Evaluatie, vertaling en ter beschikking stellen van gefundeerde richtlijnen voor het verpleegkundige beroepsveld

Evaluatie, vertaling en ter beschikking stellen van gefundeerde richtlijnen voor het verpleegkundige beroepsveld www.sesa.ucl.ac.be/guidelines oktober 2009 Dr Micheline Gobert Olivia Dardenne Nataly Filion Thérèse Van Durme Prof Tom Defloor Annelies Courtens Dries Grymonpré Dr Katrien Vanderwee 1

Gelieve bij gebruik van dit rapport als volgt te refereren : Van Durme Th., Defloor T., Courtens A., Dardenne O., Filion N., Vanderwee K., Grymonpré D., & Gobert M. (2009) Inventarisering en het tot beschikking stellen van aanbevelingen voor de verpleegkundige praktijk. Het guidelines project. Brussel: Federaal Wetenschapsbeleid & Federale Overheidsdienst Volkgezondheid, Veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu. Comment citer ce rapport? Van Durme Th., Defloor T., Courtens A., Dardenne O., Filion N., Vanderwee K., Grymonpré D., & Gobert M. (2009) Inventaire et mise à disposition de recommandations pour la pratique infirmière. Le projet Guidelines. Bruxelles: Politique Scientifique Fédérale & Service Publique Fédéral Santé Publique, Sécurité de la Chaîne alimentaire et Environnement. 2

Voorwoord Dit project kwam tot stand in het kader van het programma Actie ter ondersteuning van de strategische prioriteiten van de federale overheid in opdracht van de Programmatorische Federale Overheidsdienst (POD) Wetenschapsbeleid, ter ondersteuning van de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, Veiligheid van de voedselketen en Leefmilieu. Het project werd uitgewerkt in samenwerking tussen Université Catholique de Louvain en Universiteit Gent. 3

Samenvatting Ondanks een continue vooruitgang op vlak van kwaliteit en kwantiteit van verpleegwetenschappelijk onderzoek, moet er toch vastgesteld worden dat onderzoeksresultaten niet vaak gebruikt worden op de werkvloer. Dit onderzoek richt zich op één bepaald aspect van de barrières die hiervoor in de literatuur gevonden worden: hoe kunnen verpleegkundigen geholpen worden bij het gebruik van onderzoeksresultaten bij het nemen van beslissingen, rekeninghoudend met de overmatige hoeveelheid aan documenten die ter beschikking gesteld worden enerzijds en de eerder zwakke deskundigheid op vlak van kritische evaluatie van wetenschappelijke gegevens anderzijds. Als antwoord op dit probleem werden de richtlijnen, gebaseerd op de meest recente wetenschappelijk onderbouwde onderzoeksresultaten, ter beschikking gesteld van de verpleegkundigen in beide landstalen. Deze richtlijnen werden geëvalueerd aan de hand van meetinstrumenten, waarvan de kwaliteit op voorhand gemeten werd. In een eerste tijd werd een behoeftenonderzoek uitgevoerd bij kwaliteitscoördinatoren en VG-MZG-coördinatoren (186 verpleegkundigen) van alle Belgische ziekenhuizen om op basis hiervan domeinen te bepalen waarover richtlijnen zouden gezocht worden. De resultaten van dit onderzoek werden vergeleken met het onderzoeksrapport van het Belgisch verpleegkundig college voor de kwaliteit (Lardennois et al., 2006). Op basis hiervan werden volgende domeinen weerhouden en onderzocht: veneus ulcus, diabetes, misselijkheid en braken, sedatie, desoriëntatie, vermoeidheid en malnutritie. Van elke richtlijn werd de methodologische kwaliteit bepaald aan de hand van vier meetschalen. Omdat geen enkele meetschaal de inhoud evalueerde, werd een vijfde meetschaal voorgesteld in het kader van dit onderzoek. Op die manier werd de kwaliteit van de inhoud van de richtlijnen op drie aspecten beoordeeld: de ontwikkeling (beoordeelt in welke mate de aanbevelingen gefundeerd zijn op wetenschappelijke literatuur), de inhoud (beoordeelt in welke mate de aanbevelingen gemotiveerd en genuanceerd worden in functie van een klinische context) en tot slot de oriëntatie (gaat het om een richtlijn met een verpleegkundige focus en aandacht 4

voor het standpunt van de patiënt?). Het totale beoordelingsproces gebeurde door minstens twee onderzoekers; de resultaten werden nadien vergeleken. Bij verschillen in de evaluatie werd naar een consensus gestreefd. De richtlijnen die ter beschikking werden gesteld van het verpleegkundig beroepsveld kunnen nagelezen worden op Internet via volgend adres: www.sesa.ucl.ac.be/guidelines. Na het ter beschikking stellen van de richtlijnen, werd een tevredenheidsenquête uitgevoerd. Ondanks een lage response rate (16%) waren de reacties zeer positief. De respondenten pleitten voor het verdiepen en het uitbreiden van de domeinen waarin de richtlijnen werden gezocht en ter beschikking werden gesteld aan het werkveld, zodat er meer kwalitatieve informatie kan getransfereerd worden naar verpleegkundigen. Het uiteindelijke doel is dat er door verpleegkundigen zorg verstrekt wordt van de best mogelijke kwaliteit aan de personen voor wie zij verantwoordelijkheid dragen. 5

Inhoudsopgave INLEIDING 10 1 PROBLEEMSTELLING 10 2 DOELSTELLING 10 3 DEFINIËRING VAN DE BELANGRIJKSTE BEGRIPPEN 11 3.1 EVIDENCE - BASED NURSING 11 3.2 AANBEVELINGEN VOOR DE VERPLEEGKUNDIGE PRAKTIJK 12 3.3 GUIDELINES 12 3.4 PROTOCOL 12 3.5 PROCEDURE 12 4 FOCUS 13 5 COPYRIGHT 13 6 VERANTWOORDELIJKHEID 13 7 ONAFHANKELIJKHEID 14 8 VOORLOPIG KARAKTER VAN DE INHOUD 14 METHODOLOGIE 15 1. BEHOEFTEONDERZOEK EN SELECTIE VAN DE THEMA S 15 1.1. VRAGENLIJST 15 1.2. PRETEST 15 1.3. POPULATIE 16 1.4. RESULTATEN EN SELECTIE VAN DE THEMA S 16 1.5. SELECTIE VAN DE ESSENTIËLE BEHOEFTE 22 2. SELECTIE 24 2.1 ANALYSE VAN DE EVALUATIE-INSTRUMENTEN VOOR DE RICHTLIJNEN 24 2.2 EVALUATIEPROCEDURE VAN DE RICHTLIJNEN 25 2.3. CLASSIFICATIE VAN DE RICHTLIJNEN 25 3. ONDERZOEKSSTRATEGIE VOOR HET OPZOEKEN VAN RICHTLIJNEN IN WETENSCHAPPELIJKE LITERATUUR 27 3.1. BRONNEN 27 3.2. ONDERZOEKSSTRATEGIE 27 4. LIJST VAN DE WEERHOUDEN RICHTLIJNEN, PER THEMA 33 5. BESCHIKBAAR STELLEN VAN DE RICHTLIJNEN 36 6. TEVREDENHEIDONDERZOEK VAN DE VERPLEEGKUNDIGEN OVER DE WEBSITE 36 5.1. EVALUATIE VAN DE WEBSITE 36 5.2. TEVREDENHEIDENQUÊTE. 37 REFERENTIELIJST 39 BIJLAGEN 41 6

