In het kader van passend onderwijs en diversiteit willen we graag een aantal tips en adviezen met u delen. Ze zijn met name gericht op leerlingen met specifieke behoeften. Hoewel een dergelijke lijst nooit 'af' is, biedt deze u toch handvatten voor de begeleiding van leerlingen. De tips zijn ingedeeld in paragrafen, soms is een tip echter ook goed toe te passen bij een andere categorie! We willen hiermee aangeven dat iedere leerling uniek is en dat in de begeleiding van leerlingen vooral gekeken kan worden naar wat iemand nodig heeft en wat bij iemand past, zonder dat er persé een bepaald etiket opgeplakt wordt. Haal er per situatie een passende tip uit! Angstreducerende tips - Neem (faal)angst serieus. Het valt toch wel mee? kan een inadequate reactie zijn voor een jongere die werkelijke angst voelt. Vanuit erkenning en respect kan de volgende stap gemaakt worden. - Werk vanuit het basisprincipe Acceptatie is onafhankelijk van prestatie. - Spreek positieve verwachtingen uit. Ik denk dat jij dit kan. - Haal een leerling uit zijn negatieve gedachtespiraal. Helpende gedachten scheppen. Hierbij kunt u een leerling stimuleren om zelf kritisch na te denken over zijn eigen gedachten. Is deze gedachte reëel? Helpt deze gedachte mij verder? - Stel leerlingen gerust als ze veel vragen hebben. Het overmatig stellen van vragen kan een teken zijn van onzekerheid. Als leerlingen weten dat ze aan de beurt komen kan dat geruststellend werken. Soms is het nodig vragen stellen strak te reguleren en gezette tijden aan te bieden waarop het kan. U geeft hiermee grenzen aan en biedt tegelijk ondersteuning. Dit werkt angstremmend en verhoogt het zelfvertrouwen. - Laagdrempelige energizers kunnen angstige leerlingen wat losser maken. Door gewoon 1 / 7
iets te doen kunnen leerlingen bovendien afgeleid worden van hun gepieker. - Als een leerling echt niet durft mee te doen kunt u hem een andere taak geven. Een observatie opdracht kan een leerling het gevoel geven dat hij toch meedoet. Zijn inbreng doet er toe. - Een stap voor stap instructie biedt voorspelbaarheid. Hiermee wordt onzekerheid verminderd. Men weet wat er verwacht wordt. Plustaal en plusgedrag - Wees zuinig met kritiek. Een leerling leert vooral van positieve feedback. Het is daarom heel belangrijk dat u ingaat op gewenst gedrag en hier structureel positief op reageert. Hiermee koppelt u aandacht aan positief gedrag. - Moeilijk gedrag staat vaak synoniem voor Ik wil iets duidelijk maken of Ik heb een vraag. Als u dat zo kunt zien dan hoort u de leerling echt. U kunt dan makkelijker zonder oordeel reageren en ingaan op de werkelijke behoefte van de leerling. Besef u bovendien dat moeilijk gedrag op dat moment de beste keuze is voor de betreffende leerling. Zie het als onmacht in plaats van onwil. Het bieden van soms heel concrete alternatieven helpt. - Wanneer u positieve feedback geeft op concreet gedrag dan stelt u de leerling in staat om meer inzicht te krijgen. Inzicht in het aandeel wat de jongere zelf doet. Dit vergroot het zelfvertrouwen. Geef informatie over hoe de jongere aan het werk is geweest, wat hij gedaan heeft en hoe hij het gedaan heeft. Dit werkt competentie verhogend. - Het is al eerder aangegeven dat voorbeeldgedrag essentieel is. Omdat het zo belangrijk is wordt het nogmaals genoemd: U staat model in uw gedrag. Maar wees ook mens. Een mens mag fouten maken. Leerlingen dus ook. - Stimuleer jongeren trots te zijn op zichzelf. Tips bij ADHD - Zorg voor voldoende voorstructurering. Het binnen handbereik klaarzetten van de benodigdheden geeft u de kans om leerlingen goed te ontvangen en te monitoren. Het is 2 / 7
belangrijk dat u een ontspannen uitstraling hebt. - Herhaling kan geen kwaad bij ADHD jongeren. Vaak zijn ze er even niet bij met hun gedachten. Houd hier rekening mee bij het geven van instructies. Geef bovendien extra gelegenheid tot vragen stellen nadat u iets hebt uitgelegd. - Hang gemaakte afspraken goed zichtbaar op in de klas. - Gebruik een schaduwversie van het werkboek zodat de leerling er één voor thuis heeft en één voor in de klas heeft. - Help bij het uitstellen van reacties door positief gedrag te belonen. Wees strikt en vriendelijk bij negatief gedrag. Benoem ook wat gewenst gedrag zou kunnen zijn. - Voorkom eindeloze discussies. Wees kort van stof als