VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit AVELGEM Gemeente WAARMAARDE Parochiekerk O.-L.-Vrouw Geboorte & Sint-Eligius (O.-L.-Vrouwstraat, z.nr.) KERK De huidige kerk is in kern laat-romaans (c 1220) en was wellicht een éénbeukig kruiskerkje. Later werd een zijbeuk aangebouwd. Uit de initiële bouwfase bleven de kruisingstoren (zonder bovenverdieping), de zuidelijke transeptarm (zwaar beschadigd in 1940), een deel van de zuidwand van het rechthoekig koor en de zuidgevel van het schip bewaard. Het gebouw (en het interieur) werd grondig verbouwd en vergroot in 1900-1901. In elk van de beide Wereldoorlogen was er aanzienlijke schade. Bij herstellingen in 1925-1926 werd de toren verhoogd met een neoromaanse klokkenverdieping. Eveneens herstellingswerken in 1940. Bepleisterd en witgeschilderd interieur. In het frans komt de gemeentenaam voor als "Warmarage". Zie ook https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/79346 De kerk is beschermd als monument, KB 20.II.1939 A. Orgel op het doksaal ORGEL Voorgeschiedenis Over voormalige orgels is niets bekend. In 1818 werd een doksaal gebouwd. In het midden van de 19 de e. werd een orgelist betaald, wat betekent dat er toen een orgel aanwezig was. Huidig orgel Auteur instrument : J. Anneessens (Menen) Bouwjaar : 1932 In 1940 (bij de Duitse invasie) werd het instrument zwaar beschadigd; het werd naar het atelier van Anneessens overgebracht en hersteld. Verder onderhoudswerk door firma Anneessens. Volgens een bepaalde bron zou het orgel aanvankelijk vooraan in de kerk gestaan hebben, en pas na 1940 op het doksaal geplaatst zijn. Buiten gebruik sinds ca. 1975.
INSTRUMENT Dispositie Jeux de clavier Bourdon 16 Montre 8 Flûte harmonique 8 Salicional 8 Voix celeste 8 Prestant 4 Trompette 8 zwelkas-trede manuaalomvang : C g 3 pedaalomvang : C f 1 Pédale Soubasse 16 Combinaisons Clavier au pédale Octave aigue Forte generale - het instrument is laag en breed uitgebouwd (aanpassing aan het doksaal na WO II) - vrijstaande speeltafel vóór het orgel - kegellade en pneumatische tractuur - geen front, enkel een prospect gevuld met zwelkas-luiken HUIDIGE TOESTAND - buiten gebruik en in verval datum onderzoek : 1977 ARCHIVALIA 1) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( 1876-1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) - Er is geen map "Waarmaarde" aanwezig. - In de map Kerkhove is volgend document aanwezig : 25.06.1947 brief (doorslag) van J. Anneessens aan pastoor Verstraete Eerwaarde Heer Pastoor, Ik heb de eer U hierbij een bestek te zenden [... ] In het bestek spreek ik over betaling enkel voor het volgende: In 1932 leverde ik een nieuw orgel te Waarmaarde; in 1940 werd het ook ernstig beschadigd, het werd naar mijn atelier overgebracht, hersteld en teruggeplaatst in de kerk, het geld heb ik maar eerst ontvangen in Maart van verleden jaar. Men zei dat het den schuld was van den architect, die niet in orde was, het is wel mogelijk maar het is toch te lang wachten. Gelief, Eerwaarde Heer Pastoor, mijne eerbiedige [vervolg van blad is afgeknipt]
- In de map Courtrai Dames de St Nicolas is volgend document aanwezig : tweetalige uitnodiging tot de inwijding van twee nieuwe Anneessens-orgels (w.o. Waarmaarde, 26 febr. 1933)
