Marktwerkingsbeleid in België en de EU Een economische inleiding Frank Naert An-Sofie Cottyn Antwerpen Oxford
Marktwerkingsbeleid in België en de EU. Een economische inleiding Frank Naert en An-Sofie Cottyn 2010 Intersentia Antwerpen Oxford www.intersentia.be Coverfoto istockphoto.com/franky De Meyer ISBN 978-94-000-0056-8 D/2010/7849/134 NUR 160 / 781 Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, op welke wijze ook, zonder de uitdrukkelijke voorafgaande toestemming van de uitgever.
Woord vooraf Markten zijn een cruciaal gegeven in onze samenleving. Ze moeten ervoor zorgen dat de schaarse middelen daar terechtkomen waar ze het best de behoeften bevredigen. Markten zijn vaak het mikpunt van hevige discussies. Ze worden door de enen gestigma tiseerd als mechanismen van onderdrukking, ongelijkheid en ecologisch verval. Door anderen worden ze opgehemeld als de bron van welvaart en vooruitgang. Immers, in het ideale scenario maximaliseren ze de welvaart. In het eerste geval rekenen we best op een kordate overheid om de invisible hand te leiden. In het tweede geval kan de overheid gemist worden als kiespijn. Dit boek probeert op een academisch gefundeerde manier uiteen te zetten waarom markten goede werktuigen zijn om voor welvaart te zorgen, maar evenzeer wordt toegelicht wanneer en waarom markten best onder de supervisie van de samenleving werken. Er wordt ingegaan op de manier waarop deze sociale controle het best wordt aangepakt en hoe het met deze overheidsinterventie kan mislopen. Hierbij lieten we ons leiden door de inzichten die economen gedurende de laatste decennia hebben verworven in de invloed van allerlei marktgedragingen op de welvaart, door het besef dat overheidscorrectie van marktfalen op zijn beurt ander falen kan uitlokken en door de ervaringen die de Europese Unie in de afgelopen decennia met marktwerking heeft opgedaan. De nieuwe inzichten van economen sijpelen in het boek door in de nadruk die wordt gelegd op het concurrentiebeleid. De wereldwijde proliferatie van concurrentieregimes sinds de jaren 80 illustreert dat dit beleid uitgroeit tot één van de belangrijkste hoekstenen van het economisch beleid. Correctie van marktfalen gebeurt daarnaast vooral door voorafgaande regulering. Regulering heeft in tegenstelling tot het concurrentiebeleid sensu stricto evenwel meer rationales dan enkel het rechttrekken van marktfalingen. Herverdelings-, gezondheids-, veiligheids- en ecologische redenen kunnen er eveneens aan ten grondslag liggen. Bovendien kunnen ook politieke overwegingen spelen. Intersentia 5
Marktwerkingsbeleid in België en de EU De Europese ervaring met marktwerking dringt niet enkel het boek binnen met het relaas van het Europese mededingingsbeleid, maar ook met de analyses van marktmacht, natuurlijke monopolies en netwerkindustrieën en met de aandacht die besteed wordt aan de mogelijk marktverstorende effecten van overheidssteun. Het bovenstaande vertaalt zich in een drieledige structuur: een eerste deel beslaat het concurrentiebeleid in al zijn facetten, het tweede deel bestrijkt regulering en het derde deel analyseert de noodzaak van supranationale controle op overheidssteun en de wederwaardigheden van de Europese Unie op dit terrein. Frank Naert & An-Sofie Cottyn augustus 2010 6 Intersentia