het om bekende afspraken gaat of andere zaken die bekend worden geacht. - Geef voldoende ruimte voor reacties na een energizer of oefening. Zorg dat een leerling echt gehoord wordt. - Bij ADHD ligt de nadruk op vriendelijk en gedecideerd zijn. U begrenst en u ondersteunt. Gebruik hiervoor vooral non-verbale signalen. - Blijf helder in uw communicatie. Bespreek consequenties van ongewenst gedrag. Mocht het nodig zijn om consequenties uit te voeren na ongewenst gedrag, blijf dan zo neutraal mogelijk in uw benadering. - Benut energizers ten volle. Laat leerlingen voldoende bewegen alvorens enige vorm van reflectie te vragen. U bent daarbij helder in begrenzingen. Laat van te voren weten welk gedrag acceptabel is. Maak de oefening, voor zover mogelijk, voorspelbaar. - Gebruik de afwisseling die in het programma geboden wordt. Jongeren van deze tijd waarderen diversiteit en dynamiek. Zeker jongeren met ADHD hebben baat bij voldoende prikkels. Dit voorkomt onrust op ongelegen momenten. - Maak zo nodig Stop, denk, doe afspraken met de jongere. - Gebruik de energie van de jongere en geef hem voldoende verantwoordelijkheid. Bij sommige opdrachten kunt u de leerling extra taken geven. - De zgn. druktemaker is vaak heel empathisch, creatief, vertederend en positief pittig. Het is belangrijk om dat te blijven zien en hardop te waarderen. Zo geeft u andere leerlingen de kans om een positieve interactie aan te gaan met de betreffende leerling. Andersom mag u ook van hem vragen om positief gedrag te oberveren bij anderen. Op die manier benut u zijn empathie. Tips bij agressie of opstandig gedrag - Vraag u altijd af wat iemand eigenlijk wil zeggen. Agressie of opstandigheid is vaak een uiting van onmacht of angst en altijd een vorm van energie. Gedrag is alles wat we denken, doen, voelen en willen. Als u weet wat de oorzaak is van het gedrag, dan kunt u daar uw begeleiding op afstemmen. Wees dus benieuwd naar de werkelijke communicatie achter het 3 / 7
gedrag. - Bied genoeg gevoelswoorden aan zodat verbaliseren makkelijker wordt. Hang deze lijst ter visuele ondersteuning op in de klas. - Houd het programma dusdanig vol dat leerlingen geen vluchtpogingen kunnen doen in opstandigheid. Zorg dat u iets extra s achter de hand hebt zodat u zeker weet dat jongeren aan het werk blijven. Dynamiek is belangrijk. Beter meer activiteiten en iets korter dan te lang stilstaan bij één activiteit. - Blijf extra alert op plustaal: voorkom cynisme bij ongewenst gedrag. - Houd een duidelijke regie en wees een vriendelijke leider. Heldere regels en humor helpen u daarbij. - Beloon nooit dwingend gedrag of grensoverschrijding. Begrenzing biedt veiligheid. - Doe een appel op eigen verantwoordelijkheid en creativiteit. Hoe meer u de leerling serieus neemt des te meer hij zich gewaardeerd zal voelen en minder aanleiding zal voelen om ongewenst gedrag te laten zien. Er is immers in z n behoefte voorzien. - Besteed extra veel aandacht aan empathie. Hier is veelal gebrek aan bij deze jongeren. Het kan zelfs nodig zijn dit heel stelselmatig aan te pakken. Laat jongeren zien, voelen, ervaren wat ze zelf soms doen. Het is belangrijk om de consequenties van bepaald gedrag te laten zien. In de puberteit is oorzaak/gevolg denken meestal erg lastig. Dit verdient wel wat begeleiding. - Zelfinstructie kan ondersteunend werken. U combineert dan denken en doen met elkaar als u een leerling hardop laat denken wat hij moet doen. Dit remt impulsiviteit en zet aan tot reflectie. U biedt als het ware cognitieve zelfcontrole aan. Een simpel voorbeeld daarvan is: Tel maar eens even hardop tot tien zodat je kunt afkoelen. - Besteed aandacht aan ontspanningstactieken. In het programma staat uitgebreid beschreven hoe leerlingen op een gezonde manier van hun stress af kunnen komen. Het hebben van voldoende uitlaatkleppen is essentieel. Bespreek dit met alle betrokkenen (docent, ouders, verzorgers). Tips bij aan autisme verwante contactstoornis/pdd-nos - Bied ondersteuning aan bij het interpreteren van andermans gedrag. - Voorkom figuurlijk taalgebruik. Deze leerlingen hebben de neiging alles heel letterlijk op te vatten. - Leid een les duidelijk in. Maak een verbinding met voorgaande les. Herhaal wat daar toen als leerpunt uitkwam. - Help bij het onderscheiden van hoofd/bijzaak. Dat zal soms betekenen dat u bepaalde gedachten stopzet bij de leerling. U geeft dan een begrenzing aan eindeloze beredeneringen. 4 / 7
