Voorkom RSI /CANS! Inleiding Repeterend werk wordt vaak geassocieerd met werken achter de computer. En dat is ook terecht. In Nederland wordt veel gewerkt met beeldschermen, toetsenborden en muizen. Meer dan de helft van de werknemers in Nederland werkt momenteel meer dan 2 uur per dag achter een beeldscherm. Daarnaast dient werken met een tablet en/of een smartphone meegerekend te worden, dat zijn per slot van rekening ook beeldschermen. Nederland is koploper beeldschermwerk in Europa! Er zijn vele soorten beeldschermwerkers. Voorbeelden zijn: administratief personeel, data-entrymedewerkers, callcentermedewerkers, adviseurs, accountants en ICT-medewerkers. Maar ook in een productie- of industrie-omgeving komt repeterend werk veelvuldig voor. Denk daarbij bijvoorbeeld aan visfileerders, lopendebandwerkers, stukadoors, schoonmakers, laboranten en medewerkers in de vleesindustrie. Voor al deze genoemde beroepen geldt: Medewerkers die dagelijks meer dan 2 uur achter elkaar dezelfde handelingen uitvoeren in een belastende houding, bij wie de werkdruk hoog is of voor wie de werkplek ongunstig is ingericht, lopen kans op chronische overbelasting ofwel op RSI-klachten. Wat is RSI/CANS? RSI/CANS is de afkorting van Repetitive Strain Injury. RSI/CANS is een verzamelterm voor pijnklachten in de nek, schouders, armen, polsen en handen als gevolg van chronische overbelasting. Meestal denkt men bij RSI/CANS alleen aan klachten die worden veroorzaakt door een overbelasting in het werk. RSI/CANS kan echter ook veroorzaakt worden door overbelasting in de vrije tijd. Letterlijk betekent de term lichamelijk letsel door herhaalde overbelasting. In de praktijk kan RSI/CANS op basis van de twee soorten hoofdoorzaken worden onderverdeeld: Bij statische RSI/CANS gaat het vooral om een tekort aan bewegingen (bewegingsarmoede). Men zit of staat langdurig in een statische houding. Dit type komt bijvoorbeeld voor bij beeldschermwerk. Bij dynamische RSI/CANS gaat het om overbelasting als gevolg van het uitvoeren van steeds dezelfde, bewegingen zoals bijvoorbeeld bij data-invoerwerk. Een combinatie van statische en dynamische belasting geeft een grotere kans op RSI/CANS-klachten. Tegenwoordig worden RSI/CANS-klachten ook vaak aangeduid als CANS. De term CANS betekent complaints of arms, neck and shoulder. De term RSI valt hieronder. Fasering RSI/CANS-klachten RSI/CANS-klachten kunnen zich voordoen in spieren, pezen en zenuwen van de nek, schouders, armen en handen. De symptomen kunnen variëren van stijfheid en tintelingen tot krachtsverlies. Daarbij is er meestal sprake van een toenemende pijn naarmate de dag en de werkweek vorderen. De individuele gevoeligheid voor de klachten varieert sterk. Sommige mensen hebben meer kans op klachten dan anderen.