Lijst van de gebruikte afkortingen 2h PG 2 hours Plasma Glucose 5-HT3 5-Hydroxytryptamine3 ABI Ankle Brachial Index ABPI Ankle Brachial Pressure Index AC Anthracycline in combinaison with Cyclophosphamide ACE Angiotensin-Converting Enzyme AET Apport énergétique total AGREE Appraisal of Guidelines Research and Evaluation APA Allocation personnalisée d autonomie ARB Angiotension II Receptor Blockers ASA Acetyl salycilic acid ASA American Society of Anesthesiologists ASCO American Society of Clinical Oncology ASPAN American Society of PeriAnesthesia Nurses BG Blood Glucose BMI Body Mass Index BP Blood Pressure CAD Coronary Artery Disease CAM Complemetary and Alternative Medicine CBO Centraal Begeleidingsorgaan (Nederland) CBT Cognitive Behavioral Therapy CCAS Centres communaux d action sociale CCB Calcium channel blockers CEAP (Clinical severity-etiology-anatomy-pathophysiology) CINV Chemotherapy-Induced Nausea and Vomiting CLAN Comité de liaison alimentation et nutrition CLIC Centres locaux d information et de coordination CMF Cyclophosphamide,méthotrexate, 5-fluorouracil CO2 Koolstofdioxyde CV Cardiovascular CVA Cerebrovascular accident CVD Cardiovascular Disease DHC Diabetes Health Care Team DHP Dihydropyridine DKA Diabetes Keto Acidosis DPP-4 Dipeptidyl peptidase 4 DVT Deep Vein Thrombosis EADV Beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners (Nederland) EB Evidence-Based EBN Evidence-Based Nursing ECG Electrocardiogram ED Erectile Dysfunction EMLA Eutectic Mixture of Local Anesthetics EN Enterale Nutritie ESPEN European Society for Clinical Nutrition and Metabolism ESR Erythrocyte Sedimentation Rate FDA Food and Drug Administration FNCLCC Fédération nationale des centres de lutte contre le cancer FOD Federale Overheidsdienst FPG Fasting Plasma Glucose FR Français GP General Practitioner 7

H1 Histamine 1 receptor HAD Hospitalisation à domicile HAS Haute Autorité de Santé HbA1C Hemoglobine A1C HDL-C High density lipoprotein cholesterol ICU Intensive Care Unit IE/UI Internationale Eenheden/Unités Internationales IFG Impaired Fasting Glucose IGT Impaired Glucose Tolerance IM Intramusculair INR International Normalized Ratio IV Intraveneus kg Kilogram LDL Low density lipoprotein LDL-C low density lipoprotein cholesterol LEAD Lower Extremity Arterial Disease LEVD Lower Extremity Venous Disease MEOPA Mélange Equimolaire d'oxygène et de Protoxyde d'azote mg Milligram MNA Mini Nutritional Assessment MNT/TNM Medical Nutrition Therapy/Thérapie Nutritionnelle Médicale MR Modified Release NGC National Guidelines Clearinghouse NHS National Health Service NICE National Institue for health and Clinical Excellence NK-1 Neurokinine-1 NL Nederlands NMPDU Nursing and Midwifery Practice Development Unit NPH Neutral Protamin Hagedorn, insuline à action prolongée NPO Nihil per os NPSA National Patient Safety Agency OGTT Oral Glucose Tolerance Test ONS Oral Nutritional Supplement ORL Otorhinolaryngologie ORS Oral Rehydration Salts OVS Oraal voedingssupplement PACE Partnerships in Active Continuous Education PDE5 Phosphodiestérase type 5 PDF Portable Document File PEG Percutaneous endoscopic gastrostomy PG Plasma Glucose PINNT Patients on Intravenous and Nasogastric Nutrition Therapy PNNS Programme National Nutrition Santé PO Per os Programmatorische Federale Overheidsdienst POD Wetenschapsbeleid PONV/PDNV Postoperative and postdischarge nausea and vomiting POV Postoperative vomiting RCN Royal College of Nursing RNAO Registred Nurses' Association of Ontario SC Subcutaan SEPS Subendoscopic Perforator Surgery SIGN Scottish Intercollegiate Guidelines Network SMBG Self Management of Blood Glucose SME Self Management Education 8

TC TF TG TNO UCL USDA UTN VAS VDS WC Total Cholesterol Tube feeding Triglycérides Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (Nederland) Université catholique de Louvain United States Department of Agriculture Unité transversale de nutrition Visual Analogue Scale Verbal Descriptive Scale Waist Circumference 9

Inleiding 1 PROBLEEMSTELLING De gezondheidszorg is een snel evoluerende sector op vlak van wetenschappelijke kennis en expertise. Dankzij deze vooruitgang neemt ook de beschikbaarheid van wetenschappelijke literatuur en het verspreiden van wetenschappelijke denkbeelden en richtlijnen voor de klinische praktijk toe. Gezondheidswerkers hebben nood aan betrouwbare en valide kennis die toepasbaar is in hun dagelijkse praktijk en die toelaat gewenste situaties te verwezenlijken. Er is veel informatie beschikbaar via internet, maar wetenschappelijke en objectieve informatie is echter vaak niet of moeilijk toegankelijk en de kwaliteit en onafhankelijkheid van de industrie ervan is voor de gebruiker soms moeilijk beoordeelbaar. Bovendien kan de taal waarin publicaties verschijnen een belangrijke drempel vormen om literatuur te consulteren. 2 DOELSTELLING Het doel van dit project is om een actueel en wetenschappelijk onderbouwd kennisbestand inzake verpleegkundige richtlijnen te ontwikkelen met het oog op het ondersteunen van het werkveld in hun streven naar evidence-based bijsturen van de zorg. In een exploratieve studie van het werkveld worden de noden van de praktijk op gebied van aanbevelingen en richtlijnen geïdentificeerd. Op basis van deze studie worden de domeinen, waarbinnen een gebrek is aan richtlijnen of richtlijnen prioritair zijn, geselecteerd. De wetenschappelijke kwaliteit van de richtlijnen wordt nagegaan in een grondige literatuurstudie. De methodologische kwaliteit van de richtlijn wordt aan de hand van 4 gevalideerde evaluatie instrumenten beoordeeld. De inhoud werd aan de hand van een zelf ontwikkeld instrument geëvalueerd. Op deze manier worden per domein de geselecteerde richtlijnen, de zoekfilter en ook de beoordeling per richtlijn ter beschikking gesteld. Om de inhoud vlot toegankelijk te maken voor gezondheidswerkers en eventueel studenten wordt geopteerd om de richtlijnen en hun beoordeling online ter beschikking te stellen. 10

Het ter beschikking stellen van een overzicht van de aanbevelingen uit de guidelines in de voertaal van de verpleegkundige kan een belangrijke stap zijn om de kwaliteit van de verpleegkundige zorg verder te verbeteren. 3 DEFINIËRING VAN DE BELANGRIJKSTE BEGRIPPEN Volgende begrippen worden verduidelijkt: Evidenced based nursing, aanbevelingen voor de verpleegkundige praktijk, guideline, protocol en procedure. 3.1 Evidence - Based Nursing Evidence Based Nursing is het proces waarin verpleegkundigen hun klinische besluiten nemen op basis van de beste onderzoeksresultaten, hun eigen klinische ervaring, de voorkeur en eigenschappen van de patiënt en de beschikbare middelen (Cullum, N., 2000). 11