Inhoud Woord vooraf 5 Lijst met figuren 13 Lijst met tabellen 15 Concordantietabel 17 1 Inleiding 19 1 Allocatie en marktwerking 20 2 Economie van een marktwerkingsbeleid 21 2.1 Concurrentieverstoringen 22 2.2 Externe effecten 23 2.3 Natuurlijke monopolies 25 2.4 Asymmetrische informatie 27 2.5 Publieke goederen 28 3 Het Coase-theorema 29 4 Marktfalingen, equity-overwegingen en overheidsfalen 30 4.1 Twee soorten instrumenten 30 4.2 Twee doelstellingen 31 4.3 Overheidsfalen 33 4.4 Marktwerkingsbeleid 33 Deel I Concurrentiebeleid 37 2 Concepten van het concurrentiebeleid 39 1 De doelstellingen van het concurrentiebeleid 39 2 Efficiëntie 42 2.1 Allocatieve efficiëntie 42 2.2 Technische efficiëntie 44 2.3 Dynamische efficiëntie 46 3 Relevante markten 47 3.1 De SSNIP-test 47 3.2 Beperkingen 49 Intersentia 7
Marktwerkingsbeleid in België en de EU 3.3 Geografische marktdefinitie 50 3.4 Prijsonderzoeken 50 3.5 Schokanalyse 50 4 Marktmacht 51 4.1 Lernerindex 51 4.2 Indirecte benaderingen 53 3 Horizontale afspraken en concentraties 59 1 Horizontale afspraken 59 1.1 Waarover maken bedrijven afspraken? 59 1.2 Op welke manier maken zij afspraken? 61 1.3 De psychologie van collusie 63 1.4 Collusiebevorderende factoren 69 1.5 Een spraakmakend kartelgeval 74 2 Horizontale concentraties 75 2.1 Unilaterale effecten 76 2.2 Gecoördineerde effecten 79 2.3 Remedies/verbintenissen 79 4 Verticale afspraken 81 1 Wat zijn verticale beperkingen? 82 1.1 Niet-lineaire prijszetting 82 1.2 Royalty s 83 1.3 Verticale prijsbinding 83 1.4 Hoeveelheidskortingen 83 1.5 Quantity fixing 84 1.6 Koppelverkoop 84 1.7 Exclusiviteitsclausules 84 2 Waarom verticale beperkingen? 85 3 Welke effecten hebben verticale beperkingen op de concurrentie? 86 3.1 Intra-brand concurrentie 86 3.2 Inter-brand concurrentie 91 5 Misbruik van machtspositie 95 1 Dominante positie en het misbruik ervan 96 2 Types misbruiken van machtspositie 98 2.1 Uitbuiting: excessieve prijzen 98 2.2 Uitsluiting: prijsstrategieën 99 2.3 Koppelverkoop, bundling & tying 106 8 Intersentia
Inhoud 6 Het EU-mededingings beleid 117 1 Algemeen 119 2 Artikel 101: concurrentiebeperkend gedrag 120 2.1 Wettelijke basis 120 2.2 Horizontale en verticale overeenkomsten 123 2.3 De strijd tegen kartels en het leniencyprogramma 126 3 Artikel 102: Misbruik van machtsposities 130 4 Modernisering antitrustbeleid 133 5 Sancties en schadevergoedingen 136 5.1 Boetes en criminele sancties 136 5.2 Schadevergoedingen voor private rechtbanken 139 6 Verordening nr. 139/2004: concentraties 140 6.1 Procedure 141 7 Het Belgische mededingingsbeleid 147 1 Voorgeschiedenis 147 2 De beslissingen van de Raad voor de Mededinging 150 3 Restrictieve mededingingspraktijken 151 3.1 Procedure 151 3.2 Verbod op concurrentiebeperkende afspraken 153 3.3 Misbruik van machtspositie 157 4 Concentraties 161 4.1 Wettelijke bepalingen 161 4.2 Procedure 162 4.3 De praktijk van concentratiedossiers in België 163 5 Slotbedenkingen 166 8 De bijdrage van het concurrentiebeleid aan de welvaart 169 1 De kwaliteit van het concurrentiebeleid 169 1.1 Onafhankelijkheid 171 1.2 De scheiding tussen onderzoek en beslissing 172 1.3 De kwaliteit van de wetgeving en sanctioneringsbeleid 173 1.4 Indicatoren concurrentiebeleid 174 2 Concurrentievermogen en welvaart 176 3 De bijdrage van het concurrentiebeleid aan welvaart empirisch bekeken 181 3.1 De Harbergerdriehoek en de Tullockrechthoek 182 3.2 Price cost margin 183 3.3 Casestudybenadering 184 3.4 Tfp-benadering 185 Intersentia 9
