Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk Lucia Tielen 1
Colofon 2010 Expertisecentrum Familiezorg, Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg) Onderzoek naar de implementatie van de methode familiezorg binnen het beleid van overheidsinstellingen en in de praktijk van zorg- en welzijnsinstellingen. In opdracht van Expertisecentrum Familiezorg, Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg). Onder supervisie van dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer (Tranzo), Klaartje van Montfort en drs. Lieselot Wibbelink (Expertisecentrum Familiezorg). De brochure is te downloaden via de website van het Expertisecentrum Familiezorg: www.expertisecentrumfamiliezorg.nl evenals een samenvatting van de best-practices in de vier regio s van Noord-Brabant Auteur / onderzoeker: Kunstwerk omslag: drs. Lucia Tielen Victor Sonna Meer informatie? Expertisecentrum Familiezorg www.expertisecentrumfamiliezorg.nl Dr. Deelenlaan 11, 5042 AD Tilburg Contactpersoon: Klaartje van Montfort: kvanmontfort@exfam.nl Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg, Tranzo (Universiteit van Tilburg) www.universiteitvantilburg.nl/tranzo Postbus 90153, 5000 LE Tilburg Contactpersoon: dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer: d.m.beneken@uvt.nl 2 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Familiezorg ondersteunt eigen regie Mensen moeten zelf de regie houden over hun eigen leven. We moeten geen problemen van ze overnemen, we moeten ze helpen om ze zelf op te lossen. Daarom spreekt Familiezorg me ook zo aan: we benutten de kracht die mensen hebben, hun vermogen om zelf oplossingen te zoeken. Ook als het gaat om zorg. Waar het om gaat bij de methode Familiezorg is open communicatie, oog houden voor veranderende relaties, aandacht hebben voor het hele (zorg)systeem. In 2008 las ik voor het eerst over de methode Familiezorg en hoe meer ik er over hoorde, hoe meer ik geïnteresseerd raakte. Het is voor Brabant van groot belang om deze methodiek breed te implementeren. Dan voorkom je immers dat mantelzorgers overbelast raken, creëer je (daardoor) mogelijkheden voor mensen om langer thuis te blijven wonen, blijven mensen geïnspireerd om in de zorg te werken en zorg je voor kostenbesparing. Allemaal belangrijke aspecten in een vergrijzend Brabant. Familiezorg is een mooie methodiek waarbij er een verbinding gelegd wordt tussen de vele aspecten van zorg. Want ziekte van jezelf of je naaste kan een grote impact op je leven hebben. Je wordt geconfronteerd met veranderingen waarbij je te maken krijgt met zorg vragen, zorg geven, zorgen voor de ander, zorgen voor jezelf. Dat zorgt er soms ook voor dat relaties (moeten) veranderen. Bij Familiezorg is er aandacht voor al deze aspecten, bij zorgvrager en zorgverlener. Zoals ook uit deze brochure blijkt is de uitrol van de methode Familiezorg een mooie coproductie gebleken tussen onder andere het Expertisecentum Familiezorg, talloze 3
zorginstellingen, scholen, grote en kleine gemeenten en de provincie Noord-Brabant. Familiezorg maakt dan ook deel uit van het innovatieve Brabants Medisch Sector plan. We zijn tot dit prachtige resultaat gekomen door een samenwerking van mensen die in hun hart geraakt zijn door de methodiek omdat ze hebben gemerkt dat het in de praktijk echt een meerwaarde heeft. Dat is iets om trots op te zijn! Brigite van Haaften-Harkema Gedeputeerde Jeugd, Cultuur & Samenleving 4 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Inhoud Over deze publicatie 7 1. Waarom de methode familiezorg prikkelt 11 2. Effecten van het werken met de methode familiezorg op zorgvragers en hun families 17 3. De methode invoeren in zorgorganisaties 25 4. De kosten in breder perspectief 37 5. De methode familiezorg en het gezondheidszorgonderwijs 41 Nawoord van de auteur 45 Geraadpleegde personen en websites 47 Bijlage: Over de methode familiezorg 49 5
Voorbeelden uit de praktijk van de methode familiezorg Familiecoach Mandy Brants: In een gezin waarbij de zoon een vorm van autisme heeft, zit ik in een familiegesprek met zoon, dochter, vader en moeder. Doel van het gesprek is het gezin met elkaar te laten praten over de zorgsituatie. Om op die manier van elkaar te horen wat de situatie voor iedereen betekent en wat ieders wensen zijn. In het gesprek kiest de dochter voor haar broer een kaart. Op deze kaart is de afbeelding van een drukke stad te zien in grijze tinten, op sommige plekken is een gebouw ingekleurd. De dochter vertelde dat zij het idee heeft dat de kaart laat zien hoe haar broer de informatie die op hem afkomt ervaart. Het is in haar ogen heel druk in zijn hoofd en hij probeert zaken te ordenen op de plekken waar de gebouwen gekleurd zijn. Dit hele proces kost hem heel veel energie en maakt ook weleens dat hij niets aan zijn hoofd wil. Haar broer voelde zich begrepen door zijn zus, herkende wat zij vertelde. De ouders hadden nog nooit op die manier naar hun zoon gekeken maar door deze invalshoek ontstond ook daar meer begrip. Het werken met de kaarten draagt ertoe bij dat familieleden elkaar gaan erkennen in de manier waarop ze de zorgsituatie beleven. Hierdoor ontstaat ruimte om te gaan praten over wensen. Dit gezin heeft niet eerder met elkaar aan tafel gezeten en zij ervaren het praten met elkaar als zeer helpend. Op deze manier wordt de draagkracht van het systeem ondersteund. 1 Teamleider Monique van Engelen van Zorgcentrum Den Herdgang: Op onze afdeling is een mevrouw komen wonen die vier betrokken dochters heeft. Alle vier de dochters zijn verschillend van elkaar en twee hebben onderling geen goed contact. Alle vier willen dat moeder niets tekort komt. Maar de wijze waarop dit moet gebeuren, verschilt per dochter. Wij voelden ons als team vaak tussen de dochters in staan. Ook de wijze van communicatie was niet altijd even prettig. Een van de dochters bijvoorbeeld uitte zich op een nogal verwijtende toon naar ons. Met het team hebben we over deze situatie gepraat. Waarom loopt het uit de hand? Wat gaan we hieraan doen? Hoe pakken we het aan? Samen met de zorgcoördinator ben ik een gesprek aangegaan met de vier dochters. We vertelden respect te hebben voor ieders mening, dat we als team niet voor de een of de ander waren, maar dat deze situatie wel de juiste zorg voor moeder belemmerde. Medewerkers waren namelijk bang iets verkeerd te doen. De dochters gaven aan niet in de gaten te hebben gehad wat dit met ieder van hen deed en wat de gevolgen waren. We luisterden ook waar ze tegenaan liepen. Nu loopt de communicatie goed en geven de dochters aan blij te zijn geweest met het open gesprek. ( ) Voordat de methodiek gehanteerd werd, had het team veel sneller een oordeel over het gezin. Nu wordt gekeken naar wat er aan de hand is met het gezin, ook vanuit het verleden. Hier kan op ingespeeld worden. 