2) Een voorontwerp door dhr. Gabr. Loncke (Overmere) tot ombouw van dit orgel werd uiteindelijk niet uitgevoerd; de kerkfabriek koos ervoor om een tweedehands-instrument aan te kopen (cfr. infra, Orgel in het koor). Uit het voorontwerp van Gabr. Loncke d.d. 21.04.1977 (en de bijgewerkte versie d.d. 16.06.1979) : Dit orgel werd gebouwd door Jules ANNEESSENS TANGHE uit Menen. Het orgel heeft te lijden gehad van oorlogsfeiten in W.O. II. De schade die toegebracht werd aan het pijpwerk werd slordig en ondeskundig hersteld. Wegens gebrek aan doelmatige stellingen zijn praktisch al de schalbekers van de onderste oktaaf van de Trompet 8 doorgeplooid of beschadigd. Het orgel is trouwens zeer rijk aan orgelpijpen uit zink. Slechts vanaf de lengte van 2 voet komt de legering voor van ongeveer 40% tin en 60% lood. [... ] Inventaris van het materiaal waaruit het huidig orgel is gemaakt: 1 vrijstaande speeltafel, meubel in eikenhout, 1 klavier met 56 toetsen, de registers worden gecommandeerd met registerlabels. 1 pedaalklavier uit eik met 30 toetsen. 1 organistenbank, erg door houtinsecten aangetast. De traktuur is pneumatisch. Voor de register- en toetstraktuur zijn er conducten uit lood. De windlade werd in 2 delen gemaakt en is een kegellade, C- en C#kant. De orgelkast is een zwelkast, zonder kunstwaarde, werd beschadigd door oorlogsfeiten. De stellingen zijn uit green gemaakt en geschilderd met bolus. 1 orgelventilateur Meidinger uit Bazel (Zwitserland) 0,5 PK met bijhorigheden. 1 zakmagazijnbalg met 2 voetwindpompen waarvan het mechanisme buiten gebruik is. Pijpwerk : Trompette 8 : 56 pijpen waarvan 12 baspijpen in spotted; de meeste zijn doorgeplooid, slecht geschraagd, 6 pijpen uit zink en 36 in ±40% tin + 60% lood. (een tong is verdwenen) Voix célèste 8 : 44 pijpen in combinatie met de Salicional 8, 32 pijpen in 40% Sn + 60% Pb, 12 in zink Salicional 8 : 56 pijpen waarvan 24 in zink, 32 pijpen (sup) in 40% tin + 60% lood Flûte harmonique 8 : 12 baspijpen in tola (gedekt) + 12 in zink + 32 in 40% tin en 60% lood Montre 8 : 24 pijpen in zink voor de bas + 32 pijpen (sup) in 40% tin en 60% lood (smalle mondbreedte) Bourdon 16 : 12 baspijpen in oregon behalve de A# gedeeltelijk in tola, 12 pijpen 2 de oktaaf in tola + 32 pijpen in 40% tin en 60% lood Prestant 4 : 56 pijpen waarvan 44 pijpen in 40% tin. Oorspronkelijk als Flûte harmonique gebouwd en ingekort, smalle monden.
BIBLIOGRAFIE 1) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948" (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Waarmaarde komt voor in de lijsten - Nieuwe Orgels - Vernieuwde en Herstelde Orgels - Electrische Ventilatoren 2) P. Platteau-Van Renterghem : Wermarda 1072 - Waarmaarde 1976, uitg. gemeente Waarmaarde, 1976; blz. 77 : In 1925 wordt met een omhaling bij alle parochianen gezorgd voor elektrische verlichting in de kerk en aankoop van het orgel alsmede voor het schilderen van de kerk. [... ] In 1933 werd het orgel, vervaardigd door het huis Anneessens- Tanghe uit Menen, geplaatst vooraan in de kerk. Het kostte toen 40.000 fr. 3) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; - Deel 2 (Kuurne tot Zwevegem), Kortrijk, 1983; [onder Waarmaarde geen enkele informatie over het orgel; er wordt vermeld dat een doksaal gebouwd werd in 1818]
ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M75004 (1972), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel 2) foto Afdeling Monumenten & Landschappen, 2001
B. Orgel in het koor ORGEL Oorspronkelijke auteur : Hooghuys [L.-B. Hooghuys uit Brugge? *cfr infra] Bouwjaar :? (laatste kwart van de 19 de e.) Het instrument is afkomstig uit de kapel van de Zusters Maricolen te Loppem (vermoedelijk de ooorspr. bouwplaats). Daar werd het o.m. in de jaren 1918-1921 hersteld door J. Anneessens (Menen). Het werd in 1979 verkocht aan de firma Loncke Orgelbouw (Zarren) die het totaal renoveerde en het tijdelijk in de kerk van Ninove plaatste (terwijl aldaar het doksaalorgel in restauratie was bij genoemde firma). Tenslotte werd het orgel in 1981 aangekocht door het kerkbestuur van Waarmaarde en als koororgel in de kerk te Waarmaarde geplaatst. *NOTA aangaande het auteurschap De firma Loncke (cfr. infra) spreekt soms