3.2 Aanbevelingen voor de verpleegkundige praktijk Aanbevelingen voor de verpleegkundige praktijk zijn systematisch ontwikkelde aanbevelingen, ontworpen om de verpleegkundige zorgverleners binnen een bepaald expertisedomein een leidraad te verstrekken inzake de verpleegkundige zorgverlening (RNAO, 2002). 3.3 Guidelines Guidelines of richtlijnen zijn systematisch ontwikkelde aanbevelingen (gebaseerd op de beste beschikbare evidentie) om de zorgverleners te helpen beslissingen te nemen over de meest geschikte zorg in bijzondere klinische situaties (Field & Lohr, 1990). 3.4 Protocol Een protocol is een goed overwogen selectie uit de aanbevelingen uit een richtlijn. Deze aanbevelingen worden afgestemd op de eigen patiëntengroep. Hierbij wordt rekening gehouden met organisatorische en financiële mogelijkheden, met aanwezigheid van zorgverleners en mantelzorgers, met beschikbaarheid van materiaal, met voorkeuren, met efficiëntie en gebruiksgemak, etc. (Grypdonck & Schoonhoven, 2003). 3.5 Procedure Een procedure is een gespecificeerde beschrijving van de manier om een activiteit uit te voeren (ISO 8402). De beschrijving van een procedure moet nauwkeurig en volledig zijn om de herhaling van zijn uitvoering te garanderen. Een procedure bevat: de aard van de activiteit en het domein waarbinnen deze activiteit gesitueerd kan worden; wat uitgevoerd moet worden en wie daar verantwoordelijk voor is; het tijdstip en plaats van uitvoering; hoe de activiteit precies uitgevoerd moet worden; welke middelen en documenten gebruikt moeten worden; welke registratie dient te gebeuren (Segouin, 1998). 12

4 FOCUS De website focust op het snel en makkelijk toegankelijk maken van wetenschappelijke richtlijnen voor de praktijk. De inhoud is inpasbaar in de permanente vorming van de gezondheidswerkers, maar kan ook gebruikt worden in verschillende opleidingen. 5 COPYRIGHT Alle richtlijnen die op de website worden gebruikt, zijn voorzien van de correcte en volledige bronvermelding. Om een inbreuk tegen copyright te vermijden, dient bij verwijzing correct gerefereerd te worden naar het bronbestand. 6 VERANTWOORDELIJKHEID Op de website wordt een selectie van aanbevelingen uit richtlijnen die werden opgemaakt volgens een strikte wetenschappelijke procedure geselecteerd. Deze aanbevelingen moeten waar nodig worden aangepast aan de individuele noden en behoeften van de patiënt. De aanbevelingen zijn belangrijk om kwalitatieve zorg te kunnen geven, maar vervangen de eigen klinische blik (klinische deskundigheid) niet. Ze ondersteunen de besluitvorming, maar vervangen deze niet. Op de website zijn aanbevelingen opgenomen afkomstig uit richtlijnen die door andere instanties werden uitgewerkt en beschikbaar zijn in de wetenschappelijke literatuur. Het projectteam dat deze website ontwikkelde, heeft niet deelgenomen aan het maken van deze richtlijnen. Het projectteam kan dan ook niet verantwoordelijk gesteld worden voor de inhoud van de richtlijnen en de aanbevelingen. De aanbevelingen op de website zijn vertalingen van de originele tekst. De gebruiker wordt uitgenodigd om de originele teksten van de richtlijnen te raadplegen. Bij elke richtlijn wordt vermeld waar de volledige richtlijn kan worden geconsulteerd. 13

7 ONAFHANKELIJKHEID Alle leden van de onderzoeksequipe zijn onafhankelijk van de industrie en verklaren geen conflicterende belangen te hebben bij de realisatie van dit project. 8 VOORLOPIG KARAKTER VAN DE INHOUD In een richtlijn worden aanbevelingen geformuleerd. Deze zijn gebaseerd op een analyse van de literatuur en op een synthese van de meningen van experts. Een richtlijn weerspiegelt de wetenschappelijke kennis en de inzichten op het moment dat de richtlijn werd uitgewerkt. De richtlijn is dus vatbaar voor verandering door evolutie in de wetenschappelijke kennis. De inhoud van de website NURSING GUIDELINES is tijdsgebonden en presenteert de inzichten en kennis beschikbaar op 30 september 2009. 14

Methodologie 1. BEHOEFTEONDERZOEK EN SELECTIE VAN DE THEMA S In deze fase werd een exploratieve studie uitgevoerd om de noden en de prioriteit aan richtlijnen op de werkvloer te identificeren. Hiervoor werd een enquête gestuurd naar de kwaliteits- en MV-MZG coördinatoren in Belgische ziekenhuizen (met uitzondering van instellingen voor geestelijke gezondheidszorg). Gezien de verpleegkundige activiteit geobjectiveerd wordt door de MV-MZG, die een belangrijk referentiepunt vormt in de praktijk, werd de lijst van de domeinen die voorkomen in de MZ-MVG gebruikt om de behoefte te identificeren aan richtlijnen. 1.1. Vragenlijst Een vragenlijst, analoog aan de structuur van de MV-MZG, werd opgemaakt en gepretest. De vragenlijst bestaat uit 6 domeinen en 23 klassen. Voor elke item diende de respondent volgende weer te geven: 1. het niveau van de behoefte aan een richtlijn hieromtrent op een 4 puntenschaal (type Likertschaal: «niet nuttig weinig nuttig nuttig onmisbaar»). 2. De prioriteit volgens een gradatie van 1 tot 8 (1= minst noodzakelijk, 8= meest noodzakelijk). 1.2. Pretest De vragenlijst werd gepretest op helderheid en eenduidigheid van de vragen door 10 verpleegkundigen (5 Franstalige en 5 Nederlandstalige). Er werd gekozen voor personen met verschillende functies: verpleegkundige met bachelor diploma; 15

verpleegkundige met een master diploma; hoofdverpleegkundige; clusterverantwoordelijke; MG-MZG coördinator. Er werd de personen gevraagd de tijd te noteren die nodig was voor het invullen van de vragenlijst. 1.3. Populatie Alle MG-MZG en kwaliteitscoördinatoren van de Belgische ziekenhuizen (met exclusie van de psychiatrische ziekenhuizen) werden per mail geïnformeerd over het project en werden gevraagd de online enquête in te vullen. Naast het invullen van de enquête werden enkele administratieve gegevens gevraagd: naam, plaats (stad en regio), omgangstaal, grootte (aantal bedden), en type van het ziekenhuis. Ten slotte werd de respondenten gevraagd hun functie weer te geven. De exploratieve studie liep van 9 tot 20 december 2008 via elektronische weg (formule SNAP studies). 1.4. Resultaten en selectie van de thema s 1.4.1 Algemeen In totaal werden 186 kwaliteits en MV-MZG coördinatoren per mail gecontacteerd (100 Nederlandstaligen, 86 Franstaligen). De response rate bedroeg 41,9% (N=78). Dit percentage dient echter genuanceerd te worden gezien er in verschillende organisaties de kwaliteits en MV-MZG coördinatoren samen de vragenlijst hebben ingevuld. 16