2 1 M. Brants, persoonlijke mededeling, 10 mei 2010. 2 In: Rombout, B. (2010). Passie, energie en plezier. Methodiek familiezorg in zorgorganisatie De Wever. Tijdschrift voor Verzorging en Beheer ZORG, 40, 3, 30-32, p. 32 6 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Over deze publicatie Deze publicatie biedt informatie over wat het betekent wanneer de methode familiezorg een vaste plaats krijgt in een welzijns- of zorgorganisatie, binnen het gezondheidszorgonderwijs of in het Wmobeleid 3 van een gemeente, het beleid van een provincie of van een landelijke beleidsbepalende organisatie. Deze publicatie is daarom primair bedoeld voor politici, beleidsvoorbereiders en -beslissers, bestuurders en managers die interesse hebben in de methode familiezorg en zich willen oriënteren op de invoering en borging in de praktijk. Dr. D.M. Beneken genaamd Kolmer ontwikkelde de methode familiezorg. Niet alleen, maar samen met een groot aantal families, beroepskrachten en beleidsmakers. In 2007 promoveerde ze aan de Universiteit van Tilburg (Tranzo) op het proefschrift Family care and care responsibility: the art of meeting each other. Tegelijk kwam het praktische werkboek uit: Familiezorg en zorgverantwoordelijkheid: de kunst van het ontmoeten (2007). De introductie van de methode familiezorg in Noord-Brabant en op vele andere plaatsen in Nederland resulteerde in verschillende artikelen en publicaties, workshops, meerdaagse trainingen en lezingen. En leidde vooral tot de begeleiding van een groot aantal families met een intensieve zorgvraag. 3 Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). 7
De bijlage geeft een indruk van de methode familiezorg 4. Inhoud methode familiezorg in het kort Uit: Beneken genaamd Kolmer, D. & Sonna, V. (2009). Art 4 Care. Grondslagen in de familiezorg. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg, p. 36 - Het voeren van het eerste familiegesprek - Conceptuele analyse van familiezorg - Vraaggericht werken en signaleren in de familiezorg - Relaties en posities in een gezin: het maken van een genogram - Afstemming in de zorgtriade: een toolkit voor beroepskrachten - Grondslagenanalyse, invoegen en onderhandelen - De drie fasen van hechting, loslaten en vasthouden - Zorgverantwoordelijkheid: werken in het afschuifsysteem en zondebokmechanisme - Rolomkering, jonge familiezorgers en toekomst van de familiezorg - Geven en ontvangen in de zorgtriade Vragen en antwoorden Deze publicatie biedt antwoord op de vragen: 1. Waarom prikkelt de methode familiezorg politici, beleidsmakers, bestuurders en managers? 2. Is de methode familiezorg in de praktijk effectief? Wat zijn de resultaten voor zorgvragers en hun families? 3. Wat komt er kijken bij de invoering van de methode in welzijns- en zorgorganisaties? En wat is het effect op de organisatie? 4. Wat zijn de kosten van het werken met de methode familiezorg? En wat zijn de invoeringskosten?5. Hoe verloopt de invoering van de methode binnen het gezondheidszorgonderwijs? 4 Overdruk van een interview met Deirdre Beneken genaamd Kolmer in: Van Hoof, J. (2010). Palliatieve zorg, 5, 1, 1-3. 8 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Dr. Deirdre Beneken genaamd Kolmer is de grondlegger van de methode familiezorg. Zij komt in deze publicatie regelmatig aan het woord. Daarnaast zijn de antwoorden op de bovenstaande vragen grotendeels gebaseerd op ervaringen uit de praktijk van functionarissen die familiezorg een plaats hebben gegeven in hun zorgorganisatie, opleiding of gemeente- of provinciaal beleid. Voor deze publicatie zijn enkele personen uitgenodigd hun ervaringen en opvattingen met ons te delen. U vindt deze terug in verschillende citaten. Daarnaast gebruiken we uitkomsten uit evaluaties en verslagen van onder andere trainingen familiezorg en het Symposium Familiezorg (8 oktober 2009, s-hertogenbosch), en citaten uit verschenen artikelen over de methode familiezorg. De bronnen vindt u steeds onderaan de bladzijden. Schakel tussen theorie, beleid en praktijk Deze publicatie komt voort uit een onderzoek in opdracht van het Expertisecentrum Familiezorg, de Provincie Noord-Brabant en Tranzo, Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Universiteit van Tilburg) naar het invoeren en verankeren van de methode familiezorg in de praktijk van alledag. De invoering en borging van de methode is de schakel tussen de theorie over de methode familiezorg, het beleid (missie en visie, strategie) en de praktijk (organisatie en uitvoering van het werk met cliënten). Een methode kan bewezen effectief zijn, de beleidsintenties nog zo mooi, maar uiteindelijk staat of valt het effect met de implementatie. Dat is precies waar deze publicatie over gaat. Aan het onderzoek en deze publicatie hebben direct en indirect veel mensen meegewerkt. We danken hen daarvoor hartelijk! Want alleen door gezamenlijke inspanning van wetenschappers, beleidsmakers, beroepsbeoefenaars en cliënten ontdekken we patronen waarover we kunnen zeggen: dit werkt! En daar is het ons uiteindelijk om te doen 5. Meer informatie? Misschien vindt u in deze publicatie niet het antwoord op al uw vragen. Mogelijk wilt u nog eens van gedachten wisselen over een en ander, bent u benieuwd naar de laatste onderzoeksresultaten. Of lijkt het u interessant om een werkbezoek af te leggen. Schroom niet om contact op te nemen. Bel of mail naar de Academische Werkplaats Ouderenbeleid en Familiezorg (Tranzo, Universiteit van Tilburg) of het Expertisecentrum Familiezorg (zie colofon). In het vervolg korten we Expertisecentrum Familiezorg af tot de naam die in de praktijk gehanteerd wordt: ExFam. 5 Vrij naar Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2009). Wat werkt wordt bepaald door de context. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken (TSS), 63, 3, 25-27. 9
