Zorgen doen we samen in Noord-Brabant Graag wil ik de VBOB complimenteren met het initiatief voor deze conferentie Wat staat er te gebeuren in de ouderenzorg. De Provinciale Raad Gezondheid vindt het een eer om een steentje bij te dragen aan de discussie hierover. Oud worden in goede gezondheid willen we allemaal; maar de laatste jaren van ons leven hebben we meer kans op klachten en ongemakken en daar is zorg bij nodig. Zorg is niet alleen de zorg die zorginstellingen en professionals verlenen. Ik wil vandaag met mijn bijdrage aan de discussie een bredere insteek kiezen. Er zijn vele mensen betrokken bij de zorg voor ouderen. Ik neem u mee in een rondgang door Noord-Brabant om te ontdekken dat we zorgen samen doen in Noord-Brabant. Als directeur van de Provinciale Raad Gezondheid adviseren wij de provincie op het terrein van gezondheid en zorg. Vroeger vooral vanuit de insteek op welzijn en zorg. De laatste jaren steeds meer vanuit een bredere insteek op gezondheid. U zult die ontwikkeling in mijn verhaal tegen komen. We zijn door ons advieswerk in de gelegenheid vele Brabantse initiatieven te leren kennen. Een aantal daarvan vormen de basis voor mijn verhaal. Ik denk dat ik zeker niet alle initiatieven in Noord-Brabant ken, maar ik hoop dat u met mij mee gaat denken in de trant van: dat doen wij toch ook, daar zijn ze ook met iets moois bezig en waarom heeft zij daar niet aan gedacht. Dan wordt het zeker een zorgen doen we samen. Na mijn rondgang door Noord-Brabant zal ik eindigen met een aantal wensen richting te toekomst, waar ik graag met u over in gesprek ga. Ouder worden in Brabant Eerst een paar cijfers. Nederland vergrijst en de zorgbehoefte wordt groter. Dat die zorgbehoefte groter wordt, heeft echter niet alleen te maken met het ouder worden. Zorgkosten worden vooral groter door de steeds verbeterende diagnostiek en behandelmogelijkheden. Hoe ziet de vergrijzing er in Brabant uit?
Die vergrijzing gaat in sommige delen van Nederland samen met krimp: teruglopende bevolkingsaantallen. Krimp vooral in de kleine gemeenten en kernen. Dat ziet er in Brabant zo uit. Meer ouderen, minder jongeren om voor hen te zorgen. Hoe lossen we dat op? Dat lukt niet als we in bestaande kaders blijven denken. Er is dat andere perspectief nodig. Het perspectief van zorgen doen we samen. Een zorgcontinuüm Mensen, ook ouderen dokteren zelf met een advies van een hulpverlener of met informatie van een bekende of een lotgenoot. Mensen, ook ouderen bekommeren zich om anderen als dat nodig is. Al die vormen van dingen zelf doen benoemen we tegenwoordig als zelfwerkzaamheid. Je naasten steunen noemen we informele of mantelzorg. Uit cijfers van het cultureel plan bureau weten we dat het grootste deel van de zorg zich afspeelt in dit informele circuit. En dit gebeurt zeker in Noord-Brabant. Officieel geregistreerd doet 31% van de Brabanders vrijwilligerswerk en verleent 25% van de Brabanders boven de 18 jaar mantelzorg. Idealiter worden zorg en diensten vanuit een continuüm van zorg geboden. Een continuüm waarin geen gaten vallen en waarin vloeiende overgangen bestaan tussen de specialistische zorg, die op een grotere schaal in ziekenhuizen en behandelcentra georganiseerd is, de nabije kleinschalig georganiseerde eerstelijnszorg en de informele zorg, die deel uit maakt van het directe netwerk van mensen.
Bij zelfhulp- en mantelzorg staat het zelfsturend en zelfoplossend zorgvermogen van mensen centraal. Community zorg is de schakel tussen de zelf- en mantelzorg en de generalistische zorg. Hierbij kun je denken aan georganiseerd vrijwilligerswerk zoals de Zonnebloem, Rode Kruis, seniorenhuisbezoek, woon-zorg-service-diensten, steunpunten, informatiewinkels, telefoon- en digitale cirkels etc. De drie cirkels aan de rechterkant worden georganiseerd vanuit zorgorganisaties. De twee linkse cirkels niet; zij behoren tot het domein van de civil society. Die organiseer je niet, maar die zijn gebaseerd op de inzet van mensen in persoonlijke en community netwerken. Met community bedoel ik niet alleen de wijk waar je woont, maar ook andere gemeenschappen waarvan je deel uit kunt maken. Ook een ouderenbond is een community. Veel activiteiten van de ouderenbonden bevinden zich in de cirkel van community zorg. Alle contacten en mensen die je ontmoet in deze twee cirkels zijn je sociaal kapitaal. Kort samengevat: Economisch kapitaal staat op je bank of zit in de portemonnee, cultureel kapitaal zit in je hoofd en sociaal kapitaal zijn je relaties. Andere mensen zijn jouw sociaal kapitaal en jij bent deel van het sociaal kapitaal van anderen. Senioren kunnen een rijk opgebouwd sociaal kapitaal hebben. Bij jubilea of begrafenissen zie je hoeveel relaties iemand zijn leven lang opbouwt. Dit geldt natuurlijk niet voor iedereen. Sommige mensen hebben een heel klein persoonlijk netwerk en daardoor ook vaak geen toegang tot community netwerken. In Nederland zijn we in de gezondheidszorg de laatste decennia