Tabel 1. Functie van de respondenten Functie N deelnemende personen % MV-MZG coördinatoren 40 47,6 Kwaliteitscoördinatoren 17 20,2 Andere 27 32,1 Totaal 84(*) (*)sommige vragenlijsten werden door meerdere personen ingevuld Het merendeel van de respondenten waren MV-MZG coördinatoren. Nochtans werden evenveel MV-MZG coördinatoren als kwaliteitscoördinatoren aangeschreven (tabel 1). Mogelijke verklaringen hiervoor: - Bij het FOD Volksgezondheid werd een geactualiseerde lijst verkregen met de gegevens van de MV-MZG coördinatoren in de Belgische ziekenhuizen. Deze lijst bestaat niet van de kwaliteitscoördinatoren. - In Vlaanderen is de functie van kwaliteitscoördinator bij decreet gedefinieerd. Dit is niet het geval in de andere regio s. Een kwaliteitscoördinator is niet in alle ziekenhuizen in Wallonië en het Brussel Hoofdstedelijk Gewest vereist. - De online vragenlijst werd gebaseerd op de bestaande MV-MZG gegevens. De MG-MZG coördinatoren zijn meer vertrouwd met deze termen wat een mogelijke invloed kan hebben op wie binnen de instelling de enquête invulde. Meer dan de helft van de ziekenhuizen bevonden zich in het Vlaamse Gewest. De meest voorkomende omgangstaal is het Nederlands (tabellen 2 en 3). 17

Tabel 2. Kenmerken van de ziekenhuizen Regio n Percentage Brussels Hoofdstedelijk Gewest 11 14,1 Vlaams Gewest 42 53,9 Waals Gewest 25 32,1 Total 78 100 Tableau 3. Taal van de respondenten Omgangstaal in het ziekenhuis N Percentage Duits 1 1,3 Tweetalig 9 11,5 Frans 27 34,6 Nederlands 41 52,6 Totaal 78 100,0 1.4.2. Nood aan aanbevelingen en de prioriteiten De resultaten van de enquête. Ter herinnering: voor elke item dienden de respondenten de mate van noodzakelijkheid van richtlijnen over dit specifiek domein (niet nuttig-weinig nuttignuttig-onmisbaar) en een volgorde van prioriteit aan te duiden. In tabel 4 worden de items weergegeven in dalende volgorde van voorkeur. Alle items werden door de meeste respondenten benoemd als nuttig of als onmisbaar. Het is noodzakelijk om de prioriteiten beter te kunnen vaststellen. 18

Tabel 4. Ranking en prioriteiten voor de behoefte aan richtlijnen, aan de hand van MZ-MVG items (uitgedrukt in %) % personen hebben geantwoord MG-MVG item onmisbaar nuttig nuttig of onmisbaar Pijnmanagement 64,1 34,6 98,7 Eenvoudige wondzorg bij open wonden 64,1 34,6 98,7 Complexe wondzorg bij open wonden 61,5 37,2 98,7 Glycemiemanagement 61,5 35,9 97,4 Zorg voor desoriëntatie: veiligheidsmaatregelen 59 38,5 97,4 Verzorging van een gesloten wonde en/of materiaal t.h.v. de insteekplaats 62,8 33,3 96,2 Beheer bloed en bloedproducten 61,5 34,6 96,2 Decubituspreventie: wisselhouding 56,4 39,7 96,2 Symptoommanagement: sedatie 67,9 26,9 94,9 Verzorging van huidletsels 60,3 34,6 94,9 Isolatie: voorzorgsmaatregelen 53,8 41 94,9 Management enterale sondevoeding 62,8 30,8 93,6 Symptoommanagement: misselijkheid en/of braken 61,5 32,1 93,6 Mondzorg 53,8 41 93,6 Toezicht op een wonde en/of verband zonder het verband te vernieuwen 47,4 46,2 93,6 Decubituspreventie: gebruik van dynamisch preventiemateriaal 37,2 56,4 93,6 Symptoommanagement: vermoeidheid 52,6 39,7 92,3 Verzorging van en/toezicht op de toegangspoorten 46,2 46,2 92,3 Toezicht op de neurologische functies met behulp van een meetinstrument 38,5 52,6 91 Zorg voor de verblijfssonde 55,1 34,6 89,7 Stomazorg 47,4 42,3 89,7 Toezicht op totale parenterale voeding 46,2 43,6 89,7 Toezicht voedings-, water en elektrolytenbalans 41 48,7 89,7 Ondersteuning van de ventilatie: kunstmatige beademing 39,7 50 89,7 Plaatsen van een blaassonde 44,9 43,6 88,5 Ondersteunen van de ademhaling: hulpmateriaal 33,3 53,8 87,2 Zorgen bij een patiënt met een cognitieve aandoening 23,1 64,1 87,2 Toezicht op maagsonde 35,1 50,6 85,7 Zorg voor urostoma 46,2 38,5 84,6 Toezicht op bloedwaarden 41 43,6 84,6 Specifieke sensibilisatie/educatie 30,8 53,8 84,6 Aspiratie luchtwegen 42,3 41 83,3 Zorg bij verwarde patiënten 16,7 65,4 82,1 Sensibilisatie/educatie m.b.t. voeding 42,3 38,5 80,8 19

Zorg bij dialyse 30,8 50 80,8 Sensibilisatie/educatie m.b.t. een chirurgische ingreep of een diagnostisch onderzoek 25,6 55,1 80,8 Toedienen van inhalatiegeneesmiddelen 43,6 35,9 79,5 Toedienen van een lavement en/of manuele wegname van feacalomen en/of plaatsen van een 46,2 30,8 76,9 rectale sonde ter preventie van obstipatie Sensibilisatie/educatie m.b.t. urinaire of fecale uitscheiding 42,3 34,6 76,9 Beheer intraveneuze medicatie 26,9 50 76,9 Assisteren bij defibrilatie 26,9 50 76,9 Toezicht vitale parameters (hartslag, ademhaling, temperatuur): discontinue monitoring 23,1 53,8 76,9 Aanwezigheid tractiemateriaal 41 34,6 75,6 Ondersteunen borstvoeding of flesvoeding 29,5 46,2 75,6 Toezicht op intracraniële druk met of zonder drainage 28,2 47,4 75,6 Toezicht op vitale parameters (hart, polsslag, temperatuur) : continu toezicht 24,4 51,3 75,6 Veneuze bloedafname 26,9 47,4 74,4 Beheer IM/SC/ID medicatie 47,4 25,6 73,1 Toezicht thermoregulatie 39,7 33,3 73,1 Toezicht thermoregulatie bij baby in couveuse 34,6 38,5 73,1 Arteriële bloedafname 30,8 42,3 73,1 Capillaire bloedafname 23,1 50 73,1 Toezicht op cardiovasculaire ondersteuning 23,1 50 73,1 Wegname van weefsel of organisch materiaal 23,1 50 73,1 Functionele-, mentale-, psychosociale evaluatie 21,8 51,3 73,1 Zorgen bij urinaire incontinentie 26,9 44,9 71,8 Opvang emotionele crisis 24,4 46,2 70,5 Zorgen voor fecale incontinentie 29,5 39,7 69,2 Kangeroezorg 19,2 50 69,2 Verpleegkundige anamnese 6,4 62,8 69,2 Emotionele ondersteuning 19,2 48,7 67,9 Installeren bedlegerige patiënt 29,5 34,6 64,1 Beheer vaginale medicatie 15,4 48,7 64,1 Sensibilisatie/educatie hygiënische zorgen 15,4 47,4 62,8 Assistentie arts bij toedienen medicatie 16,7 43,6 60,3 Emotionele ondersteuning 21,8 35,9 57,7 Multidisciplinair overleg 17,9 39,7 57,7 Installeren Toezicht activiteiten niet-bedlegerige patiënt 39,79 46,2 9 48,7 55,1 Actieve oefeningen 64,1 34,6 47,4 Passieve Verbeteren oefeningen van de communicatie 64,1 11,5 34,6 42,3 46,2 53,8 Contact Zorg voor met het andere lichaamsbeeld instellingen 61,5 12,8 37,2 39,7 46,2 52,6 Zorg uitscheiding bij kin jonger dan 5 jaar 61,5 35,9 44,9 20