Wie zijn met de methode familiezorg aan de slag? Een greep uit de organisaties, beroepsgroepen en overheidsinstellingen 6. - Wmo-/zorgloketten In gemeenten Tilburg, Reusel de Mierden, Waalwijk, Loon op Zand, Amsterdam, Utrecht, Goirle, Uden, Dongen, 7 West-Brabantse gemeenten, 6 gemeenten in Rivierenland - Woon- en zorgvoorzieningen / ouderenadvisering Den Herdgang (Tilburg), Kievitshorst (Tilburg), zorgbemiddelaars Thebe en De Wever, De Twern (Tilburg), BerneZorg (Heeswijk Dinther), Avoord Zorg en Wonen (Etten-Leur), RSZK de Kempen, Birgen di Rosario Curaçao - Thuiszorgorganisaties Thebe Thuiszorg, Thuiszorg Pantein, Thuiszorg Banda Bou en Thuiszorg Wit-Gele Kruis Curaçao, Brabantzorg, Zuidzorg, Thuiszorg West- Brabant - Maatschappelijk Werk AanZet regio Oss/Uden-Veghel - MEE-organisaties Utrecht, Noord-Brabant - Zorg voor mensen met kanker IKZ Eindhoven - Zorg voor mensen met dementie Dementieondersteuningsnetwerken (Annevillegroep Boshoeve, Rijsbergen) - Organisaties mantelzorgondersteuning / consulenten mantelzorg Via STOC (Bunnik), mantelzorgwinkel Uden-Veghel, Markant (Amsterdam), regio Boxtel, regio Land van Cuijk, regio de Kempen, regio Geldrop, HOOM West Brabant - Ziekenhuis en Revalidatiecentrum Elisabeth Ziekenhuis Tilburg, RCL en Gemini in Tilburg - Verschillende organisaties werkzaam in een werkgebied Op initiatief van GG&GD Utrecht: Stichting MEE Utrecht, Gooi & Vecht, Indigo (GGZ preventie), Doenja Dienstverlening, wijkpedagoog GG&GD Utrecht, Centrum Maliebaan (verslavingszorg preventie), Stichting Stade (Profiel en mantelzorgondersteuning) - Huisartsen Brabant, samen met Robuust - Jeugdartsen Artsen (vereniging) Jeugdgezondheidszorg Nederland (AJN) - Vrijwilligers Contour Tilburg, Toon Hermanshuis, Zorgbelang in het kader van allochtone familiezorg, Vicki Brownhuis (inloophuis voor volwassenen en kinderen met kanker en hun naasten) - Gemeenten en provincies Gemeenten Midden-, West-, Zuid-Oost- en Noord-Oost Brabant, in totaal 34 gemeenten, gemeente Utrecht, gemeente Amsterdam, Provincie Noord-Brabant en Provincie Noord- Holland 6 Voor een overzicht van de opleidingen waar de methode familiezorg een plaats heeft gekregen: zie hoofdstuk 5. 10 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
1 Waarom de methode familiezorg prikkelt De methode familiezorg prikkelt, spreekt mensen aan. Dat komt doordat: - de kern van de methode familiezorg zich richt op het hart van de zorg: de relaties tussen familieleden die motiveren om zorg te verlenen. - de grondslag open communicatie leidt tot minder stress van de methode bewezen effectief is. - de methode familiezorg invulling geeft aan vernieuwend zorgbeleid. Kern van de methode familiezorg richt zich op relaties De methode familiezorg richt zich op de onderlinge relaties tussen zorgvragers en hun familieleden. Die onderlinge relaties vormen het hart van de zorg, zegt Beneken genaamd Kolmer. Op de vraag wat mantelzorgers motiveert om langdurig en intensief voor hun naasten te zorgen hebben zij een eenduidig antwoord: de relatie met degene voor wie zij zorgen is voor hen een motiverende kracht om zorg te verlenen. ( ) Het hart van de familiezorg is daar waar de zorg gegeven wordt, waar families vragen, problemen en wensen hebben. Zowel partners als kinderen hebben een relatie met de zorgvrager die door ziekte beïnvloed wordt. 7 Experts en beroepskrachten menen dat de zorg zich moet richten op de onderlinge relaties tussen cliënten of patiënten en de familieleden die betrokken zijn bij de zorg, ook wel relationele zorg genoemd. Zo bepleiten geraadpleegde experts in een quick scan naar ondersteuningsmogelijkheden voor jonge mantelzorgers (NIVEL, 2008) een gezinsgericht aanbod waarbij de beroepskracht aandacht heeft voor de onderlinge relaties in het gezin. Als voorbeeld wordt de methode familiezorg van Beneken genaamd Kolmer (2007) genoemd. Het NIVEL (2008) concludeert dat de jonge mantelzorgers geholpen zijn met 7 Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2007). Van mantelzorg naar familiezorg: een noodzakelijke gedaanteverwisseling. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen (TSG), 85, 4, 195, p. 195 11
een dergelijke gezinsgerichte aanpak, zonder overigens daarbij de behoefte aan individuele ondersteuning aan de jonge mantelzorger uit het oog te verliezen 8. Managers en beleidsmakers herkennen dat de onderlinge relaties tussen zorgvragers en mantelzorgers een belangrijk motief vormen om zorg te ontvangen en te verlenen. Ze willen hun zorgbeleid, diensten en hulpverlening, en opleidingsprogramma zo inrichten, dat dit recht doet aan deze belangrijke constatering. Peter Westerhof, voormalig directeur Zorgcentrum Den Herdgang, nu van Zorgcentrum Reyshoeve, eveneens onderdeel van De Wever: De familie is de schakel tussen verleden, heden en toekomst van een bewoner. Het respecteren van de familie begint met de vraag: En welke wens heeft u als familielid? Hoe kunnen wij u helpen? En wilt u ons helpen? ( ) Familieleden voeden ons met ervaringen over hoe om te gaan met de bewoners. ( ) Daar kunnen wij als zorgcentrum veel van leren 9. Patricia Bender, locatiemanager BerneZorg: We vinden het belangrijk dat de cliënt na opname de eigen sociale context in stand houdt. Dat betekent dat wij betrokken willen zijn en blijven bij eigenlijk het totale leven van de cliënt 10. Stefanie Boland, beleidsmedewerker gemeente Tilburg: Je kunt de mantelzorger niet los zien van de zorgvrager. Hun behoeften zijn met elkaar verbonden 11. Bewezen effectief Het fundament van de methode familiezorg is bewezen effectiviteit. Het promotieonderzoek naar familiezorg en zorgverantwoordelijkheid toont aan dat de methode in de praktijk leidt tot meer open communicatie tussen het zorgafhankelijke familielid, de andere familieleden en de professional die bij het gezin betrokken is. Bewezen is dat open communicatie leidt tot minder stress 12. Minder stress 8 De Veer, A. J. E., Francke, A. L. (2008). Opgroeien met zorg. Quick scan naar de aard en omvang van zorg, belasting en ondersteuningsmogelijkheden voor jonge mantelzorgers. Utrecht: NIVEL, p. 10 en 41 9 In: Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2007). De kunst van het ontmoeten: onderzoek, scholing en praktijk in de familiezorg. Delft: Eburon, pp. 70-71 10 P. Bender, persoonlijke mededeling, 8 juni 2010. 11 S. Boland, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. 12 Zie proefschrift Beneken genaamd Kolmer (2007), verwijzing naar Vuijk, 1986. 12 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