RSI/CANS-klachten (fase 1). Pijnplekken zijn duidelijk herkenbaar Mogelijke kenmerken: Pijn en vermoeidheid aan het einde van de werkdag of na stressvol werken. Duidelijke relatie tussen oorzaak en pijn. Pijn verdwijnt na een nacht goed slapen. Vermoeidheid, krampen, tintelingen en doof gevoel komen voor. Geen beperkingen, men kan alles nog doen. Klachten zijn met relatief eenvoudige maatregelen op te lossen. RSI/CANS-klachten (fase 2). Pijn straalt ook uit naar andere lichaamsregio s Mogelijke kenmerken: Klachten treden sneller en heviger op en verdwijnen minder snel. Minder duidelijke relatie tussen oorzaak en pijn. Pijn kan ook 's nachts opkomen; soms last van ochtendstijfheid. Ook bij andere activiteiten in het dagelijkse leven doen zich steeds vaker klachten voor. Krachtverlies en zwaar gevoel. Toenemende beperkingen in het werk en bij dagelijkse bezigheden. Neiging tot vermijdend of compenserend handgebruik. Klachten zijn alleen nog door uitgebreide maatregelen en discipline terug te dringen. RSI/CANS-klachten (fase 3). Altijd pijn Mogelijke kenmerken: Pijn is steeds aanwezig. Geen duidelijke relatie tussen het moment van pijn en de oorzaak. Slaapproblemen. Klachtenpatroon en aandoeningen zijn aanwezig bij nek, schouder en arm. Vermindering van coördinatie, gevoel en kracht, vermoeidheid. Werken en dagelijkse bezigheden zijn nauwelijks mogelijk. Fysieke en emotionele gevolgen. Klachten duren lang, herstel is verloopt moeizaam. Lastig om weer op het oude niveau te presteren, ook als men pijnvrij is. Tabel 1. Fasering RSI/CANS-klachten
Risicofactoren in het werk De belastende factoren voor RSI/CANS in het werk kunnen grofweg onderverdeeld worden in vijf werkcategorieën: Werktaken, werktijden, werkdruk, werkplek en werkwijze. Figuur 1. Risicofactoren voor RSI/CANS Het vijf werkfactoren model, zoals de indeling in Figuur 1 ook wel wordt genoemd, is een veel gebruikt model met betrekking tot het kaart brengen van RSI/CANS-risico s. Hieronder worden per werkfactor de belangrijkste aandachtspunten weergegeven. Werktaken Zorg voor een uitgebalanceerd takenpakket met voldoende spreiding over de dag en met voldoende individuele regelmogelijkheden. Een brede en afwisselende functie heeft de volgende kenmerken: Naast uitvoerende taken ook zaken als werkvoorbereiding en ondersteuning. Wisselende moeilijkheidsgraden. Zelfstandigheid in de keuze van werkvolgorde, werktempo of werkmethode. Contactmogelijkheden met collega s en/of derden. Afwisselend werk ontstaat door het samenvoegen van meerdere taken in een functie. Als voorbereiding op het uitvoerende werk kan bv. eerst in werkoverleg het werk worden gepland, verdeeld en afgestemd. Ook kan uitvoerend werk worden uitgebreid met bijvoorbeeld administratieve taken of het inwerken van collega s. Werktijden Zorg voor regelmatige en natuurlijke pauzes en beperk het totaal aantal uren beeldschermwerk op een dag tot maximaal 6 uur. Natuurlijke pauzes ontstaan door de medewerker variatie in taken aan te bieden waarbij ook andere dan beeldschermtaken worden uitgevoerd. Afwisseling en/of onderbreking van het beeldschermgebonden werk is essentieel ter preventie van RSI/CANS-gerelateerde klachten. De bewegingsarmoede die optreedt bij het beeldschermwerk wordt dan doorbroken. Mogelijke maatregelen zijn: Veel korte rustmomenten op de werkplek zelf (minimaal 20 seconden). Geplande korte rustmomenten waarbij de werkplek wordt verlaten (5 tot 10 minuten). Beperking van de duur van het werk (in uren).
