TASKFORCE ZUID-LIMBURG BOUWSTENEN VOOR STRATEGISCH ONTWIKKELINGSPROGRAMMA DOMEIN ONDERWIJS Maastricht, 7 juli 2011
Inhoud 1. Inleiding 2 2. Achtergrond 4 3. Uitdagingen 6 4. Perspectief 2020 7 5. Programma van projecten 9 6. Organisatie 13 Bijlage Overzicht deelnemers Stuurgroep Onderwijs 14 1
1. INLEIDING Doelstelling Op initiatief van de Provincie Limburg is begin 2011 de Taskforce Zuid-Limburg opgericht. Deze Taskforce heeft de opdracht om voor de regio Zuid-Limburg een Strategisch Ontwikkelingsprogramma op te stellen, gericht op de urgente uitdagingen waar de regio voor staat. Om tot het Strategisch Ontwikkelingsprogramma te komen heeft de Taskforce Zuid-Limburg vijf stuurgroepen in het leven geroepen. De vraag aan elk van de stuurgroepen is om vanuit het hen toebedeelde domein gerichte bouwstenen aan te leveren voor het Strategisch Ontwikkelingsprogramma. De onderscheiden domeinen zijn economie, wonen, zorg, onderwijs en regionale samenwerking. Deze rapportage beschrijft de bouwstenen voor het domein onderwijs. Deze bouwstenen geven inzicht in de activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het onderwijs in Zuid-Limburg over de gehele linie verder te verbeteren. Aanpak De voorliggende rapportage is tot stand gekomen in twee bijeenkomsten met vertegenwoordigers uit het primair onderwijs en twee bijeenkomsten met vertegenwoordigers uit het voortgezet onderwijs en beroepsonderwijs. De lijst met deelnemers aan de bijeenkomsten is opgenomen als bijlage bij deze rapportage. Voor de ontwikkeling van het hoger onderwijs is al eerder een plan opgesteld 1. Dit plan heeft betrekking op geheel Limburg. De speerpunten uit dit plan die betrekking hebben op Zuid-Limburg, zijn integraal onderdeel van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma. Het gaat hierbij om het opzetten van een Educatief Centrum, gericht op het ontwikkelen van nieuwe onderwijsvormen en het inrichten van het nieuwe onderwijs met betrekking tot de professionalisering van docenten, en het bijdragen aan de campusontwikkeling in het kader van Chematerials & Energy, Health Care en Food. In de bijeenkomsten met de vertegenwoordigers uit de onderwijssector is gestart met het in beeld brengen van de uitdagingen in het onderwijs. Op basis hiervan is de ambitie voor 2020 voor dit domein bepaald. Deze ambitie is gericht op het ontwikkelen van de regio Zuid-Limburg tot de beste onderwijsregio van Nederland. Vervolgens is deze ambitie terugvertaald naar de concrete resultaten die in 2015 dienen te zijn gerealiseerd en het programma van projecten en activiteiten dat hiervoor nodig is. Tot slot is besproken hoe de uitvoering van de projecten en activiteiten te organiseren is. De bijeenkomsten met de vertegenwoordigers uit het onderwijs zijn ondersteund door Boer & Croon. Een van de taken van Boer & Croon was om in samenspraak 1 Sectorplan Hoger Onderwijs Limburg, 2010 2
met de Taskforce de relaties tussen de vijf stuurgroepen te borgen om zo te komen tot consistente en logisch samenhangende bouwstenen voor het strategisch ontwikkelingsprogramma. Leeswijzer In het vervolg van de rapportage zijn de uitkomsten van de stuurgroep Onderwijs beschreven. We starten in hoofdstuk 2 met een toelichting op de achtergronden van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma. In hoofdstuk 3 is een beschrijving opgenomen van de uitdagingen waar de regio voor staat. In hoofdstuk 4 is de ambitie voor 2020 voor het onderwijs verwoord. In hoofdstuk 5 staat het programma van projecten en activiteiten centraal dat nodig is om deze resultaten te realiseren. Hoofdstuk 6 gaat in op de organisatie van de uitvoering van het programma. 3