kan overbelasting voorkomen of verminderen. Deze preventieve aanpak leidt op den duur tot minder en/of minder zware aanspraak op intensieve en dure diensten en professionele zorg. Het feit dat de belangrijkste grondslag van de methode familiezorg bewezen is, is een argument voor beleidsbepalers en managers om voor deze methode te kiezen boven andere methoden. Stefanie Boland, beleidsmedewerker gemeente Tilburg: De methode familiezorg sluit goed aan bij ons beleid. We vinden het daarom ook belangrijk om goed te kijken naar het effect. De gemeente Tilburg draagt financieel bij aan het wetenschappelijk effectonderzoek naar de methode familiezorg, dat onder andere wordt uitgevoerd bij het Tilburgse Wmo-loket (Loket Z) 13. Frits Letschert, Provincie Noord-Brabant: In de notitie Informele zorg 2009-2010 stelt de provincie Noord-Brabant zich ten doel een impuls te geven om te komen tot een krachtig, samenhangend veld, gericht op een toekomstbestendige zorgstructuur. Om dit te realiseren hebben wij enkele actiepunten benoemd. Eén daarvan is familiezorg. De provincie Noord-Brabant heeft het Expertisecentrum Familiezorg opdracht gegeven om in 2009 en 2010 de methode familiezorg Brabant-breed uit te rollen. De methode familiezorg als schroef door de gezondheidszorg 14. Aansprekende beleidsvisie De methode familiezorg spreekt politici en beleidsmakers aan om redenen die hierboven genoemd zijn. Daarbij komt dat er bij sommigen twijfel bestaat over het effect van bepaalde reguliere vormen van mantelzorgondersteuning, zoals respijtweekeinden en lotgenotencontact: Ondanks deze prachtige initiatieven (respijtvoorzieningen) zijn de mantelzorgers niet voldoende geholpen, hooguit even ontlast uit de zorgsituatie (p. 195) 15. Een toelichting door Deirdre Beneken genaamd Kolmer: De term mantelzorger is in 1971 bedacht door professor Hattinga Verschure. Ik ben daar van afgestapt. Het doelgroepenbeleid dat daaruit is voortgekomen, hield onder meer in dat er speciale weekeinden werden georganiseerd voor mantelzorgers. 13 S. Boland, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. 14 F. Letschert, persoonlijke mededeling, juni 2010. 15 Beneken genaamd Kolmer, D.M. (2007). Van mantelzorg naar familiezorg: een noodzakelijke gedaanteverwisseling. Tijdschrift voor Gezondheidswetenschappen (TSG), 85, 4, 195. 13
Dus niet voor degene die ziek is. Ik heb jongeren naar de Veluwe zien vertrekken, terwijl de moeder met kanker thuis achterbleef en er niets aan die vastgelopen thuissituatie werd gedaan. Ook heb ik ruzies meegemaakt tussen zorgbehoevende en familieleden. Ben ik dan zo verschrikkelijk dat jullie een weekeind weg moeten? Is het zo erg om voor mij te zorgen? Dat is de omgekeerde wereld. (...) (p. 1). Mantelzorgsteunpunten (...) hadden (...) niet mogen ontstaan. Ik wil geen nieuwe beroepskrachten die zich focussen op de mantelzorger, maar dat de al bestaande professionals oog hebben voor het gezinssysteem. Dat ze snappen dat wanneer er iets ergs gebeurt met een van de familieleden dit effect heeft op het hele gezin. Zo n gezin verdient ondersteuning. (...) Uitgangspunt is dat je die zorg het beste kunt realiseren door de wensen en behoeften van zowel zorgvrager als de familiezorgers op elkaar af te stemmen. (...) Dat inzicht bestaat al heel lang en is dus niet vernieuwend. Wijkverpleegkundigen werkten altijd al op die manier, maar die zijn jammer genoeg in de jaren tachtig weggesaneerd. Daarmee werd de sociale component ineens verlaten en vervangen door patiëntgericht werken. Het gevolg was dat zorgverleners steeds minder met familieleden spraken. (...) Zorgverleners moeten daarom terug naar de kern: hoe geef je zorgbehoevende en familieleden goede ondersteuning? Alles draait daarbij om open, transparante communicatie. 16 Deze visie op ondersteuning aan gezinnen met een langdurig ziek familielid biedt een gefundeerd beleidskader en praktische invulling van het Wmo-prestatieveld mantelzorg en vrijwilligerswerk. Gedeputeerde jeugd, cultuur en samenleving Provincie Brabant Brigitte van Haaften in haar lezing tijdens het Symposium Familiezorg op 8 oktober 2009 te s-hertogenbosch: De belangstelling voor zorg is niet vreemd. Het doet immers iets met mensen. (...) Het belang van informele zorg neemt toe, en dat mensen hun eigen verantwoordelijkheid nemen. (...) Zorg kan iets moois blijven met de juiste ondersteuning. (...) Daarom stimuleert de Provincie het breed uitzetten van de methode familiezorg in Noord-Brabant 17. 16 Beneken genaamd Kolmer in: Van Hoof, J. (2010). Palliatieve zorg, 5, 1, 1-3., p. 3 17 Vissers, K. (2009). Verslag Symposium Familiezorg 8 oktober 2009 s-hertogenbosch. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg. 14 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Wethouder Gon Mevis uit Tilburg na een werkbezoek bij de toen nog genoemde - Stichting Mantelzorg Midden-Brabant: Het gaat (...) er niet om zoveel mogelijk individuele mantelzorgers te bereiken. Maar om zorgverleners die in gezinnen zorg verlenen, kennis te laten verwerven zodat ze als het ware automatisch aandacht besteden aan het hele gezin. Want overal waar een zorgverlener met mensen in aanraking komt, heeft hij of zij automatisch ook contact met familieleden die kortere of langere tijd extra zorgtaken moeten verrichten, en om moeten leren gaan met de ziekte of handicap van de patiënt. De familiezorgbenadering heeft vergaande consequenties. Hoe vergaand, dat hebben we via een discussie uitgewerkt. Boeiend 18. Stefanie Boland, beleidsmedewerker gemeente Tilburg, verwoordt de visie van de gemeente op het Wmo-beleid: Tilburg wil een stad in evenwicht zijn, met een goede balans tussen eigen verantwoordelijkheid van burgers en een sterke lokale samenleving. Actieve burgers, maatschappelijke organisaties en de gemeente ondersteunen samen medeburgers. De methode familiezorg past hier goed bij. De gemeente is daarbij daadkrachtig, gaat vernieuwende samenwerkingsverbanden aan en biedt ruimte om te experimenteren. 19 18 www.tilburg.nl/mevis, geraadpleegd 27 juni 2009. 19 S. Boland, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. 15