Opvolgen mictie bij continente patiënten 59 38,5 44,9 Hygiënische zorgen : lavabo/bed/couveuse 62,8 33,3 43,6 Interculturele bemiddeling 61,5 34,6 42,3 Hygiënische zorgen : het geven van een bad of douche 56,4 39,7 41 Ondersteunen urinaire uitscheiding bij continente patiënt 67,9 26,9 37,2 Opvolgen defeacatie bij continente patiënt hiervoor 60,3 34,6 37,2 Ondersteunen defeacatie bij continente patiënt hiervoor 53,8 41 35,9 Instelleren van een patiënt op een afdeling of kamer 62,8 30,8 35,9 Zorg bij voeding in de kamer 61,5 32,1 34,6 Zorg bij voeding in de eetkamer 53,8 41 26,9 Hulp bij aankleden 47,4 46,2 24,4 21

1.5. Selectie van de essentiële behoefte Om de domeinen te identificeren waarbij het beschikbaar zijn van richtlijnen gezien wordt als nuttig of onmisbaar werden de resultaten van dit onderzoek vergeleken met deze uit het onderzoek over de kwalitatieve toetsing van de verpleegkundige activiteit in het ziekenhuis (Lardennois et al.,2006). In het rapport over dit onderzoek worden er een aantal domeinen gesuggereerd waarbinnen de nood aan richtlijnen hoog is. - Wondzorg - Decubitus; - Veiligheid/Incidenten/complicaties; - Nosocomiale infecties; - Pijn; - Medicatie; - Verpleegkundig dossier; - Incontinentie; - Hygiëne; - Diabetes; - Voeding; - Patiëntenrechten/informatie; - Tevredenheid van de verpleegkundigen; - Valpreventie. Deze lijst is echter nog te gedetailleerd en te uitgebreid. Aanvullende criteria Om de domeinen over te houden waarbij de beschikbaarheid van richtlijnen gezien wordt als essentieel werd een lijst van criteria opgesteld waaraan de richtlijnen moeten voldoen: - het hebben van een verpleegkundige focus; - het bruikbaar zijn op meerdere afdelingen; - geen opsomming van procedures; - de verpleegkundige rol moet gevaloriseerd zijn; - het bevatten van een preventief luik; - indien mogelijk (en indien van toepassing) een focus op pijn en infectie. 22

Om de selectie van de gebieden te valideren, werd deze procedure voorgesteld aan de begeleidingscommissie die hiermee instemde. Aan de hand van de resultaten van de enquête (die afgenomen werd bij de kwaliteits- en MG-MZG coördinatoren) en het kwaliteitsrapport werden volgende gebieden geselecteerd voor het project: - wondzorg (focus op ulcus cruris, meest frequent); - nausea en braken; - diabetes; - sedatie; - desoriëntatie; - vermoeidheid; - voeding; 23

2. SELECTIE Elke geselecteerde richtlijn werd geëvalueerd aan de hand van gestandaardiseerde en gevalideerde meetinstrumenten met als doel om de methodologische en wetenschappelijk kwaliteit van de richtlijn na te gaan. De zoekstrategie die gebruikt werd om de richtlijnen te selecteren wordt gedetailleerd weergegeven onder paragraaf 3. 2.1 Analyse van de evaluatie-instrumenten voor de richtlijnen Een literatuuronderzoek werd uitgevoerd voor het opzoeken van evaluatieinstrumenten (geconsulteerde databanken: Medline, CINAHL). De zoekstrategie werd aangevuld door relevante artikels handmatig te overlopen om zo verwante literatuur op te sporen. (sneeuwbalmethode). In totaal werden er 98 artikels gevonden, waaronder 2 systematische reviews. Naast de 13 evaluatie-instrumenten van Graham et. al (2000) werden in de studie van Vlayen et al. (2005) nog 11 andere instrumenten geïdentificeerd. De instrumenten werden met elkaar vergeleken op basis van de algemene kenmerken (manier van toekennen scores, bronnen, verschillende items, enz.). Elf instrumenten waren gebaseerd op het instrument dat ontwikkeld werd door de IOM (Institute of Medicine), drie verwezen naar het instrument van Hayward et al. (1993) en nog eens drie verwezen naar het Cluzeau instrument (Cluzeau et al., 1999). Slechts vier instrumenten bleken gevalideerd te zijn: Cluzeau et al., 1999 : instrument gebaseerd op het instrument van het Institute of Medicine (1992). Shaneyfelt et al., 1999, Grilli et al., 2000 AGREE, 2003 : instrument is gebaseerd op het instrument van Cluzeau maar korter en er wordt een numerieke scoringsschaal gebruikt; het wordt beschouwd als het meest gekende en gevalideerde instrument voor het evalueren van richtlijnen 24

De schalen geven een beoordeling op verschillende domeinen over de richtlijn en vooral over het proces van richtlijnontwikkeling. Ze bepalen niet wanneer een richtlijn goed is of slecht. Geen enkel instrument staat toe om het evidence based karakter van de richtlijn te evalueren. 2.2 Evaluatieprocedure van de richtlijnen Er werden 4 instrumenten geselecteerd om de richtlijnen te evalueren: Cluzeau, AGREE, Shaneyfelt et Grilli. Elke richtlijn werd geëvalueerd en de quotatie van elk instrument werd beschikbaar gesteld op de website. Bijkomend werd het evidence based karakter van de richtlijn geëxploreerd, aan de hand van een hiervoor speciaal opgemaakte lijst van items. Deze evaluatie-instrumenten bevinden zich in bijlage 15 tot 19. 2.3. Classificatie van de richtlijnen Op basis van de 4 geselecteerde evaluatie-instrumenten werd er een algoritme ontwikkeld om de kwaliteit van de richtlijnen te schatten. Er werden drie dimensies geëvalueerd: Ontwikkeling Inhoud Oriëntatie De dimensies werden voorzien van criteria. Er werd een ster gekoppeld aan het aantal criteria waaraan de richtlijnen voldeden. Op deze manier werd een classificatie aan de richtlijnen toegekend. 25