2. ACHTERGROND De Taskforce Zuid-Limburg is opgericht in vervolg op de bestuurlijke conferentie die eind november 2011 is gehouden in De Polfermolen in Valkenburg. In het verlengde van deze conferentie zijn ook de rapportage van de Commissie Deetman en het plan Brainport 2020 belangrijke aanleidingen om aan de slag te gaan met het opstellen van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma. Conferentie in De Polfermolen Op 25 november 2010 zijn in De Polfermolen 150 ondernemers en bestuurders bijeen geweest om te spreken over de toekomst van Zuid-Limburg. Unaniem erkenden de deelnemers aan de conferentie de noodzaak en de urgentie om een einde te maken aan de versnippering, verdeeldheid en concurrentie. Besloten is dat de overheden, instellingen en bedrijven innig gaan samenwerken om de bestaande uitdagingen op het gebied van economie, wonen, zorg en onderwijs aan te pakken. Afgesproken is dat de Taskforce Zuid-Limburg zorg draagt voor een concreet ontwikkelingsprogramma, waarin de aandacht naast de genoemde inhoudelijke gebieden ook uitgaat naar de aansturing. Commissie Deetman Op 18 februari 2011 heeft de Commissie Deetman haar eindrapportage Ruimte voor waardevermeerdering opgeleverd 2. Hierin beschrijft de commissie hoe de provincie Limburg om kan gaan met de krimp van de bevolking. De hoofdlijn van het advies is ruimte te creëren voor waardevermeerdering. Voor de realisatie van de waardevermeerdering in het onderwijs kiest de Commissie Deetman voor een strategie die zich richt op het bieden van ruimte voor innovatie, het benutten van de kracht van het hoger en universitair onderwijs, het verbeteren van de kwaliteit en de bereikbaarheid van het onderwijs en het versterken van de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt. Voortvloeiend uit deze strategie beveelt de commissie aan om toekomstbestendige spreidingsplannen op te stellen voor het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs op het schaalniveau van Zuid- Limburg. Om de waardevermeerdering te realiseren, zijn onorthodoxe maatregelen nodig om de bestuurskracht en doorzettingsmacht te vergroten. Het advies is om te komen tot een vorm van regionale samenwerking op het niveau van de regio Zuid-Limburg als geheel. Hierbij is het zaak de kwetsbaarheid en vrijblijvendheid van de samenwerking zoveel mogelijk te beperken. Brainport 2020 In opdracht van het kabinet is door de regio Zuidoost-Nederland met als titel Brainport 2020 een visie ontwikkeld op de toekomstige ontwikkeling van deze regio 3. Naast een lange termijn perspectief bestaat het document uit een 2 Ruimte voor waardevermeerdering, Eindrapportage Adviescommissie Deetman, 18 februari 2011 3 Brainport 2020, top economy, smart society, maart 2011 4
strategie en een ontwikkelingsprogramma. Het ontwikkelingsprogramma richt zich op concrete maatregelen op de terreinen arbeidsmarkt, technologie, bedrijvigheid, voorzieningen, organisatie en internationale samenwerking. Voor de arbeidsmarkt zijn de ambities van Brainport 2020 gericht op het verhogen van de kwaliteit van het onderwijs op alle niveaus, aansluitend op de behoeften van bedrijven. Hierbij dient de nadruk te liggen op techniek en ondernemerschap, waarbij het gaat om het opleiden van zowel kenniswerkers als vakmensen uit binnen- en buitenland. 5
3. UITDAGINGEN Als gevolg van de vergrijzing en de ontgroening van de bevolking staat het onderwijsstelsel in Zuid-Limburg onder druk: door de ontgroening daalt het aantal leerlingen; de vergrijzing leidt tot een krapte in het lerarenbestand. Deze ontwikkelingen vormen de aanleiding voor het nemen van maatregelen. Deze aanleiding wordt nog eens versterkt door het de economische ambitie van de regio, zoals verwoord in Brainport 2020. Om Zuid-Limburg te ontwikkelingen tot een toptechnologische regio is behoefte aan voldoende arbeidspotentieel. Het onderwijs vervult een belangrijke rol om hierin te voorzien. Op