Grondslagen methode familiezorg - De grondslag van zorg is ontmoeting - Zorg speelt zich altijd af in de privésfeer - Een ideale ontmoeting begint met invoegen - Open communicatie leidt tot minder stress - In een gesprek is het gemeenschappelijk doel altijd de rode draad - Ontschuldigen is nodig om waardevrij met anderen om te gaan - Over emoties kun je niet onderhandelen - Het onderscheiden van feit en mening opent -en sluit waar nodig- deuren - Integer contact is de bal spelen, en niet de man - Wat de ander van mij de familiecoach - vindt en ik van de ander, doet niet ter zake - Ken jezelf voordat je de ander wil leren kennen - Intuïtie bestaat niet Dr. D.M. Beneken genaamd Kolmer ontwikkelde verschillende grondslagen van de methode familiezorg: Ik krijg altijd een kick van het woord grondslag. Ik word er enthousiast van. Misschien omdat het verwijst naar iets wat we met elkaar afspreken, wat we met elkaar delen, en wat een tijd geldig is. ( ) Een grondslag is voor mij een mensbeeld dat bestaat uit opvattingen over mens-zijn en het menselijk functioneren 20. 20 In: Beneken genaamd Kolmer, D. & Sonna, V. (2009). Art 4 Care. Grondslagen in de familiezorg. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg., p. 6 16 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
2 Effecten van het werken met de methode familiezorg op zorgvragers en hun families We hebben al het een en ander opgemerkt over de bewezen effectiviteit van het fundament van de methode (p. X). Het feit dat de methode familiezorg - mits goed ingezet - leidt tot open communicatie en daardoor tot minder stress, staat dus niet ter discussie. In aansluiting op het promotieonderzoek van de grondlegger van de methode familiezorg voert fluent Zorgadvies (Hilversum) momenteel een wetenschappelijk onderzoek uit naar het effect van de methode. De resultaten zijn eind 2010 te verwachten. Wat is er nu al meer te zeggen over het praktisch effect van de methode familiezorg op de zorgvragers en hun families? We noemen opmerkelijke effecten aan de hand van specifieke kenmerken van de methode: - De familie komt rond de tafel - De draagkracht van de familie is versterkt - De familie is betrokken bij de zorg - De hulp is op elkaar afgestemd Daarnaast beantwoorden we de vragen: - Wat is er bekend over de cliënttevredenheid? - Hoe kijken beroepsbeoefenaren in de praktijk aan tegen de geschiktheid van de methode: voor welke groepen cliënten en patiënten wel, en welke niet? De familie komt rond de tafel Een artikel in de Volkskrant kopt: Familiezorg begint aan de keukentafel. De familiecoaches nodigen de families nooit uit op kantoor, want daar zie ik niet hoe ze leven. Op kantoor merk ik niet of het thuis naar urine ruikt; juist op die plek moeten ze zich zien te redden 21. 21 Beneken genaamd Kolmer in: Van Velzen, F. (2009, 22 oktober). Familiezorg begint aan de keukentafel. Volkskrant. 17
De eerste kennismaking met de gezinsleden is cruciaal: Het komt voor dat familieleden al lang niet meer met elkaar over de gezinssituatie hebben gesproken. (...) Waar het om gaat is dat je mensen bij elkaar brengt, zodat ze weer een dialoog met elkaar aangaan. Het gaat om de onderlinge klik. ( ) Tijdens trainingen hoor ik (trainer) wel eens dat familieleden komen uithuilen bij het steunpunt mantelzorg. Dat lijkt mooi en zal ongetwijfeld opluchten. Maar als zorgverlener wil ik die tussenpersoon helemaal niet zijn. Familieleden moeten de gevoelens met elkaar delen. Als ik naar een familie ga, vraag ik bijvoorbeeld aan de dochter Wat gebeurde er met jou toen je moeder in een rolstoel terecht kwam? Dan begint ze misschien te huilen, maar dat is helemaal niet erg. Vertel het maar tegen je moeder. Als dat gesprek eenmaal op gang komt, kan ik in principe al weg 22. Praktijkvoorbeeld Familiecoach Bibian Hopmans van ExFam: Een familiecoach ExFam heeft een kennismakingsgesprek met het gezin, waarbij de gezinsleden hun wensen naar elkaar uitspreken middels de ansichtkaartenmethode. Gezinsleden kiezen ieder voor zich een ansichtkaart uit ongeveer veertig verschillende kaarten met een afbeelding die hen speciaal aanspreekt. Vader spreekt zijn wens uit naar zijn 15-jarige zoon: Ik zou je graag meer beneden willen zien. Familiecoach: Hoezo, vertel eens. Vader: Ik mis je, het was vroeger altijd gezellig als je bij ons beneden zat. Je hebt humor en je bent een leuk jong. Vroeger deden we veel leuke dingen samen, zoals op deze kaart. Deze kaart laat onze zeiltochten zien die we samen hebben gemaakt. Genoten hebben we toen! Familiecoach vraagt aan de blozende zoon: Reageer eens op wat je vader zegt, heb je dit al eens eerder gehoord? Zoon: Tja, dit is nieuw voor mij. Alle zorg gaat hier naar mijn broertje met Down. Ik deed er niet meer toe. Gezellig was het ook niet meer thuis. Je weet wel veel ruzies en zo. Als ik dan thuis kwam dan ging ik maar naar boven om niet meer naar de ruzies te hoeven luisteren en zodat mijn broertje de aandacht kon krijgen die hij nodig had. Vervolgens zei mijn vader altijd: Ja, kies maar weer de makkelijkste weg, ga maar weer naar boven. En dat natuurlijk niet op vriendelijke toon. Dat hij mij nu blijkbaar mist, tja dat doet me wel wat. Na de eerste afspraak met de familiecoach zit zoon s avonds beneden zijn thee te drinken en halen ze oude herinneringen op 23. 22 Beneken genaamd Kolmer in: Van Hoof, J. (2010). Palliatieve zorg, 5, 1, 1-3., p. 2 23 B. Hopmans, persoonlijke mededeling, 10 mei 2010. 18 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
De methode familiezorg brengt de betrokken familieleden weer rond de tafel. Maar hebben gezinnen daar behoefte aan? Uit interviews met families blijkt dat families daar zeker behoefte aan hebben, al wordt die behoefte in eerste instantie niet altijd geuit. Onderzoeker Tim Choy zegt hierover: Het is niet altijd leuk om over moeilijke onderwerpen of over dingen die je dwars zitten te praten. Verzwijgen is meestal makkelijker, maar dat haalt de kou niet uit de lucht. Doordat de hulpverlener het contact en de dialoog tussen familieleden begeleidt, kunnen familieleden hun zegje doen. Als dat op een constructieve en open manier gebeurt, is de opluchting meestal een feit. De steen is als het ware uit de buik en daar is altijd behoefte aan. Bovendien kunnen in het gesprek tal van oplossingen naar voren komen, bijvoorbeeld hoe de zorg meer evenredig te verdelen over meer familieleden of te horen krijgen dat je zieke partner het helemaal niet erg vindt als je meer tijd aan jezelf besteedt 24. Draagkracht van de families is