van "L. Hooghuys" wat correcter zal zijn dan "C.L. Hooghuys" die in sommige teksten genoemd wordt (dhr. Loncke heeft mogelijks nog een Hooghuysnaamplaatje gezien op het instrument vóór de demontage in Loppem). Het is daarmee nog niet duidelijk welk lid van de Hooghuysfamilie het hier betreft: - Er is geen enkele orgelmaker in de familie Hooghuys die de initialen "C.L." heeft. - Het werk komt niet voor in de werklijst van Louis-Benoit Hooghuys (lijst gepubliceerd door zijn zoon Aimé in 1885), doch het blijkt dat enkele werken ontbreken in die lijst. De vermelding "Loppem" die wél in de lijst voorkomt slaat op de parochiekerk van Loppem. Ook niet uit te sluiten is dat het orgel voor een andere plaats gebouwd werd en pas later in Loppem terecht kwam. - En tenslotte kan ook nog Louis-Antoine Hooghuys de mogelijke bouwer zijn. INSTRUMENT Dispositie registertrekkers aan weerszijden van het klavier : Prestant 8 Oktaaf 4 Oktaaf 2 Vulwerk 3 r Trompet 8 bas - man. - manuaalomvang : C f 3 pedaalomvang : C f 1 (aangehangen) Gedekt 8 Roerfluit 4 Sesquialter 2 r sup Trompet 8 sup
Klaviatuur - ingebouwd aan de prospectzijde - zeer ver uitstekend manuaal - het klavier is oud (Hooghuys?), bouwwijze uit de romantiek; nieuw toetsbeleg Pijpwerk + front bas van Montre 8' ab F#; nieuw van Loncke; met baarden (aan de oude binnenpijpen zijn er dan wel weer baarden) + binnenpijpwerk - het pijpwerk (deels nog van Hooghuys) heeft thans de ruige Loncke-intonatie Prestant 8 : C-F zijn gedekten, verder (nieuwe) frontpijpen, de discant bestaat uit Montre-pijpen van Hooghuys Gedekt 8 : in het groot octaaf 12 eiken gedekten, waarvan slechts een 4-tal nog van Hooghuys zijn; in de discant metalen gedekten, van Hooghuys Oktaaf 4 : enkele in het front, nieuw; de rest is van Hooghuys, er is veel vernieuwing aan de kernen geschied Roerfluit 4 : Hooghuys-pijpwerk; in het groot octaaf gedekt, verder een 30-tal roergedekten, de kleinste zijn wijde open fluiten; er is grondig renovatiewerk aan verricht Oktaaf 2 : Doublette van Hooghuys, ook grondig vernieuwd Sesquialter 2 r sup : voor een kleine deel bestaand uit oude pijpwerk, het overige is nieuw (wijde fluit-mensuur zoals bij een Cornet) Vulwerk 3 r : nieuw Trompet 8 bas & sup : het groot octaaf is nieuw (stevels in spotted metaal), de rest is een Hooghuys-trompet Windlade, tractuur etc. - nieuw van Loncke - de conducten zijn flexibele buizen ORGELKAST - nieuw - staat beganegronds in de zijbeuk, terzijde van het nieuwe altaar HUIDIGE TOESTAND - normaal datum onderzoek : april 2001
ARCHIVALIA 1a) Bedrijfsarchief van orgelbouwer J. Anneessens ( 1876-1956), Benedictinessenstraat, Menen. (Archiefmappen ons ter inzage gegeven door dhr. P. Andriessen, huidig zaakvoerder.) a. Er is geen map "Loppem Godshuis" aanwezig b. In de map "Rousselaere Zusters van Liefde Verwerystraat" is o.m. een uitnodigingskaart aanwezig, met hoofding Zondag 25 December 1921 (Kerstdag) Inhuldiging van twee nieuwe Orgels 1) in S. Janskerk te Poperinghe, 2) in de Kapel der Zusters van Liefde, Rousselaere Beide geleverd door het huis Jules Anneessens-Tanghe, Meenen Op de onderste helft van de kaart is een werklijst afgedrukt: Uitgevoerde werken door het huis Anneessens-Tanghe sedert den wapenstilstand: In deze lijst komt voor, als nr. 21: 21. Lophem, Godshuis, vernieuwd. Hieruit kan dus afgeleid worden dat J. Anneesens tussen 1918 en 1921 aan het orgel bij de Maricolen werkte. 