basis van de beschreven ontwikkelingen gelden voor het onderwijs in Zuid- Limburg de volgende uitdagingen: door de teruglopende leerlingenaantallen nemen de inkomsten van de scholen af, terwijl de kosten nagenoeg gelijk blijven; door de afname van het aantal leerlingen ontstaan te kleine scholen en afdelingen van scholen, die vanuit onderwijskundig perspectief niet meer de gewenste kwaliteit kunnen leveren, dan wel verschraalt het aanbod aan studierichtingen; door de afname van de financiële ruimte komen maatschappelijk gewenste onderwijsvernieuwingen en -innovaties in de knel, waardoor de kwaliteit van het onderwijs onder druk komt te staan; door het tijdelijke overschot aan docenten (het aantal leerlingen daalt harder dan de natuurlijke uitstroom van leraren) dreigt de instroom van nieuwe docenten op te drogen en dreigt op termijn een groot tekort, waardoor de kwaliteit van het onderwijs eveneens in het geding komt; de behoefte aan vakmensen en kenniswerkers legt een druk op de scholen om het binnen de regio beschikbare arbeidspotentieel te voorzien van een zo goed mogelijke startkwalificatie voor de arbeidsmarkt, waarbij de aandacht onder meer dient uit te gaan naar het begeleiden van de huidige, relatief grote groep niet-werkenden naar de arbeidsmarkt. In aanvulling hierop is sprake van de generieke ontwikkeling dat de huidige maatschappelijke context vraagt om een andere opzet van het onderwijs, waarbij de nadruk steeds meer komt te liggen op talentontwikkeling in brede zin. Dit vereist een daarop afgestemd, gedifferentieerd aanbod van onderwijs. Ook deze generieke ontwikkeling speelt een rol in het toekomstperspectief voor het onderwijs in Zuid-Limburg. 6
4. PERSPECTIEF 2020 In het kader van dit toekomstperspectief is de lange termijn gericht op het geven van een forse kwaliteitsimpuls aan het onderwijs. Het doel is de regio Zuid-Limburg te ontwikkelen tot de beste onderwijsregio van Nederland, in de betekenis dat binnen de regio de grootste waardetoevoeging aan mensen gerealiseerd wordt en dat sprake is van een optimale ontwikkeling van talenten. In lijn met de aanbevelingen van de Commissie Deetman is het streven gericht op het realiseren van een toekomstbestendig en kwalitatief hoogwaardig onderwijs. Om deze ambitie te realiseren zijn de doelstellingen gericht op: het benutten van krimp als een kans voor kwaliteitsbevordering; het bevorderen van de internationalisering van het onderwijs; het vertalen van de agenda van Brainport 2020 naar het onderwijs; het verbeteren van de aansluiting tussen het onderwijs en de arbeidsmarkt; het creëren van de randvoorwaarden om deze punten mogelijk te maken. In het onderstaande zijn deze doelstellingen nader beschreven. Benutten krimp voor kwaliteitsbevordering Door de krimp in Zuid-Limburg ontstaan nieuwe mogelijkheden om de kwaliteit van het onderwijs te bevorderen. De krimp is in deze te zien als een kans om doorbraken te realiseren en samenwerkingsvormen tot stand te brengen die in andere omstandigheden niet mogelijk zouden zijn. De kwaliteitsbevordering start met het per onderwijssector opstellen van een kwaliteitsagenda. Bevorderen internationalisering van onderwijs Gezien de relaties tussen Zuid-Limburg en haar internationale omgeving is behoefte aan een internationalisering van het onderwijs. Enerzijds is deze internationalisering gericht op het opleiden van leerlingen als wereldburgers, waarbij het accent ligt op taal en mindset. De concrete invulling van deze doelstelling kan per doelgroep van het onderwijs verschillen. Anderzijds gaat het erom het aanbod van het onderwijs zo in te richten dat dit gezinnen van buitenlandse werknemers aantrekt die zich anders in andere regio s zouden vestigen, bijvoorbeeld Brussel. Vertalen agenda Brainport 2020 naar onderwijs De agenda van Brainport 2020 biedt belangrijke economische kansen voor de regio. Het onderwijs vervult een essentiële rol om deze kansen te benutten door: het aanbieden van vraaggestuurd onderwijs van topkwaliteit met doorlopende leerlijnen; het aanbieden van toonaangevend multidisciplinair onderwijs door de universiteiten; het verbeteren van de kwaliteit in het (voorbereidend) middelbaar beroepsonderwijs. 7