Werkdruk Vermijd pieken in de werkdruk door in te spelen op voorziene periodes van hoge werkdruk. Een hoge werkdruk kan het beste worden aangepakt door de medewerker voldoende regelmogelijkheden te geven. Een te hoge werkdruk kan vele oorzaken hebben. Ligt de oorzaak in de relationele sfeer met collega s en leidinggevenden, in de aard van de medewerker of in de taak en organisatie van het werk (deadlines, weinig regelmogelijkheden)? Bij iedere oorzaak is een andere aanpak gewenst. Meestal bestaat de aanpak uit een combinatie van maatregelen zoals weergegeven bij werktaken en werktijden. Een succesvolle maatregel tegen een verhoogde werkdruk is het vergroten van de regelmogelijkheden, bijvoorbeeld via afspraken op het niveau van de uitvoeringsvolgorde van taken of het zelf kunnen indelen van werktijd. Belangrijk bij RSI/CANS is de reactie van het lichaam op werkdruk. Bij een hoge werkdruk verhoogt de spierspanning (bv. in de nek- en schouderspieren). Medewerkers trainen in het op een ontspannen manier omgaan met werkdruk, levert vaak een positief resultaat op. Er bestaan vele varianten in dit soort trainingen. Werkplek Zorg voor een ergonomisch optimale werkplek. Het doel is optimaal afstemmen van de werkplek op de medewerker en zijn taken. In deze folder wordt dit toegelicht voor de standaard beeldschermwerkplek. In essentie gaat het om de volgende twee aspecten: 1. Zorg tijdens typen en muizen voor een zo ontspannen mogelijke werkhouding. Beperk de (statische) belasting zoveel mogelijk, bijvoorbeeld door de ellebogen op een juiste wijze te ondersteunen. 2. Zorg in periodes dat niet getypt of gemuisd wordt voor beweging en afwisseling in het werk. Zo wordt bewegingsarmoede voorkomen.
Figuur 2. Dwarsdoorsnede instelling beeldschermwerkplek Onderstaand wordt per onderdeel van de beeldschermwerkplek aangegeven welke mogelijkheden er zijn om de ergonomie van de werkplek te verbeteren. De kantoorstoel Een belangrijk deel van de Nederlandse ergonomische normen voor de kantoorstoel is opgenomen in de NPR 1813 (zie www.nen.nl) en het vhp beoordelingssysteem voor kantoorstoelen (zie www.vhphp.nl). Met de introductie van NPR 1813 is de Nederlandse norm voor kantoorstoelen NEN 1812 niet meer van kracht. De Europese normen staan vermeld in de NEN-EN 1335, waar de Nederlandse stoelen aan moeten voldoen. Tegenwoordig hebben veel stoelen meer opties dan in de normen vermeld staan. De NEN- EN 1335 behandelt achtereenvolgens: Deel 1: afmetingen Deel 2: veiligheidseisen Deel 3: veiligheidsbeproevingen Bij het kiezen van een goede kantoorstoel wordt aanbevolen ten minste te voldoen aan de NEN-EN 1335. Het vhp beoordelingssysteem beoordeelt een stoel op zeven issues, te weten: In/verstelbereik Gebruikersvriendelijkheid bediening Comfort Veiligheid Duurzaamheid Milieu Design
Figuur 3 a. Instelling armsteunen stoel b. In breedte instelbare armsteunen De rugleuning Belangrijk is dat de rugleuning steun biedt in de onderrug. De schoudergordel, waaronder het schouderblad, moet vrijelijk kunnen bewegen tijdens het zitten. Hoge rugleuningen die beweging van het schouderblad belemmeren en deze naar voren drukken worden daarom afgeraden. Armsteunen Ter voorkoming van RSI/CANS-klachten is een goede ondersteuning van de onderarmen belangrijk. Vooral steun onder de achterzijde van de onderarm (ter hoogte van de elleboog) is van belang. Losse armondersteuning is in veel soorten en maten leverbaar. Goede ondersteuning van de arm vermindert de belasting van de schouderspieren. De ondersteuning moet er niet toe leiden dat iemand iedere beweging van de onderarmen vermijdt. Gebruik van armondersteuners kan ertoe leiden dat andere delen van de arm (met name pols en vingers) juist worden overbelast. De armsteunen dienen niet te veel naar voren uit te steken, zodat aanschuiven aan het bureau goed mogelijk is. Ook slanke mensen moeten (bijna) met hun buik tegen het bureau aan kunnen zitten. Vooral voor tengere mensen moeten de armsteunen in de breedte instelbaar zijn, zodat de bovenarmen naast het lichaam hangen. De kantoorwerktafel Een goede kantoorwerktafel is ruim genoeg voor de plaatsing van apparatuur, biedt voldoende werkruimte, heeft geen spiegelend oppervlak en geeft geen belemmeringen voor de benen onder het bureaublad zodat recht voor het beeldscherm zitten mogelijk is. De vorm van het tafelblad speelt ook een rol. Deze moet het