Tabel 5. Criteria voor de classificatie van de richtlijnen * ** *** Ontwikkeling Team heeft inhoudelijke en methodologische kennis Gebruik van evidentie tabellen Peer reviewed (bijv. evaluatiecommissie) Zoekstrategie is Heldere aanbevelingen (ev. De rationale van de Inhoud systematisch en herhaalbaar met classificatie op basis van evidentie) aanbevelingen is uitgewerkt of flexibiliteit van de aanbevelingen is gespecificeerd Oriëntatie Bruikbaar voor verpleegkundigen in de praktijk Multidisciplinaire aanpak (ev. betrokkenheid van stakeholders) Patiëntenperspectief komt aan bod De eindscore (aantal sterren) is het resultaat van het scoringssysteem: 1. Aanvankelijk werd volgend systeem toegepast * Er moet aan alle criteria voor 1 ster voldaan worden ** Er moet aan alle criteria voor 1 en 2 sterren moet voldaan worden *** Er moet aan alle criteria voor 1,2 en 3 sterren voldaan worden 2. Het scoringssysteem werd aangepast waardoor volgende regels uiteindelijk toegepast werden. * Er moet aan minimaal 1 criterium bij elk domein moet voldaan worden ** Er moet aan minimaal 2 criteria bij elk domein voldaan worden *** Er wordt aan alle criteria voldaan 26

3. ONDERZOEKSSTRATEGIE VOOR HET OPZOEKEN VAN RICHTLIJNEN IN WETENSCHAPPELIJKE LITERATUUR Om evidence based richtlijnen op te sporen in de literatuur werd er een onderzoeksstrategie ontwikkeld en toegepast op elk domein. 3.1. Bronnen De databanken Medline en CINAHL werden geconsulteerd. Deze eerste zoektocht werd aangevuld door de sneeuwbalmethode. Ten slotte werd een lijst opgesteld van verschillende wetenschappelijke - en beroepsorganisaties en werden de bijhorende websites systematisch verkend (bijlage XXXX). 3.2. Onderzoeksstrategie Er werd een strategie ontwikkeld om op een gestandaardiseerde manier te werken met daarbij een aantal essentiële stappen, zoals hieronder afgebeeld Figuur 1. Het consulteren van literatuur tot de evaluatie van de geselecteerde richtlijnen Consulteren van de databanken Medline en CINAHL + sneeuwbalmethode Consulteren van de websites van wetenschappelijke - en beroepsorganisaties Toepassen van de eerste zoekfilter Overlopen resultaten en toepassen van de tweede zoekfilter Aanwezigheid van een evidentietabel in de richtlijnen Selectie van de 4 meest recente richtlijnen en de evaluatie 27

3.2.1. Consulteren van databanken en websites van wetenschappelijke - en beroepsorganisaties Om de databanken Medline en CINAHL te doorzoeken werd er een zoekfilter gemaakt. Een deel van de zoekfilter blijft hetzelfde voor het doorzoeken van alle domeinen en heeft betrekking op het zoeken van richtlijnen als publicatie. Het ander deel van de zoekfilter verschilt per domein en heeft betrekking op de specifieke eigenheid van elk domein. Tabel 6 Zoekfilter voor Medline voor ulcus cruris AND NOT OR Leg Ulcer [MeSH Terms] Leg Ulcer[Text Word] Leg Ulcers[Text Word] Ulcer Leg[Text Word] Ulcers Leg[Text Word] Ulcus Cruris[Text Word] Chronic Lower Limb[Text Word] Venous Ulcer[Text Word] guideline"[publication Type] "guidelines as topic"[mesh Terms] guideline[textword] Best practice [text word] Best practices [text word] Clinical practice guideline [text word] Clinical practice guidelines [text word] Diabetic foot Venous Ulcers[Text Word] Stasis ulcer[text Word] Stasis ulcers[text Word] Ulcers Stasis[Text Word] Recommandation [text word] Recommandations [text word] Practice guideline [text word] Practice guidelines [text word] Ulcer Stasis[Text Word] Leg Ulceration[Text Word] Cruris Ulcer[Text Word] Venous Leg Ulcer[Text Word] Ulcus Cruris Varicosum[Text Word] Leg Ulcerations[Text Word] Cruris Ulcers[Text Word] Venous Leg Ulcers[Text Word] Varicose Ulcers[MeSH Terms] De websites van wetenschappelijke en beroepsorganisaties werden doorzocht naar de beschikbaarheid van richtlijnen. 28

3.2.2. Selectie van de richtlijnen door het toepassen van filters Bij de richtlijnen die gevonden werden na de voorgaande stap werd er een eerste filter toegepast. De selectiecriteria hierbij waren: De richtlijn is gepubliceerd na januari 2002. Er is een gratis full text beschikbaar. Enkel richtlijnen met abstract. Het abstract geeft aan dat de richtlijn tot stand kwam door het gebruik van wetenschappelijk literatuur Als een richtlijn voldeed aan alle criteria dan werd deze volledig doorgenomen en werd er een tweede zoekfilter toegepast. De criteria hierbij waren: Er kunnen hoofdaanbevelingen geselecteerd worden. De auteurs motiveren de aanbevelingen. De aanbevelingen zijn gefundeerd op literatuur De richtlijn heeft een verpleegkundige focus, valorisatie van de verpleegkundige rol Het toepassingsgebied van de richtlijn is het ziekenhuis. De richtlijn heeft een brede toepassing op meerdere afdelingen. De richtlijn beperkt zich niet tot een opsomming van procedures. De richtlijn bevat aanbevelingen voor preventie. Indien de richtlijnen voldeden aan alle criteria werd er nagegaan of ze gebruik maken van een evidentietabel. De richtlijnen die hieraan voldeden hadden voorrang om geselecteerd te worden. Ten slotte werden de vier meest recente richtlijnen geselecteerd. Bij gebrek aan voldoende richtlijnen werd er geopteerd om een richtlijnen mee te nemen die voldeed aan alle 2 e selectiecriteria maar waarbij geen gebruik gemaakt werd van een evidentietabel. 29

De 4 geselecteerde richtlijnen werden vervolgens geëvalueerd met behulp van de 4 meetinstrumenten (paragraaf 2). Enkel de aanbevelingen werden vertaald in het Frans en het Nederlands. Elke onderzoeker was verantwoordelijk voor een domein en doorliep de ganse procedure. Elke stap werd gecontroleerd en gevalideerd door een tweede onderzoeker. Er werd een flow chart opgesteld die het aantal geselecteerde richtlijnen weergeeft na elke stap. De onderstaande tabel is een synthese van het aantal geselecteerde richtlijnen na elke stap voor elk domein. 30

Tabel 7. Samenvatting van het aantal geselecteerde richtlijnen per fase voor elke domein Ulcus cruris Nausea braken Diabetes Sedatie Desoriëntatie Vermoeidheid Malnutritie Geselecteerd uit PubMed et CINAHL 7 68 17 1 20 17 64 Wetenschappelijke beroepsorganisaties en 8 13 28 32 8 12 8 Sneeuwbalmethode 11 7 4 11 2 3 2 Voorlopig aantal 26 88 49 44 30 32 74 Na toepassen van de 1 ste filter Na toepassen van de 2 e filter Na de controle van de evidentietabel Aantal richtlijnen die ter beschikking gesteld worden 9 27 26 4 10 0 12 6 11 9 4 5 0 12 6 3 9 3 5 0 4 4 4 5 3 5 0 4 31

Informatie over de zoekfilters en resultaten van de gebruikte zoekstrategie werd per thema opgenomen in bijlage 2 tot 14. De zoekfilter voor het thema ulcus cruris werd reeds voorgesteld in punt 3.2.1., in tabel 6, en werd dus geen tweede maal opgenomen in de bijlagen. Deze zoekfilters worden eveneens beschreven op de guidelines-website.