Verbeteren aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt Het streven is om leerlingen de kans te geven hun talenten in de eigen regio in te zetten. Hiervoor is behoefte aan een goede aansluiting tussen het onderwijs en de regionale arbeidsmarkt. De huidige situatie biedt ruimte voor verbetering. Specifieke aandachtsgebieden zijn de relatie tussen onderwijs en MKB, het onderwijsaanbod voor banen aan de onderkant van de arbeidsmarkt en de voorzieningen op het gebied van een leven lang leren. Creëren van benodigde randvoorwaarden Om de voorgaande doelstellingen te realiseren, is het nodig om adequate randvoorwaarden te creëren. Deze randvoorwaarden hebben onder meer betrekking op een spreidings- en concentratiebeleid voor het primair onderwijs, een kwalitatief hoogstaand, gedifferentieerd aanbod aan voortgezet onderwijs, het verhogen van de kwaliteit van lerarenopleidingen, de beschikbaarheid van voldoende financiële middelen, het bieden van mogelijkheden voor het inrichten van experimenteerruimte en het aanpassen van wet- en regelgeving. 8
5. PROGRAMMA VAN PROJECTEN Om de beschreven doelstellingen te realiseren is een programma van projecten uit te voeren. Dit programma bestaat enerzijds uit strategische projecten met topprioriteit voor de regio en anderzijds uit de overige projecten die bijdragen aan de ambities. In het Strategisch Ontwikkelingsprogramma staat de eerste categorie van projecten centraal. Deze projecten worden (op)gevolgd door een op te richten stuurgroep (zie hoofdstuk 6). De overige projecten worden erkend als waardevol voor de ontwikkeling van Zuid-Limburg, maar zijn door de direct betrokken partijen verder zelf op te pakken. In het Strategisch Ontwikkelingsprogramma is onderscheid te maken tussen: projecten die al eerder zijn opgestart en door de initiatiefnemers zijn door te zetten; projecten die in het kader van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma nieuw te initiëren zijn; activiteiten die gericht zijn op het creëren van benodigde randvoorwaarden om de strategische projecten te kunnen uitvoeren. In het vervolg is de invulling van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma per doelstelling nader beschreven, waarbij het accent ligt op de laatste twee categorieën van initiatieven. Benutten krimp voor kwaliteitsbevordering Voor het benutten van de krimp om te komen tot een kwaliteitsbevordering in het onderwijs is het nodig om voor het primair onderwijs, het voortgezet onderwijs en het beroepsonderwijs een kwaliteitsagenda op te stellen. Het doel van deze agenda s is het realiseren van een significante kwaliteitsverbetering binnen de regio Zuid-Limburg, leidend tot een situatie waarin men naar Nederlandse maatstaven het beste scoort. Mogelijke onderwerpen die in de visie aan bod kunnen komen, zijn: het binnen het primair onderwijs vanuit een integrale aansturing en virtueel gezien onder één dak aanbieden van een samenhangend en volwaardig pakket van voorzieningen gericht op onder meer buitenschoolse opvang, bijvoorbeeld in de vorm van taalonderwijs, sport, summer schools en weekend schools; het profileren en differentiëren van het onderwijs; het borgen van de huidige breedte in het onderwijsaanbod; het verhogen van de professionaliteit van het onderwijs door: o het verhogen van de kwaliteit van het onderwijskundig onderwijs (vakinhoudelijk en pedagogisch); o het verbeteren van het pedagogisch onderzoek gericht op innovatie in het onderwijssysteem; het versterken van de nadruk op de ontwikkeling van creativiteit en cultuur (muziek, toneel, etc.) in het primair onderwijs; 9