versterkt De methode familiezorg versterkt in theorie en praktijk het draagvlak van het gezin als geheel. De beroepskracht stimuleert en faciliteert de gezinsleden zich naar elkaar uit te spreken, aan te geven wat hun wensen en behoeften zijn, en met elkaar praktische afspraken te maken over hoe ze met bepaalde zaken omgaan. Dat zorgt dat de gezinsleden niet elkaar tegenwerken, maar mét elkaar werken. Dit versterkt de draagkracht van het gezin. De gezinsleden leren tevens hoe ze ook in de toekomst beter met elkaar kunnen communiceren. Dit werkt preventief; in toekomstige moeilijke situaties weten ze elkaar beter te vinden en samen oplossingen te zoeken voor de vraagstukken waar ze voor staan. Families zijn betrokken bij de zorg Door de ziekte van een familielid moeten de betrokkenen leren omgaan met elkaar in een nieuwe situatie. De beroepskracht kan hen hierbij helpen. Centraal staat het leren onderhandelen met elkaar, over hun voorkeur voor bepaalde zorgtaken, over welke taken ze liever overlaten aan een beroepskracht en hoe ze met elkaar de taken verdelen. Families willen betrokken worden bij de zorg, maar wel zodanig dat ze niet overbelast raken. 24 T. Choy, onderzoeker bij fluent Zorgadvies en promovendus bij Tranzo van de Universiteit van Tilburg, persoonlijke mededeling, 28 april 2010. 19
Stefanie Boland, beleidsmedewerker gemeente Tilburg, vindt het van groot belang dat het Wmo-loket Z niet alleen kijkt naar de behoeften van de zorgvrager, maar ook naar de draagkracht van de familie: Welke zorg kunnen mensen elkaar geven? Zijn ze daartoe wel in staat? Is gezien de ernst van de ziekte van de zorgvrager aanvullende zorg nodig? De methode familiezorg geeft hierin meer inzicht. En dat wordt steeds belangrijker, zeker als Loket Z in de toekomst zelf gaat indiceren. 25 Peter Westerhof van Den Herdgang zegt: We willen eigenlijk de zorg zo organiseren dat de klant zich niet buitengesloten voelt, maar actief betrokken is bij de invulling van de voortzetting van zijn of haar leven en zelf mede de regie voert over wat er aan zorg en dienstverlening geleverd moet worden. We willen ook echt de familie beter leren kennen. ( ) We stellen ook hen vragen: Wat kunt u voor ons betekenen, maar vooral hoe kunnen we samen - klant, familie en professional - goede afspraken maken. ( ) Wat kan de klant, de professional en wat kan de familie 26. De hulp is op elkaar afgestemd Het gezin van John Monsieurs bestaat uit hemzelf als afgestudeerd familiezorger zoals hij zichzelf noemt, zijn vrouw die op 38-jarige leeftijd een herseninfarct kreeg, en zijn twee dochters. Voor deze mensen neemt de gezinssituatie een wending met de komst van een professional die met de methode familiezorg werkt: Talrijke hulpverleners hielden zich op een bepaald moment en op hun eigen manier met ons bezig. Maar ik kreeg het gevoel niets op te schieten met de opgedane kennis en ervaring. Sterker nog, we groeiden als gezin steeds meer uit elkaar. Deze nieuwe professional die met de methode familiezorg werkt benaderde John, zijn vrouw en dochters als één gezin. De hulp van verschillende beroepskrachten - ieder gezinslid had één of meer hulpverleners - werd op elkaar afgestemd. John deed tijdens het Symposium Familiezorg op 8 oktober 2009 een dringend beroep op de aanwezige professionals om vanuit een proactieve houding integrale hulp te organiseren voor gezinnen: Hoe sneller de hulp start, des te beperkter kan de gevolgschade van het trauma voor het gezin zijn 27. Daaraan voegt John Monsieurs toe: Bijkomend positief effect van de snelle start is de reductie van zorgkosten! 28 25 S. Boland, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. 26 P. Westerhof. (2009, 8 oktober). Ongepubliceerde Lezing Symposium familiezorg. s-hertogenbosch. 27 Vissers, K. (2009). Verslag Symposium Familiezorg 8 oktober 2009 s-hertogenbosch. Tilburg: Expertisecentrum Familiezorg. 28 J. Monsieurs, persoonlijke mededeling, juni 2010. 20 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Binnen de methode familiezorg geldt het uitgangspunt dat het grote aantal hulpverleners rondom één gezin nergens voor nodig is. Een gezin wordt daar niet beter van. Hulpverleners weten op den duur meer van een gezin dan de gezinsleden van elkaar. Dat is pijnlijk. We onderschatten daarmee de draagkracht van de familieleden zelf. Families geven aan dingen zelf te willen doen. En terecht. Als zorgverlener ben je slechts een bemiddelaar om het proces te begeleiden en patronen te herkennen. Uiteraard wel met kennis en kunde, zodat je de zorg vakinhoudelijk en procesmatig kunt begeleiden 29. Samen de bal spelen, niet de man Directeur Klaartje van Montfort van ExFam zegt in haar lezing op het Symposium Familiezorg, 8 oktober 2009, s-hertogenbosch: Hoe vaak horen we elkaar zeggen dat we het samen moeten doen - de integrale aanpak - en hoe vaak schenden we deze woorden? Het gaat echt niet vanzelf! Maar alle ingewikkelde processen dienstbaar maken aan de overtuiging dat samenwerken, een integrale aanpak van een intensieve zorgsituatie, bijdraagt aan een betere samenleving. Je moet lef hebben en er echt iets voor willen doen. Hoe? Simpel door zelf het goede voorbeeld te geven: grondslagen formuleren met elkaar, open communiceren, transparant zijn in je bedoelingen en eerlijk en helder in je boodschap. Blijven oefenen met elkaar en van daaruit het vertrouwen geven aan collega s van andere organisaties en met hen een relatie aangaan. Echte interesse tonen in wat anderen je te vertellen hebben, meer luisteren en invoegen en vooral jezelf en je eigen organisatie minder belangrijk vinden. Dat kan pas als je jezelf goed kent, als je weet wat je waard bent. (...) Het is onze opdracht degenen die het minder hebben een beter perspectief te bieden. En dat doe je met het beste resultaat wanneer je met z n allen de bal wilt spelen en niet de man 30. Cliënttevredenheid vergroot Dat de cliënttevredenheid is verhoogd blijkt onder meer uit het onderzoek van fluent Zorgadvies onder families en hulpverleners. Onderzoeker Choy: Families bleken zeer te spreken over de inbreng van de hulpverleners. Niet alleen over het feit dat de hulpverlener de familie ondersteunt bij de verzorging, maar ook dat hij of zij de familie in dialoog met elkaar brengt en zaken voor elkaar krijgt bij andere instanties die voor families onoplosbaar lijken. De methode familiezorg heeft hulpverleners bewust gemaakt van het familiesysteem en wat mantelzorg voor de ontwrichting van dat systeem kan betekenen. 29 Beneken genaamd Kolmer in: Van Hoof, J. (2010). Palliatieve zorg, 5, 1, 1-3., p. 2 30 K. van Montfort. (2009, 8 oktober). Ongepubliceerde Lezing Symposium Familiezorg. s-hertogenbosch. 21