mogelijk maken dat de beeldschermwerker recht voor het beeldscherm kan zitten. Daarnaast is het van belang dat armsteunen en buik gelijktijdig de bureaurand raken zonder gehinderd te worden. Wanneer dat niet het geval is nemen de reikafstanden toe. Het beeldscherm Slecht leesbare schermen (contrast, lettergrootte, kwaliteit van het scherm) kunnen resulteren in een ongunstige werkhouding waarbij het hoofd naar het beeldscherm toe wordt bewogen. Ook te hoog, te laag of niet recht voor de medewerker geplaatste beeldschermen kunnen tot klachten leiden. Bij mensen met lees- of beeldschermbrillen is de opstelling van het beeldscherm kritisch, omdat deze brillen op vaste kijkafstanden op maat zijn gemaakt. Bij werken aan grote beeldschermen is een extra diepe tafel vereist. Toetsenbord en muis Het toetsenbord Bij beeldschermwerk wordt als invoermiddel meestal het standaard QWERTY-toetsenbord gebruikt. Het preventief werken met ergonomische toetsenborden verdient niet a priori de voorkeur. Veel belangrijker zijn een juiste werktechniek, een matige aanslagkracht en een juiste polsstand. Daarom is
het aan te raden de pootjes van het toetsenbord in te klappen. Speciale ergonomische toetsenborden worden aanbevolen voor mensen met specifieke RSI/CANS-klachten in de polsregio. Een minitoetsenbord is een gewoon toetsenbord zonder numeriek deel. Omdat dit smaller is kan de muis dichterbij gelegd worden. Dit is van belang voor mensen, die veel afwisselen tussen muis en toetsenbordbediening. De muis De muis wordt vaak gezien als een van de belangrijke veroorzakers van RSI/CANS. In dit kader wordt dan vaak gesproken van een muisarm. Dit is niet terecht. In principe is muizen niet meer belastend dan het werken met het toetsenbord. Beeldschermwerk is vooral belastend door het statische karakter van het werk in zijn totaliteit. De continue aanspanning van de schouderspieren is daarbij een belangrijk ontstaansmechanisme voor RSI/CANS. Bij muizen is de arm vaak juist goed ondersteund hetgeen de statische belasting van de nek en schouder beperkt. Een optische muis heeft de voorkeur. Een speciale muis is alleen noodzakelijk bij specifieke klachten in de pols of elleboog. Polssteunen Ondersteuning van de pols tijdens het typen of muizen biedt zelden voordelen. De ondersteuning van de onderarm moet vooral aan de achterzijde (elleboogzijde) plaatsvinden om het gewicht van de arm op te vangen. De handen kunnen dan vrij bewegen. Ondersteuning van de polsen zal er toe leiden dat men de pols niet beweegt en dus alle beweging uit polsdraaiing en vingerstrekking haalt. Verder voelt de druk op de pols vaak wat minder comfortabel aan waardoor men de arm ongemerkt toch optilt. Polssteunen kunnen eventueel worden gebruikt om mensen met een slechte werktechniek, waarbij de pols sterk achterover wordt getrokken, te trainen de pols recht te houden, Documenthouders Deze verbeteren de stand van het hoofd wanneer tijdens het beeldschermwerk veelvuldig documenten worden geraadpleegd. Zij kunnen tussen toetsenbord en scherm worden geplaatst (niet blind typen) of juist naast het beeldscherm (wel blind typen). Bureaulessenaars Deze zijn geschikt voor taken waarbij beeldschermwerk aan dezelfde tafel wordt afgewisseld met lees- en schrijfwerk, in ongeveer dezelfde verhouding. Bij nek- en schouderklachten zijn lessenaars zeker aan te bevelen. Een bureaulessenaar bewerkstelligt een rechte zithouding, omdat documenten naar de ogen toe worden gebracht. Beeldschermwerkers zonder klachten kunnen ook gebruikmaken van de in hoogte verstelbaarheid van de stoel, of soms een extra, hoger, werkblad. Headsets Deze zijn vooral zinvol wanneer beeldschermwerk moet worden uitgevoerd tijdens het telefoneren, zoals bijvoorbeeld in een callcenter of bij een afsprakenbalie. Spiegelingen, daglicht en verlichting Er is een indirecte relatie tussen RSI/CANS en de kwaliteit van verlichting op de werkplek; immers hinderlijke spiegelingen of te weinig verlichting op de werkplek kunnen gerelateerd zijn aan ongunstige werkhoudingen. Verbetering van deze situaties heeft daarom ook voor het verkleinen van RSI/CANSrisico's zin. Binnenklimaat Kou en tocht zijn een risicofactor bij het ontstaan van RSI/CANS-klachten. Zij beïnvloeden de houding. Vermijd daarom plaatsing van werktafels onder een ventilatiegat, naast de airco/luchtzuiveringsinstallatie of bij een raam met koudeval.