Marktwerkingsbeleid in België en de EU Deel II Regulering 187 9 Regulering 189 1 Inleiding 189 2 Natuurlijke monopolies 191 2.1 Marginal en average cost pricing 192 2.2 Rate-of-return regulering 193 2.3 Incentive regulering 195 2.4 Franchise bidding 196 3 Concurrentieverstoringen en netwerkindustrieën 196 3.1 Netwerkindustrieën en nutssectoren 197 3.2 Rationale voor overheidsinterventie in nwi 199 3.3 Liberalisering en hervorming van nwi 200 4 Externe effecten 203 4.1 Milieuregulering 203 4.2 Veiligheid en gezondheid 203 4.3 Financiële markten 203 5 Asymmetrische informatie 204 6 Publieke goederen 205 7 Overheidsfalen 206 10 Regulering in België 209 1 Natuurlijke monopolies en concurrentieverstoringen 209 1.1 Elektriciteit en gas 210 1.2 Telecommunicatie 212 1.3 Spoorwegen 214 1.4 Luchthaveninfrastructuur 215 1.5 Waterdistributie 215 2 Externe effecten 216 2.1 Vestigingswetgeving 216 2.2 De wet op de handelsvestigingen 217 2.3 De controle op de financiële sector: systeemrisico 218 3 Asymmetrische informatie 219 3.1 Over-the-counter-geneesmiddelen 219 3.2 Wet op de marktpraktijken en de consumentenbescherming 220 3.3 Wet op de openingsuren 222 4 Publieke goederen: intellectuele eigendom 222 5 Overheidsfalen 223 10 Intersentia
Inhoud Deel III Marktwerkingsbeleid in een supranationale context 227 11 De rationale van een supranationaal beleid t.a.v. overheidssteun 229 1 Overheidssteun 229 2 Rationale voor supranationale supervisie 231 3 Effectiviteit van overheidssteun 234 4 Kwalificeren van goede steun en slechte steun 235 12 Het Europese staatssteunbeleid 239 1 Steunmaatregelen van de staten 240 2 Rechtsbasis 242 2.1 Artikel 107 243 2.2 Generieke vrijstellingen en de minimis-steun 246 2.3 De procedures 249 3 Een nieuwe wind in het beleid t.a.v. steunmaatregelen 252 3.1 Meer economische inslag in het staatssteunbeleid: het Actieplan staatssteun 252 3.2 Nieuwe methodologie voor de verenigbaarheidsanalyse: de afwegingstest 256 3.3 De AGV 258 13 Het EU-beleid t.a.v. openbare bedrijven 261 1 Openbare bedrijven en bedrijven met bijzondere rechten volgens de eu 261 2 Wettelijke basis: artikel 106 262 2.1 Lid 1 262 2.2 Lid 2 264 2.3 Lid 3 266 3 Diensten van algemeen (economisch) belang 266 4 Compensatie 268 5 Liberalisering 271 Bijlage: Enkele elementaire micro-economische begrippen 273 Referenties 285 Trefwoordenregister 297 Intersentia 11
Lijst met figuren Figuur 1.1 Het Pareto-optimum in een partieel kader 20 Figuur 1.2 Negatieve en positieve externe effecten 24 Figuur 1.3 Het natuurlijke monopolie 26 Figuur 1.4 Overheidsingrijpen in de markt: efficiëntie en herverdeling 32 Figuur 2.1 Consumenten- en producentensurplus 41 Figuur 2.2 Marktvormen en allocatieve efficiëntie 43 Figuur 2.3 Marktvormen en technische efficiëntie 45 Figuur 2.4 Het efficiency-argument bij concentraties 46 Figuur 2.5 Evenwicht bij monopsonie 57 Figuur 3.1 Welvaartstradeoffs bij een horizontale concentratie 78 Figuur 4.1 Verticale relaties 81 Figuur 4.2 Niet-lineaire prijszetting 82 Figuur 4.3 Hoeveelheidskorting 83 Figuur 4.4 Input foreclosure 92 Figuur 4.5 Customer foreclosure 92 Figuur 5.1 Roofprijzen en de impact op verlies en winst 100 Figuur 5.2 