Bij deze hulpverleners is er dan ook alles aan gelegen om de zorg voor de familie zo optimaal in te steken. En dat kan alleen als alle instanties rondom de familie de juiste input geven en goed samenwerken. Naast dit bewustzijn zijn hulpverleners door de training ook assertiever geworden om deze instanties te benaderen en zaken voor elkaar te krijgen. Ze kunnen nu ook beter beredeneren waarom niet gegeven hulp door een collega-instantie schadelijk is voor de familie. Door hen daarvan te overtuigen, wordt de zorg sneller en beter verstrekt. En daar is de familie natuurlijk erg over te spreken 31. Peter Westerhof van zorgcentrum Den Herdgang ziet heel direct dat de cliënttevredenheid is toegenomen: We beseffen steeds meer dat het niet gaat om ons als professionals, maar om het welbevinden van de klanten. We zien door onze benadering dus ook een sterke vermindering van de formele klachten. Families en klanten vragen sneller en weten ons veel beter te vinden omdat goede afspraken zijn gemaakt over het zorgplan en de bereikbaarheid van elkaar. De communicatie is veel positiever geworden 32. Is de methode familiezorg de juiste benadering voor alle gezinnen? De methode familiezorg is een manier om vraaggericht te werken, de vraag achter de vraag te achterhalen. De methode lijkt dus wel het panacee voor alle gezinnen met een complexe en langdurige zorgsituatie. Maar hoe kijken de beroepsbeoefenaren daar tegen aan? De deelnemers aan de training Preventieve familiezorg (GG&GD Utrecht) hebben zo hun mening over de toepasbaarheid van de methode. Ze vinden de methode familiezorg geschikt als preventieve aanpak in gezinnen waar sprake is van een zorgsituatie als gevolg van ziekte, handicap, verslaving, ouderdom, financiële problemen, echtscheiding en huisvestingsproblemen. De methode is niet geschikt, zo vinden zij, of ze twijfelen sterk, als het gaat om gezinnen waar ouders iets absoluut niet te weten mogen komen over hun kind, omdat dit de veiligheid van het kind in gevaar brengt (denk aan eerwraak, loverboyproblematiek, tienerzwangerschap); bij ouders met combinatie van licht verstandelijke beperkingen en psychiatrische problemen, die geen inzicht hebben in hun eigen problematiek; en individuele problemen in een context van alleenstaanden. 31 T. Choy, persoonlijke mededeling, 28 april 2010. 32 P. Westerhof. (2009, 8 oktober). Ongepubliceerde Lezing Symposium familiezorg. s-hertogenbosch. 22 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Verschil van mening bestaat er tussen de deelnemers over de inzet van de methode in gezinnen waar geen Nederlands gesproken wordt. Het idee om met tolken te werken spreekt niet iedereen aan. De deelnemers aan de training benadrukken dat de methode geen behandelmethode is en daarom ook niet ingezet moet worden in behandeling van bijvoorbeeld ernstige verslavings- en psychiatrische problematiek. Elementen van de methode familiezorg kunnen volgens hen wel goed werken binnen een behandeling, zoals de manier om een gesprek met alle betrokkenen te voeren 33. De grondlegger van de methode zegt over de toepasbaarheid van de methode: De methode is oorspronkelijk ontwikkeld voor alle gezinnen met een zorgvraag, en daarbij speelt afkomst geen rol. De zorgsituatie staat centraal en in de begeleiding wordt daarbij gebruik gemaakt van voorzieningen in het desbetreffende land, in ons geval Nederland en Curaçao. Persoonlijk heb ik tot nu toe geen gezinssituatie gehad waarbij de methode niet geschikt is. Dit komt mijns inzien vooral door het ingebouwde invoegen (aansluiten bij de cliënten), de vraag achter de vraag analyse, kijken naar het hele systeem zonder schuldige aan te wijzen, en de analyse die de professional achtergrondinformatie geeft over waarom een situatie is zoals deze is. Wel is het zo dat onderwerpen en opdrachten in gesprekken kunnen variëren. Eigenlijk werkt de methode in elke situatie, omdat het op tijd doorverwijzen in de methode is ingebouwd 34. 33 Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht. 34 D. Beneken genaamd Kolmer, persoonlijke mededeling, 18 juni 2010. 23
24 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
3 De methode invoeren in welzijns- en zorgorganisaties Welke wijze lessen kunnen we trekken uit de praktijkervaringen met het invoeren van de methode familiezorg in welzijns- en zorgorganisatie? Wat zeggen uitvoerende medewerkers over wat hen helpt om met de methode te (gaan) werken? Uit hun reacties op vragen over het invoeren van de methode komen enkele thema s naar voren: - Rol van gemeente, rol van organisaties - Draagvlak bij management - Training medewerkers - Instellen werkgroep - Aanpassen werkprocessen en hulpmiddelen - Introductie in de organisatie Tot slot geven we enkele bevindingen weer over het effect van de ingevoerde methode op de medewerkers van de organisatie. Rol van gemeente, rol van organisaties De gemeente Tilburg sprak zich in 2007 expliciet uit voor de inzet van de methode familiezorg. Vanaf die tijd faciliteert de gemeente het uitdragen van de methode naar maatschappelijke organisaties en zorginstellingen via een meerjarensubsidie. Verder is de gemeente Tilburg sinds de invoering van de Wmo gestart met de scholing en training on the job van hun eigen Wmo-loketmedewerkers. De gemeente Tilburg heeft in samenspraak met ExFam en de Twern (de organisatie voor maatschappelijke diensten) prestatieafspraken gemaakt voor de duur van vier jaar. De medewerkers van Exfam blijven de families in een intensieve zorgsituatie begeleiden onder andere door het voeren 25
