heiden langs de spoorweg. In Tielenheide wordt ruim 15 ha extra heide gecreëerd, die aansluit op al bestaande heiden. Zo ontstaat een langgerekte open heidevlakte, omgeven door bos. Deze werken worden conform de geldende Vlaamse wetgeving uitgevoerd. Om de NATURA 2000 doelstellingen te behalen werd een ontheffing op het verbod tot ontbossing verkregen. Tegelijkertijd worden deze ontbossingen gecompenseerd op andere militaire domeinen in Vlaanderen.
Plaggen Op de sterk vergraste percelen en daar waar de struikheiplanten al te oud geworden zijn om nog gemaaid of begraasd te worden, wordt de bovenste voedselrijke toplaag, samen met de vegetatie, verwijderd. Zo krijgen de nog aanwezige zaden van de oorspronkelijke heide opnieuw de kans om te kiemen. De heidezaadjes in de bodem behouden immers tot honderd jaar hun kiemkracht! In Tielenkamp en Tielenheide wordt steeds kleinschalig geplagd, zodat de ingrepen niet te bruusk zijn voor de nog aanwezige heidefauna. Bij deze actie is het essentieel dat het organische afval verwijderd wordt.
Venherstel In de vennenzone centraal in het militaire domein Tielenkamp, tussen de spoorweg en de Zevendonkseweg, zullen verscheidene vennen hersteld worden. Het gaat om het Diepgoor (ca. 6ha), het Gemeenteheideven (ca. 2,5ha) en kleine delen van het Vlakgoor en Galgengoor. In deze zones worden de grachten terug gedempt en worden de oevers opengemaakt. Ook in het heideterrein ten westen van de spoorweg, gekend als De Waal of Verbrande plek wordt een ven het Klein Goor- grotendeels hersteld. Niet alle historische vennen worden hersteld. Ruim de helft van de oppervlakte van de oorspronkelijke vennen mag verder ontwikkelen tot waardevolle moerasbossen. Ook in Tielenheide liggen meerdere vennen: deze worden, op één na, allen in hun oorspronkelijke staat hersteld. Bestrijding Amerikaanse vogelkers In het verleden werd met het oog op bodemverbetering en houtwinning Amerikaanse Vogelkers aangeplant. Deze soort heeft echter een zeer expansief karakter en vormt zo een rechtstreekse bedreiging voor de aanwezige soortenvariatie. Over grote oppervlakten wordt deze boomsoort verwijderd. Gezien het dominante karakter van deze boomsoort, zal nazorg noodzakelijk zijn. Mens en Natuur Om zo weinig mogelijk hinder te veroorzaken voor de aanwezige natuur worden de werkzaamheden steeds uitgevoerd van augustus tot half maart, dus buiten het broedseizoen. De werkzaamheden kunnen er lokaal drastisch uitzien en brengen tijdelijk wat overlast met zich mee. Het uitzicht zal bij momenten minder fraai zijn en wellicht is er tijdelijk enige geluid- en verkeershinder (op en aanrijden van vrachtwagens). Gelukkig zijn de werken maar van tijdelijke aard. Bij het aanschouwen van de werkzaamheden lijkt het haast onmogelijk dat de drastische ingrepen rechtstreeks bijdragen aan de natuur. Toch zijn deze inspanningen erg waardevolle investeringen voor een duurzaam behoud en de ontwikkeling van de unieke natuur in Tielenkamp en Tielenheide.