Werkwijze Zorg ervoor dat werkzaamheden op de minst belastende manier worden uitgevoerd. Voldoende voorlichting over het optimale gebruik van de werkplek en het ontspannen reageren op eventuele werkdruk is daarbij van belang. Iedereen doet zijn werk op zijn eigen manier. Of die manier ook goed is voor het lichaam, is iets anders. Een verkeerd gebruik van het lichaam kan leiden tot pijn. Hierna volgen een aantal tips om gezond te werken. Eigen werkorganisatie Een goede inhoud en organisatie van het werk is essentieel om klachten te voorkomen. Bevorder een goede tijdsbesteding bij beeldschermwerk door: Zoveel mogelijk afwisseling met niet beeldscherm gebonden taken. Niet langer dan vijf a zes uur per dag beeldschermwerk te verrichten. Na ten minste elke twee uur beeldschermwerk afwisseling door ander werk of een pauze in te bouwen. Naast de gewone pauzes, vaak micropauzes te nemen. Dit zijn korte pauzes, waarmee het beeldschermwerk gedurende minimaal twintig seconden onderbroken wordt. Wissel tegelijkertijd beeldschermwerk af met ander werk. Werken met ontspannen schouders Het is erg belangrijk om met ontspannen schouders te werken. Bij een verkeerd ingestelde werkplek maar ook bij stress zal de spanning in de schouderspieren al snel oplopen. Ter ontspanning van de spieren in de nek- en schouderregio wordt aanbevolen regelmatig de armen te steunen op het werkblad en/of de armsteunen. Aandacht voor de lichaamshouding Belangrijk is een ontspannen houding waarbij afgewisseld wordt tussen verschillende werkhoudingen en tussendoor steeds dynamisch wordt bewogen. Wanneer de hele dag aan het bureau gezeten wordt, is de variatie in lichaamshouding (te) gering. Beweging kan aan een bestaande taak worden toegevoegd door telefoon, archiefkasten en dergelijke minder onder handbereik te plaatsen. Het muizen Bij muizen ligt de muis voorin de hand met de vingers ontspannen op de muis. Het is belangrijk om bij het gebruik van de muis de pols niet zijdelings te buigen. Met andere woorden de muis moet bediend worden door de elleboog stil te laten liggen, en de hele onderarm heen en weer te bewegen. Zet de muis zo op het werkblad neer dat deze recht voor de schouder ligt, de bovenarmen ontspannen zijn en langs het lichaam afhangen tijdens het werk. Voorkom ver reiken. Gedrag Tot slot nog enkele gedragstips: Probeer werken onder een langdurig hoge werkdruk te voorkomen. Probeer vooral de pieken in de werkdruk te spreiden. Geef tijdig aan wanneer er te veel werk is. Vermijd lunchen op de werkplek, maar neem de tijd om er op een andere plek van te genieten. Beweeg veel, ook op het werk. Maak bijvoorbeeld een wandeling tijdens de lunchpauze, loop naar een collega in plaats van bellen of mailen, gebruik de trap en niet de lift en fiets naar het werk. Neem klachten serieus: beginnende klachten (pijn, tintelingen, stijf gevoel) kunnen snel ernstig worden! Raadpleeg zo nodig uw leidinggevende of een arbodeskundige.