4. LIJST VAN DE WEERHOUDEN RICHTLIJNEN, PER THEMA 4.1. Ulcus cruris Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar Royal College of Nursing Registered Nursing Association of Ontario The nursing management of patients with venous leg ulcers Assessment and Management of Venous Leg Ulcers 2006 2007 Nederlandse Vereniging voor Dermatologie en Venereologie Wound Ostomy and Continence Nurses Society Diagnostiek en behandeling van het ulcus cruris venosum Management of Wounds in patients with lower-extremity venous disease (WOCN, 2005) 2005 2005 4.2. Nausea en braken Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar ASPAN S (American Society of PeriAnesthesia Nurses) Oncology nursing society ASCO NICE ASPAN S Evidence-based clinical practice guideline for the prevention and/or management of PONV/PDNV 2006 Putting evidence into practice: evidencebased interventions to prevent, manage and 2007 treat chemotherapy-induced nausea and vomiting 2006 update of the Recommendations for 2006 the use of antiemetics: evidencebased,clinical pratice guidelines. Diarrhoea and vomiting caused by 2009 gastroenteritis: diagnosis, assessment and management in children younger than 5 years www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 33

4.3. Diabetes Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar Canadian Diabetes Association La Croix, N.M, et al. (Beroepsorganisatie voor diabeteszorgverleners) John P., et al. (Amercian Diabetes Association) McIntosh, A. et al. (National Institute for Clinical Excellence) Virani, T., et al. (Registred Nurses Association of Ontario) 4.4. Sedatie Canadian Diabetes Association 2008 Clinical Practice Guidelines for the prevention and management of diabetes Het toedienen van insuline met de insulinepen Nutrition recommendations and interventions for diabetes: a position statement of the American Diabetes Association Prevention and management of foot problems Best practice guideline for the subcutaneous administration of insulin in adults with type 2 diabetes 2008 2008 2008 2004 2004 Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar Editorial Board Palliative Care: practice guidelines Scottish Intercollegiate Guidelines Network (SIGN) Fédération nationale des centres de lutte contre le cancer (FNCLC) Palliative sedation 2006 Safe sedation of children undergoing 2004 diagnostic and therapeutic procedures. A national clinical guideline Standards, options et recommandations pour la prise en charge des douleurs provoquées lors des ponctions sanguines, lombaires et osseuses chez l enfant atteint de cancer 2005 www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 34

4.5. Desoriëntatie Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar RNAO RNAO Caregiving strategies for older adults 2004 with delirium, dementia and depression Screening for delirium, dementia and 2003 depression in older adults Canadian Coalition For Seniors Mental Health Australian Health Ministers Advisory Council s (AHMAC) Health Care of Older Australians Standing Committee (HCOASC) and the Australian Department of Health and Ageing. Royal College of physicians The assessment and treatment of delirium Clinical practice guidelines for the management of delirium in older people The prevention, diagnosis and management of delirium in older people 2006 2006 2006 4.6. Vermoeidheid Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar Geen enkele richtlijn werd weerhouden na de toepassing van de selectiecriteria 4.7. Ondervoeding Auteurs van de richtlijn Titel Publicatiejaar National collaboration centre for acute care ESPEN Nutrition support for adults. Oral nutrition support, enteral tube feeding and parenteral nutrition ESPEN guidelines on enteral nutrition in geriatrics 2006 2006 HAS NMPDU HAS Stratégie de prise en charge en cas de dénutrition protéinoénergétique chez la personne âgée Nutrition for physically frail older people 2007 2007 www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 35

5. BESCHIKBAAR STELLEN VAN DE RICHTLIJNEN Ontwikkelen van een website Er werd een website ontwikkeld waarbij de volgende criteria nagestreefd werden: eenvoudige taal, gebruiksvriendelijke en een iteratief navigatiemenu. De software LECTORE (Trivantis inc.) werd gebruikt om de website op te bouwen. De website is beschikbaar op het adres http://www.sesa.ucl.ac.be/guidelines/ 6. TEVREDENHEIDONDERZOEK VAN DE VERPLEEGKUNDIGEN OVER DE WEBSITE Deze laatste stap had een dubbel doel: enerzijds werd de gebruiksvriendelijkheid van de website en anderzijds de tevredenheid bij verpleegkundigen over de inhoud van de website nagegaan. 5.1. Evaluatie van de website Het doel was het evalueren van de gebruiksvriendelijkheid van de website. Er werd hiervoor een lijst met 9 vragen geplaatst op de website (lijst die gebruikt wordt op de website van het ziekenhuis in Ronse en de website van NGC) met bij elke vraag een tevredenheidschaal die bestaat uit 4 niveaus. De thema s hebben betrekking op: Gebruiksvriendelijkheid (tevredenheidschaal) De opmaak van de website (tevredenheidschaal) Navigatie (tevredenheidschaal) Globale tevredenheid (tevredenheidschaal) Het vinden van de gezochte richtlijn (ja/nee) Aanbevelen van de website aan anderen (ja/nee) Opnieuw bezoeken van de website (ja/nee) www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 36

Functie van de gebruiker (meerkeuzevraag) Soort instelling van de gebruiker (meerkeuzevraag) Deze vragenlijst kan online worden ingevuld tijden het eerste bezoek van de website. 5.2. Tevredenheidenquête. 5.2.1. Analyse van de tevredenheid van de experten over de website Er werd een evaluatie voorzien van de tevredenheid van de experten over de richtlijnen die ter beschikking gesteld worden op de website. Hiervoor werden dezelfde kwaliteits - en MV-MZG coördinatoren als uit de eerste fase van de studie gecontacteerd via email met een uitnodiging om de vragenlijst in te vullen op de website. De email werd gestuurd op 7 september 2009. Het resultaat van hun antwoorden wordt in onderstaande tabel weergegeven (tabel 9). Tafel 8. Rol van de respondenten Aantal Percentage Kader verpleegkundige 13 44,8 Verpleegkundige 3 10,3 Referentie verpleegkundige/apn 2 6,9 Ander (niet aangegeven) 11 37,9 Totaal 29 100% Tafel 9. Evaluatie van de plaats Vragen Voortreffelijk Goed Matig Slecht Wat denkt u van het gebruiksgemak van de website? 12 16 1 0 Wat denkt u van de lay-out van de site? 11 17 0 1 Wat denkt u van de navigatie doorheen de site? 8 8 3 0 Wat is uw globale evaluatie van de site? 6 22 1 0 De grote meerderheid van de respondenten was van mening dat de website gemakkelijk te gebruiken was en dat de lay-out voortreffelijk of goed was. Hun globale evaluatie van de website was in over het algemeen positief. Van de 29 respondenten, hebben er 20 de richtlijn die ze zochten gevonden; degenen die een richtlijn over een ander thema zochten, zochten op een van de volgende thema's: - haaruitval (2 antwoorden) www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 37