- Help andere leerlingen hun gedrag te begrijpen. Zeker als het gaat om grillige reacties op bepaalde prikkels. In het programma is ook een gebruiksaanwijzing als opdracht opgenomen. Hierin kunnen leerlingen kwijt in welk opzicht er rekening kan worden gehouden met hen. - Bied extra uitleg aan bij energizers als deze onrustig worden. Leg uit dat onrust ook plezier kan betekenen. Als een energizer echt teveel spanning oproept, kunt u ervoor kiezen om de leerling een korte time-out te geven of een observatie opdracht mee te geven. - Omgaan met veranderingen, schakelen van het ene naar het andere en omgaan met iets nieuws zijn lastige aangelegenheden voor deze jongeren. U bent de smeerolie tijdens de verandermomenten. Dat vraagt van u dat u vaak extra uitleg geeft, laagdrempelig insteekt met een energizer en vaak terugkoppelt/herhaalt. Bij uw uitleg kunt u inhaken op het cognitieve element van de jongere. Als er een sterke kant is, dan is dat vaak ratio. Benut sowieso iemands sterke kanten. In geval van preoccupatie moet u er alert op zijn dit ook weer tijdig te remmen. U houdt immers ook het groepsbelang in de gaten. - Transparantie is vereist. Dit kan bijvoorbeeld door specifiek gedrag te benoemen: Ik maak nu een grapje. - Vaste routine kan heel prettig werken. U kunt kiezen voor een vaste volgorde van activiteiten: intro, energizer, korte opdracht, nabespreking. - Doe voor wat u bedoelt bij het geven van instructies. Visualiseer uw uitleg. - Geef altijd een tijdafbakening bij opdrachten aan en houd u zich daar ook werkelijk aan. - Leg uit wanneer iets fantasie is (rollenspel). - Verwacht geen goed gesprek en stel uw doelen op een reëel niveau tijdens de nabespreking. Zelfinzicht is lastig en het gesprek zal dan ook moeilijk diepgang krijgen. - Besef dat de informatieverwerking heel anders verloopt dan bij uzelf en dat u uw eigen referentiekaders wellicht helemaal los moet laten. U zult vaak verrast worden door de gedachtegang van de leerling. Dit biedt ook weer kleurrijkheid in uw klas. Stel u zich dan vooral leergierig en respectvol op: Zo had ik het nog niet bekeken, wat leuk dat jij dat zo ziet. Ik kan nog veel van jou leren. - In het Leefstijl programma worden groepen gevormd op basis van willekeur. Soms zult u daar van af willen wijken zodat de leerling een veilig vertrouwd plekje heeft binnen een bepaalde groep of tweetal. Tips bij Non Verbal Learning Disability - Vermijd overschatting. De verbale kwaliteiten kunnen u op het verkeerde been zetten. - Hardop denken is vaak nodig om ideeën en gevoelens te ordenen. Geef hiervoor voldoende ruimte. 5 / 7
- Vermijd eindeloze discussies en houd daarmee het groepsbelang in de gaten. - Doe een beroep op de zintuigen bij het ordenen van de gedachten. U kunt daarvoor vragen stellen zoals Wat zie je nu? Wat hoor je? Wat voel je?. U zorgt vervolgens voor de verbinding tussen de antwoorden om er weer een logisch geheel van te maken. - Het zal vaak nodig zijn het gedrag van anderen goed uit te leggen. Zeker ook non-verbale signalen vragen extra aandacht. Aanvullende tips en aandachtspunten - Wees altijd sensitief voor signalen van leerlingen. U kunt wel eens in de hectiek van uw werk gedrag verkeerd interpreteren of bepaalde leerlingen over het hoofd zien. Besef dat iedereen blinde vlekken heeft en daar af en toe op gewezen mag worden zodat we professioneel blijven. - Bij een goede begeleiding hoort ook moedigheid om alert te reageren op gedrag. Dat is niet altijd even makkelijk. Onze eigen onzekerheden, twijfels en taboes staan wel eens in de weg. Wij zijn ook wel eens bang een situatie verkeerd te interpreteren, toch moeten we de moed hebben om iets met de signalen te doen. Bijvoorbeeld als u vermoedt dat een leerling ernstige psychische problemen heeft zult u de juiste mensen moeten inschakelen. Laat u zich niet verleiden tot het maken van allerlei ingewikkelde geheimhoudingsafspraken. Ook bij vermoedelijk seksueel misbruik zult u op z n minst uw bezorgdheid moeten uitspreken. Niets doen is veel erger dan even onzeker zijn over de te maken stappen. - Zorg ervoor dat u weet wie de vertrouwenspersoon is. Zorg er vooral ook voor dat leerlingen dit weten. 6 / 7
7 / 7