het verbeteren van de overgang tussen het primair en het voortgezet onderwijs gericht op een effectieve overdracht van leerlingen en het beperken van drop outs. Het initiatief voor het opstellen van de kwaliteitsagenda s ligt bij de betreffende onderwijsinstellingen en is per sector te organiseren. Bevorderen internationalisering van onderwijs De concrete projecten om de internationalisering van het onderwijs te bevorderen zijn: het kiezen voor taalonderwijs en internationale mindset als één van de speerpunten in het onderwijs, met een nadruk op het Engelse, Duitse en Franse taalgebied. Door de onderwijsinstellingen dient hiervoor in samenwerking met de Talenacademie en de provincie een plan op te worden gesteld; het verbeteren van de samenwerking met de RWTH in Aken, waarbij de onderwijsinstellingen de regie voeren en de gemeenten en de provincie ondersteuning bieden; het opheffen van belemmeringen in de wet- en regelgeving die de erkenning van diploma s van buitenlandse leerlingen in de weg staan. Door de provincie is hiervoor in overleg te treden met het rijk, bijvoorbeeld om te onderzoeken welke mogelijkheden er zijn voor het uitvoeren van experimenten; het in stand houden van een basisvoorziening aan internationaal onderwijs, eventueel ook uitgebreid naar VMBO en MB. Vertalen agenda Brainport 2020 naar onderwijs Om de uitvoeringsagenda van Brainport 2020 te vertalen naar het veld van het onderwijs zijn de volgende projecten uit te voeren: het ontwikkelen van vraaggestuurde centra voor beroepsonderwijs van topkwaliteit ( centers of expertise ); het opzetten van opleidingen door onderwijsinstellingen en bedrijven gezamenlijk, waarbij de praktijklessen mede binnen de bedrijven gegeven worden door praktijkdocenten (uit het bedrijfsleven); het versneld invoeren en structureel versterken van het onderwijs gericht op techniek in het primair onderwijs; het ontwikkelen van nieuwe bekostigingsmodellen voor het gecombineerd onderwijs door onderwijsinstellingen en bedrijven; het stimuleren van het onderwijs in bètavakken, onder meer in samenwerking met de RWTH in Aken; het verbeteren van de aansluiting van de hoger onderwijsinstellingen op de ontwikkeling van de campussen met een accent op innovatie en startende bedrijven. Aan deze projecten is primair door de onderwijsinstellingen invulling te geven. Hiervoor is gebruik te maken van de kennisallianties die binnen de regio Zuid- Limburg op te zetten zijn (zie vervolg). 10
Verbeteren aansluiting tussen onderwijs en arbeidsmarkt Voor het verbeteren van de aansluiting tussen het onderwijs en de arbeidsmarkt zijn in aanvulling op het voorgaande de onderstaande projecten uit te voeren: het opstellen van een plan om de diversiteit in het aanbod van het onderwijs op peil te houden (onder meer door clustering); het bevorderen van opleidingen gericht op creativiteit en ondernemerschap, vooral gericht op het MKB; het opzetten van kennisallianties tussen onderwijs en bedrijfsleven om behoeften en mogelijkheden op elkaar af te stemmen; het opzetten van een permanente samenwerking tussen onderwijs en bedrijfsleven in het kader van bedrijfsleren; het stimuleren van onderwijsconcepten à la de Zorgacademie met een borging van de doorlopende leerlijn naar HBO-instellingen en universiteiten; het realiseren van een sluitende aanpak voor het geleiden van moeilijke dan wel risicovolle doelgroepen naar de arbeidsmarkt door samenwerking tussen onderwijsinstellingen (vooral VMBO en MBO) en gemeenten; het voortzetten van het Servicecentrum voor een leven lang leren. Ook voor deze activiteiten