- fixatie (1 antwoord) - incontinentie (1 antwoord) - dementie (1 antwoord) - decubitus (1 antwoord) - vermoeidheid; dit domein was nog `in opbouw' op het moment van de evaluatie (1 antwoord) Alle respondenten, op een na, zouden de website aanbevelen aan vrienden of collega s, en iedereen verklaarde de website opnieuw te willen bezoeken. 5.2.2. Conclusie van het tevredenheids onderzoek van de deskundigen ten opzichte van de website Conclusie van dit tevredenheidsonderzoek, de meerderheid van de respondenten verklaren dat ze tevreden of heel tevreden zijn van de website. Het geringe percentage van antwoorden aan het onderzoek (16%) laat het niet toe om deze resultaten te weerspiegelen op het volledige beroep en stelt eveneens de motivatie van de mensen die niet gereageerd hebben in. Dit onderzoek maakt het niet mogelijk om verklarende factoren in dit opzicht te opperen. Deze response rate komt evenwel overeen met de gebruikelijke response rate van dit soort enquêtes. Het was interessant om op te merken dat alle respondenten de intentie hebben van de site nog te bezoeken, welke in grote mate pleit voor het verder zetten van de website, onder de vorm van actualisering van de reeds behandelde thema's, uitbreiding van deze thema's, of om andere thema's te verkennen, zoals (de preventie) van haar en nagel uitval, fixatie, incontinentie, dementie, decubitus en de vermoeidheid. www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 38

Referentielijst AGREE, The AGREE collaboration.(2003) AGREE instrument, http://www.agreecollaboration.org/ Cluzeau F., Littlejohns P., Grimshaw J., Feder J & Moran S. (1999) Development and application of a generic methodology to assess the quality of clinical guidelines, International Journal for Quality in Health Care, 11(1), pp 21-28 Cullum N. (2000) Users' guides to the nursing literature: an introduction [editorial], Evidence Based Nursing, 3, pp. 71-72 Field M. & Lohr K. (1990) Guidelines for clinical practice : directions for a new program. Institute of Medicine, National Academy Press, Washington, DC Graham I., Calder L., Hebert P., Carter A. & Tetroe J. (2000) A comparison of clinical practice guideline appraisal instruments, Int J Technol Assess Health Care, 16, pp 1024-1038 Grilli R., Magrini N., Penna A., Mura G. & Liberati A. (2000) Practice guidelines developed by specialty societies: the need for a critical appraisal, The Lancet, 355, January 8 Grypdonck M. & Schoonhoven L. (2003) Evidence Based Practice (EBP): onderzoek, reviews, richtlijnen, protocollen en de praktijk. Ligament, 4, pp. 25-30 Lardennois M., Balon S., Defloor T., Delmotte N. (2006) L'évaluation qualitative de l'activité infirmière au sein de l'hôpital. Bruxelles, Service Public Fédéral Santé publique, Sécurité de la Chaîne alimentaire et Environnement McSherry R., Simmons M. & Abbott P. (2002) Evidence-informed nursing. A guide for clinical nurses. London, Routledge RNAO, Registered Nurses Association of Ontario (2002), site Internet consulté le 23.03.2009 à l adresse (français): http://www.rnao.org/storage/12/669_trousse_sur_la_marche_%e0_suivre.pdf en anglais : http://www.rnao.org/page.asp?pageid=924&contentid=823 www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 39

Segouin C. (1998), L accréditation des établissements de santé. Paris, Doin éditeurs AP-HP Shaneyfelt T., Mayo-Smith M. & Rothwangl J. (1999), Are Guidelines Following Guidelines?: The Methodological Quality of Clinical Practice Guidelines in the Peer-Reviewed Medical Literature, JAMA, 281(20), pp.1900-1905 Vlayen J., Aertgeerts B., Hannes K., Sermeus W. & Ramaekers D. (2005) A systematic review of appraisal tools for clinical practice guidelines: multiple similarities and one common deficit, International Journal for Quality in Health Care, 17(3), pp. 235-242 www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 40

Bijlagen Gezien alle informatie over dit onderzoek op de guidelines-website vermeld staat, nodigen wij de lezer uit om de site op volgend adres te bezoeken : http://www.sesa.ucl.ac.be/guidelines Bijlage 1: Lijst van de beroepsorganisaties die guidelines ter beschikking stellen Bijlage 2: resultaten zoekstrategie ulcus cruris Bijlage 3: zoekfilter diabetes Bijlage 4: resultaten zoekstrategie diabetes Bijlage 5: zoekfilter: nausea en braken Bijlage 6: resultaten zoekstrategie nausea en braken Bijlage 7: zoekfilter: sedatie Bijlage 8: resultaten zoekstrategie: sedatie Bijlage 9: zoekfilter: desoriëntatie Bijlage 10: resultaten zoekstrategie desoriëntatie Bijlage 11: zoekfilter: vermoeidheid Bijlage 12: resultaten zoekstrategie vermoeidheid Bijlage 13: zoekfilter: ondervoeding Bijlage 14: resultaten zoekstrategie ondervoeding Bijlage 15 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : AGREE (Nederlands) Bijlage 16 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : AGREE (Frans) Bijlage 17 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : Cluzeau Bijlage 18 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : Grilli Bijlage 19 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : Shaneyfelt Bijlage 20 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : eindbeoordeling (Nederlands) Bijlage 21 : evaluatie-instrument voor de richtlijnen : eindbeoordeling (Frans) www.sesa.ucl.ac.be/guidelines 41

Annexe 1: Sites hébergeant des guidelines Abbréviation Dénomination Adresse internet 1. AACCM American College of Critical Care Medicine 2. AAPF American Academy of Family Physicians www.sccm.org/professional_reso urces/guidelines/table_of_content s/index.asp www.aapf.org 3. ACE Academic Centre for EBN www.acestar.uthscsa.edu/ 4. AFSSAPS Agence francaise de sécurité sanitaire des produits de santé 5. AHRQ Agency in Healthcare Research and Quality www.afssaps.fr/ www.ahrq.gov/ 6. AHCPR Cancer Pain www.painresearch.utah.edu/canc erpain/guidelinef.html 7. ARHS Agency for Regional Health Services 8. AWMF Arbeitsgemeinschaft der Wissenschaftlichen Medizinschen Fachgesellschaften 9. AZQ The German Agency for Quality in Medicine. www.assr.it/ www.datenbahn.de/ www.aezq.de 10. Bandolier Oxford Pain Association www.jr2.ox.ac.uk/bandolier/ 11. Cancer Care Cancer Care Ontario Practice Guidelines Initiative (CCOPGI) 12. CBO Kwaliteitsinstituut voor de gezondheidszorg www.cancercare.on.ca/index_pra cticeguidelinesandevidencesum maries.htm www.cbo.nl 13. CCO Cancer care Ontario www.cancercare.on.ca/english/ho me/ 14. Centre for EBN www.york.ac.uk/healthsciences/c entres/evidence/cebn.htm 15. Clinical Evidence Best Practices from BMJ www.clinicalevidence.bmj.com Accessible via le site Internet du CEBAM 16. CMA Canadian Medical association www.cma.ca/index.cfm/ci_id/5431 6/la_id/1.htm 17. Cochrane Collaboration www.cochrane.org/index.htm 18. CREST Clinical Resource Efficiency Support Team www.crestni.org.uk 19. Diabetes Federatie Diabetes Federatie www.diabetesfederatie.nl 20. DocCisMef Répertoire des bonnes pratiques francophones 21. DSAM Danish College of General Practitioners 22. DUODECIM Finnish Medical Society Duodecim www.chu-rouen.fr www.dsam.dk/flx/english/ www.duodecim.fi/ 1