Welvaartseconomische gevolgen van prijsdiscriminatie 105 Figuur 5.3 Prijsdiscriminatie en koppelverkoop 111 Figuur 8.1 De Lear Competition Policy Index (2005) 174 Figuur 8.2 De kwaliteit van het concurrentiebeleid volgens Høj 175 Figuur 8.3 De plaats van concurrentie in de Lissabonstrategie 178 Figuur 8.4 Concurrentiebeleid en concurrentievermogen 182 Figuur 9.1 Prijszetting bij natuurlijk monopolie 193 Figuur 9.2 Basisstructuur netwerkindustrieën 197 Figuur 9.3 Welvaartseconomisch effect van een patent 206 Figuur 10.1 Productmarktregulering in België en in de OESO 224 Figuur 12.1 Totale steun (EU-27)(% bbp) 242 Figuur 12.2 Aandeel steuninstrumenten in de periode 2006-2008, exclusief crisismaatregelen (EU-27) 244 Intersentia 13
Marktwerkingsbeleid in België en de EU Figuur 12.3 Verschuivende doelstellingen staatssteun (% totale steun, exclusief crisismaatregelen)(eu-27) 248 Figuur 12.4 Evolutie soorten steunmaatregel (aantallen) 248 Figuur 12.5 Evolutie steun voor horizontale doelstellingen (% totale steun) 254 Figuur A.1 Marktevenwicht bij vrije concurrentie 274 Figuur A.2 Marktevenwicht bij monopolie 276 Figuur A.3 Marktvormen en hun evenwicht 279 Figuur A.4 Edgeworth box 281 Figuur A.5 Paretoverbeteringen 282 Figuur A.6 De contractcurve en het eerste welvaartstheorema 283 Figuur A.7 De contractcurve en het tweede welvaartstheorema 283 14 Intersentia
Lijst met tabellen Tabel 3.1 Het prisoners dilemma 64 Tabel 3.2 Samenvatting 67 Tabel 3.3 De gevolgen van informatie-uitwisseling 73 Tabel 3.4 De kenmerken van de vitaminesector 75 Tabel 4.1 Resultaten dubbele marginalisatie 88 Tabel 4.2 Het commitmentprobleem 90 Tabel 5.1 Voorkeuren en koppelverkoop 112 Tabel 5.2 Winstmogelijkheden bij afzonderlijk aanbod 112 Tabel 5.3 Winstmogelijkheden bij gezamelijk aanbod 112 Tabel 6.1 Aantal kartelbeslissingen door Europese Commissie sinds 1990 126 Tabel 6.2 Tien hoogste kartelboetes per bedrijf sinds 1969 137 Tabel 6.3 Opgelegde geldboetes onder richtsnoeren 2006 (% wereldomzet) 139 Tabel 6.4 Aanmeldingen fusies 145 Tabel 7.1 Beslissingen van de Raad voor de Mededinging, 1993-2009 150 Tabel 7.2 De relatieve bestaffing van concurrentie-autoriteiten in een aantal kleine open economieën 167 Tabel 8.1 De kwaliteit van het concurrentiebeleid in enkele landen volgens Voigt 176 Tabel 9.1 Verhouding tussen concurrentiebeleid en regulering 191 Tabel 13.1 NEDAB, DAEB en reguliere economische activiteiten 268 Tabel A.1 Het prisoners dilemma 280 Tabel A.2 Spel zonder dominante strategie 280 Intersentia 15
Concordantietabel Titel VI Gemeenschappelijke regels betreffende de mededinging, de belastingen en de onderlinge aanpassing van de wetgevingen Hoofdstuk 1 Regels betreffende de mededinging Verdrag tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap (1957) Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap (1992) Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie (2009) Eerste afdeling Regels voor de ondernemingen Artikel 85 Artikel 86 Artikel 81 Artikel 82 Artikel 101 Artikel 102 Artikel 87 Artikel 83 Artikel 103 Artikel 88 Artikel 84 Artikel 104 Artikel 89 Artikel 85 Artikel 105 Artikel 90 Artikel 86 Artikel 106 Tweede afdeling Steunmaatregelen van de staten Artikel 92 Artikel 93 Artikel 87 Artikel 88 Artikel 107 Artikel 108 Artikel 94 Artikel 89 Artikel 109 Intersentia 17