1b) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948" (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); "Loppem, Hospitaal" komt voor in de lijst - Vernieuwde en Herstelde Orgels 2) In de offerte d.d. 20.03.1980 waarmee de firma Loncke het orgel te koop aanbiedt aan het kerkbestuur van Waarmaarde wordt o.m. vermeld : Geachte Heren, Ingevolge ons onderhoud van 7 maart ll. betreffende de aankoop van een tweedehandsorgel bestemd voor het opluisteren van de kerkelijke eredienst, geven wij U graag de volgende toelichting. Het orgel werd gebouwd door de gekende Brugse bouwer L. Hooghuys voor het klooster van de E. Zusters Maricolen te Loppem. Ingevolge verbouwings- en aanpassingswerken aan de kapel van het klooster werd het orgel te koop aangeboden. E.H. Kan. P. François, voorzitter van de bisschoppelijke orgelcommissie van het bisdom Brugge, heeft de aankoop van het orgel door onze firma gunstig geadviseerd. Daar het orgel geen eigenlijk meubel bezat werd het voorzien van een nieuw meubel gemaakt in kalungihout (tiamasoort). Het pijpwerk werd volledig gereinigd en in het front staan
nieuwe frontpijpen gemaakt in 40% tin. Voor de verdere beschrijving verwijzen wij U naar onze offertebeschrijving. Voor alle eventuele inlichtingen houden wij ons graag ter uwer beschikking. Wij hopen U hiermede van dienst te zijn en tekenen, met de meeste hoogachting. Loncke Orgelbouw P.V.B.A. [handtekening] Fr. Loncke, zaakvoerder Kortemark (Zarren) 20.3.1980 [bijgevoegd:] Prijsopgave voor aankoop van een tweedehandsorgel gebouwd door C.L. Hooghuys voor het klooster der zusters Maricolen te Loppem. Beschrijving van het orgel : Het orgel heeft de volgende toetsomvang : klavier C f''' 54 toetsen; het klavier is volledig herbelegd. pedaal C f 30 toetsen, nieuwgemaakt pedaal. De samenstelling van het orgel is de volgende : 1. Prestant 8 : C F gedekt, frontpijpen in 40% tin, rest oude montre 8 Hooghuys 2. Gedekt 8 : C B gedekt, 12 eikenhouten pijpen, rest oude bourdon 8 Hooghuys 3. Oktaaf 4 : frontpijpen in 40% tin, rest oude prestant 4 Hooghuys 4. Roerfluit 4 : de flûte 4 van Hooghuys 5. Oktaaf 2 : de doublette 2 van Hooghuys 6. Seskwialter 2r sup. : Nieuwgebouwd register in 40% tin 7. Vulwerk 3r : Nieuwgebouwd register in 40% tin 8. Trompet 8 bas. : 12 nieuwe bassen in 40% tin, rest de 9. Trompet 8 dis. : trompette 8 van Hooghuys. Het klavier is ingebouwd aan de prospectzijde van het orgel en wordt afgesloten door een deksel. Het orgel is volledig ingesloten in een orgelmeubel gemaakt uit kalungihout. Boven de pijpen is een versiering aangebracht in doorsteekzaagwerk. De windlade is gemaakt met eikenhouten raam, tafel, pijpstokken en slepen. Alle boringen in de pijpstokken zijn uitgebrand met een brandijzer. De blaasbalg en de ventilator zijn in het orgel ingebouwd. Het orgel heeft een mechanische toets- en registertraktuur. Het orgel is op zichzelf verplaatsbaar. Het klavier wordt indirect verlicht bij het inschakelen van de motor. De ventilator werkt op lichtstroom 220 V. De schakelaar ervan bevindt zich binnenin het meubel. Hij is aldus afgeschermd voor ongewenst gebruik. Prijsopgave : De totale prijs bedraagt voor het orgel compleet opgeleverd en
geplaatst. : 850.000 F + BTW 16% 136.000 F = 986.000 F Betaling : [... ] Waarborg : [... ] Kortemark (Zarren), 20.3.1980 Loncke Orgelbouw P.V.B.A. [handtekening] Fr. Loncke, Zaakvoerder AANVULLENDE NOTA De eerste zusters Maricolen kwamen naar Loppem om een nieuwe meisjesschool te bedienen. Het rustoord van Loppem, in 1847-1850 opgericht opgericht door mevr. Ch. van Tieghem-Soenens, werd eveneens bediend door de zusters Maricolen, die de gebouwen meermaals hebben uitgebreid. De kapel van 1859 werd in 1980 afgebroken om een uitbreiding van de meisjesschool mogelijk te maken. Tevens verhuisden de laatste bejaarden naar een nieuw rusthuis "Maartenshove". Er bestaan nog foto's van het interieur van de voormalige kapel. (Wij waren niet in de mogelijkheid om deze te raadplegen.)
3) inwijdingsprogramma d.d. 18.04.1982 : (coll. Gabr. Loncke)