van familiegesprekken. Uitvoerende werkzaamheden van ExFam (vooral in het kader van welzijnsactiviteiten) zijn overgedragen aan medewerkers van de Twern. Denk hierbij aan taken als: het geven van informatie en advies aan individuele familieleden in een zorgsituatie; het organiseren en het uitvoeren van groepsgewijze ondersteuning (inloopochtenden) aan familiezorgers; het organiseren en uitvoeren van de jaarlijkse Dag van de Mantelzorg; en werkzaamheden die voortkomen uit het werken met de methode familiezorg, zoals het voeren van een familiegesprek en het organiseren van een bijeenkomst van professionals die bij de zorgsituatie betrokken zijn. Hiertoe zijn de beroepskrachten van de Twern geschoold in de methode familiezorg en vindt er supervisie plaats vanuit ExFam. De GG&GD van de gemeente Utrecht kiest in 2008 een vergelijkbare aanpak. Het project Preventieve familiezorg van de afdeling Epidemiologie en gezondheidsbevordering (o.a. mantelzorgondersteuning) stimuleerde en faciliteerde de kennismaking met de methode en de training van een divers samengestelde groep beroepskrachten werkzaam bij verschillende Utrechtse welzijns- en zorgorganisaties. Een uitgebreide schriftelijke en mondelinge evaluatie leidde tot de uitspraak van verschillende managers om verder te gaan met de invoering van de methode in de eigen organisatie. Ze vroegen de GG&GD dit te faciliteren. De deelnemende organisaties formuleerden gezamenlijk hun wensen op gemeentelijk niveau. Ze maakten duidelijk dat een uitgesproken gemeentelijke visie op de problematiek van gezinnen met langdurige en ernstige zorgsituaties en de aanpak daarvan zeer wenselijk is. De managers deden een voorstel om een werkgroep te vormen van meewerkende partijen, om te komen tot een plan van aanpak: Samen staan we sterk en we zetten ons in voor een gemeenschappelijke doelgroep. Dit plan zou onder meer moeten omvatten: een inventarisatie van de vindplaatsen van deze gezinnen; een overzicht welke organisaties de doelgroep op deze plaatsen kunnen bereiken; het regelen van financiering voor gezinsinterventies; informatie aan gezinnen en beroepskrachten over de methode en over welke organisaties wat te bieden hebben. De deelnemers aan het GG&GD-project benadrukken het belang om binnen organisaties en in de keten over de schotten heen te willen kijken en handelen. Dit moet resulteren in afspraken met (keten)partners over rolverdeling, doorverwijzing en toeleiding, en consultatie van collega s 35. 35 Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht. 26 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk
Draagvlak bij managers Betrokkenheid, enthousiasme en draagvlak bij managementteam en teamleiders, onderbouwd en passend aan de ontwikkelingen in een organisatie. Dit is volgens Patricia Bender van BerneZorg het antwoord op de vraag wat de ultieme tip is voor een geslaagde invoering van de methode. In BerneZorg was het besluitvormingsproces relatief eenvoudig door de platte organisatiestructuur. Na de kennismaking tussen de locatiemanager en Klaartje van Montfort van ExFam is er een bezoek gebracht aan zorgcentrum Den Herdgang waar directeur Peter Westerhof vertelde over de methode en de effecten van de methode. Daarna volgde een workshop voor het managementteam en de middenkaderleden. De locatiemanager en het hoofd personeel en organisatie deden vervolgens voorstellen aan het managementteam, die op hun beurt besloten verder te gaan met de introductie van de methode binnen de organisatie. Dit leidde tot kennismaking met de methode door de overige teamleiders en werd tot slot besloten de methode te gaan gebruiken. Bender: Dit was een prima route omdat daardoor het draagvlak voor de methode van het management tot en met het middenkader aanwezig was 36. Ook anderen onderschrijven het belang van een stevig draagvlak bij het management. Zo formuleren de deelnemers aan de training in Utrecht de wens: Commitment van de raad van bestuur en raad van toezicht, gedragen door de visie van de organisatie 37. Verschillende geraadpleegde personen voor dit onderzoek zeggen speciaal voor het management en het middenkader een presentatie of workshop te hebben georganiseerd. Hierdoor zien en ervaren managers en middenkader wat de methode familiezorg inhoudt. Tegelijkertijd kunnen ze hun vragen stellen. Managers en beleidsmedewerkers hebben deelgenomen aan de meerdaagse training van de uitvoerende medewerkers. Dit biedt goed zicht op de methode en op de consequenties van het werken met de methode in de praktijk van alledag. Training medewerkers In alle invoeringstrajecten neemt de groepsgewijze training van de uitvoerende medewerkers een belangrijke plaats in. Dit betreft meestal een training op maat van een groep van twaalf tot achttien 36 P. Bender, persoonlijke mededeling, 8 juni 2010. 37 Tielen, L. (2009, 31 maart). Invoering methode Familiezorg. Ongepubliceerd verslag. Utrecht: GG&GD Utrecht. 27
deelnemers. De groepen kunnen bestaan uit medewerkers met dezelfde functie, zoals de training van de zorgloketmedewerkers van meer Wmo-loketten in Amsterdam. Maar er zijn ook voorbeelden van groepen van medewerkers met verschillende functies, zoals binnen de Twern (ouderenadviseurs, jongerenwerk en maatschappelijk werk), Delta Boxtel (welzijn, zorg en maatschappelijk werk) en in het kader van de Wmo in Reusel de Mierden (loketmedewerkers en vertegenwoordigers van welzijns- en zorgorganisaties). Een gemengde groep heeft als voordelen dat de deelnemers elkaar en de verschillende disciplines beter leren kennen en ze al doende aan een netwerk bouwen voor toeleiding, doorverwijzing en onderlinge consultatie. Bijzonder is dat in BerneZorg ook vrijwilligers getraind worden. Door hun vrijwilligerswerk vormen ze een wezenlijk onderdeel van de organisatie. Vanuit ExFam zijn in Nederland en op Curaçao in de afgelopen jaren duizenden mensen geschoold in de methode familiezorg. De mensen die getraind zijn, zijn afkomstig uit de volgende beroepstakken: verpleging; maatschappelijk werk; verzorgenden; dementie consulenten; psychologen; loket medewerkers; nurse practioners; SPV-ers; welzijnswerkers; ouderenwerkers; praktijkondersteuners; jeugdartsen; mantelzorgmakelaars. Tevens managers en teamleiders van de organisaties waar deze beroepsbeoefenaars werkzaam zijn. Vele families zijn inmiddels met de methode familiezorg begeleid. Onderwerpen In de trainingen komen enkele basisonderwerpen altijd aan bod. Het is afhankelijk van de disciplines in de groep en van de aanwezige competenties welke thema s verder aandacht krijgen en waar verdieping plaatsvindt. Zo staat in een training van zorgloketmedewerkers het doorvragen centraal. In de training van maatschappelijk werkers is veel aandacht voor het goed in kaart brengen van de thuissituatie en loyaliteitsvraagstukken. 28 Methode familiezorg op de driesprong van theorie, beleid en praktijk