ligt het primaat bij de onderwijsinstellingen, waarbij de betrokkenheid van het bedrijfsleven en de overheden essentieel is. Creëren van benodigde randvoorwaarden Om de eerder beschreven doelstellingen te realiseren is een aantal belangrijke randvoorwaarden in te vullen. Het gaat hierbij om: het door de onderwijsinstellingen in het primair onderwijs opstellen van een spreidings- en concentratieplan; het inrichten van een transitiefonds, gericht op onder meer: o de huisvesting van onderwijsinstellingen (sanering, herwaardering, etc.); o het opzetten van een Educatief Centrum; o het internationaliseren van het onderwijs; het geven van een impuls aan de kwaliteit van de lerarenopleidingen door deze opleidingen de beste van Nederland te maken, onder andere gericht op het opleiden van docenten voor de internationalisering en het aanbieden van nascholing; het opstellen van plannen om door de gerichte inzet van financiële middelen de knelpunten in de huisvesting van onderwijsinstellingen op te lossen; het opzetten van een provinciaal initiatief voor het organiseren van transport per openbaar vervoer van leerlingen in landelijke gebieden; het vergroten van de autonomie van onderwijsinstellingen met een optimale horizontale verantwoordingsplicht naar ouders, overheden en andere stakeholders; het inrichten van experimenteerruimte voor het uitvoeren van pilot projecten die niet passen binnen de huidige wet- en regelgeving; 11
het aanpassen van de wet- en regelgeving daar waar die het verhogen van de kwaliteit van het onderwijs in de regio belemmeren (onder meer in het kader van sleutelprojecten). Aan deze randvoorwaarden is op aangeven van de onderwijsinstelling invulling te geven door de publieke partijen. 12
6. ORGANISATIE Voor de uitvoering van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma zijn primair de onderwijsinstellingen aan zet. De afgelopen jaren is door deze instellingen al een groot aantal activiteiten in gang gezet. Aan deze activiteiten zijn de nieuwe initiatieven die voortvloeien uit het Strategisch Ontwikkelingsprogramma toe te voegen. Daar waar het gaat over de afstemming tussen de onderwijsinstellingen kan voor een belangrijk deel van het programma worden volstaan met het continueren van de bestaande overlegorganen, waaronder onder meer: een overlegtafel van besturen van instellingen in het voortgezet en middelbaar beroepsonderwijs; een overlegtafel van besturen van instellingen in het hoger onderwijs. In aanvulling op de bovenstaande overlegtafels is te komen tot een nieuwe overlegtafel voor schoolbesturen in het primair onderwijs, waarbij ook het speciaal onderwijs aanschuift. De bovengenoemde tafels beraden zich over een eventuele sanering van diverse andere overlegorganen en ad hoc vergadercircuits binnen het regionale onderwijs. Voor de coördinatie van de uitvoering van de activiteiten die deel uitmaken van het Strategisch Ontwikkelingsprogramma vervult de op te richten stuurgroep, welke bestaat uit de voorzitters en de secretarissen van de overlegtafels per sector, een rol in het bewaren van een integraal overzicht en het bewaken van de kwaliteitsimpuls. Deze stuurgroep is het aanspreekpunt voor de Agendacommissie Zuid-Limburg. 13
BIJLAGE OVERZICHT DEELNEMERS STUURGROEP ONDERWIJS Theo Bovens (voorzitter) Hein Schreuder (voorzitter) Harrie van Beers Yvon Prince Arie Kraak Andy Cobben Rob Beaumont Pieternel van Horssen Johan Linckens Henk van Hoof John Monsewije Marc Theunissen Jan van Nierop Carla Langen Ans Christophe Open Universiteit DSM Innovo Kindate Movare Triade Jong-Leren MosaLira S.K.O. Mergelland LVO SVO Parkstad Limburg Arcus College DaCapo College Leeuwenborgh Opleidingen Citta Verde College De stuurgroep is ondersteund door Albert van Hattum en Robert-Jaap Voorn van Boer & Croon. 14