vergeten hoe belangrijk die eerste twee cirkels zijn. De aandacht is vooral uitgegaan naar de 3 cirkels aan de rechterkant. De professionele zorg kan de waarde en betekenis van de steun uit de eerste twee cirkels niet vervangen; de professionele zorg kan die steun en hulp wel versterken en faciliteren én ervoor zorgen dat wanneer professionele hulp nodig is, deze ook beschikbaar is. Hiervoor is nodig dat de 3 cirkels aan de rechterkant de beide andere cirkels kent, erkent, er mee afstemt en samen werkt. We zien op dit terrein in Brabant hoopvolle ontwikkelingen. Voorbeelden in Brabant van community netwerken In Noord-Brabant bestaan enkele mooie voorbeelden waar expliciet gewerkt wordt met de verbindingen tussen deze cirkels : bijvoorbeeld in de zorgcoöperaties, waarvan Hoogeloon de primeur voor Nederland had. In 2005 richtten een aantal enthousiaste Hoogeloonse mensen de zorgcoöperatie Hoogeloon op. In plaats van een ieder voor zich mentaliteit heeft Hoogeloon gekozen om de verantwoordelijkheid gezamenlijk op te pakken en wonen,
welzijn en zorg zelf vanuit de gemeenschap vorm te geven. De zorgcoöperatie streeft het behoud van voorzieningen in Hoogeloon na en organiseert aanvullende voorzieningen voor ouderen, chronisch zieken en mensen met een beperking. Het aanbod van de zorgcoöperatie moet leiden tot minder noodgedwongen vertrek van zorgbehoevende mensen uit Hoogeloon. Een ander belangrijk punt is dat de zorgcoöperatie de onderlinge solidariteit van de inwoners van Hoogeloon vergroot, door gezamenlijk te zorgen voor een goed sociaal klimaat waar alle inwoners van kunnen profiteren. Een tweede voorbeeld is Elsendorp met een eigen invulling van zorg door en voor het dorp, Elsendorp heeft een hechte sociale structuur, veel informele zorg. Toch bemerkte men enkele jaren geleden dat ouderen niet in het dorp konden blijven door ontbrekende voorzieningen. De dorpsraad én de huisarts maakten samen een plan. Er zijn zorgappartementen gebouwd; Elsendorp heeft nu een eigen professioneel zorgteam én een dorpsregisseur. Deze dorpsregisseur makelt tussen de informele en professionele zorg en wordt betaald vanuit de Wmo. Deze coöperaties verspreiden zich als een olievlek in Brabant en hebben zich inmiddels georganiseerd in het platform Zorgen doe je samen.
Het derde voorbeeld zijn de activiteiten van de West-Brabantse Kruisvereniging. De Regionale Kruisvereniging West-Brabant is een overkoepelende vereniging van 28 plaatselijke kruisverenigingen. In de besturen van die plaatselijke kruisverenigingen zitten mensen afkomstig uit seniorenraden, zonnebloem, rode kruis etc. Samen hebben deze plaatselijke kruisverenigingen ruim 45.000 leden; 45.000 huishoudens in West-Brabant. Het betekent dat een op de drie West-Brabanders lid is. In tegenstelling tot elders in Nederland is dit een actieve vereniging gebleven ook na de komst van de thuiszorgorganisaties. Naast een groot aanbod van cursussen en verkoop en uitleen van zorgartikelen heeft deze kruisvereniging afgelopen jaren met succes geijverd voor de terugkeer van de wijkzuster. In een onderzoek dat ze hebben laten verrichten blijkt dat ze met de inzet van de wijkzuster vele duurdere kosten besparen in de zorg. Nog meer cirkels Zoals ik aan het begin zei, kun je breder kijken naar invloeden op de gezondheid van ouderen. Hoe wonen mensen, hoeveel ondersteuning hebben zij bij het wonen? Hoe ziet de groene omgeving eruit, is natuur bereikbaar voor ouderen? Hoe gezond is hun voeding? Hoe belangrijk deze invloeden zijn, leg ik uit aan de hand van enkele mooie voorbeelden in Noord-Brabant.
- Wonen en zorgtechnologie Onlangs heeft de Provinciale Raad Gezondheid samen met SER Brabant een advies geschreven over de versnellingsagenda voor de zorgeconomie. Misschien heeft de gedeputeerde er vanochtend iets over gezegd. Ik wil een klein stukje citeren uit dit advies, dat me aansprak: Mede dankzij internet kan de Brabantse burger actief blijven meedoen en voldoende contacten onderhouden met anderen. Hij heeft de eigen regie over zijn leven en kan zichzelf redden vanuit zijn luie leunstoel thuis. Hij heeft allerlei handige hulpmiddelen in zijn huis die zijn huis schoonhouden en het woongemak bevorderen. Hij heeft een warm netwerk om zich heen van mensen in de buurt of in zijn dorp die elkaar hand- en spandiensten verlenen. Dankzij de techniek kunnen familieleden, vrienden en buren gemakkelijk en snel met elkaar schakelen en contacten plannen. Ze ontmoeten elkaar ook via internet communities tussen de bedrijven door. De woningcorporaties en welzijn- en zorgorganisaties dragen hun steentje hieraan bij met handige diensten zoals de digitale huismeester, een digitale ontmoetingsplaats, een buurt watch, on line marktplaats voor dienstenruil en boodschappen bezorgservice aan huis. Zo blijven mensen met elkaar in contact en zorgen ze samen voor een veilige omgeving met woongemak. Ook zijn mensen zich bewuster van hun eigen gezondheid. Ze kunnen regelmatig zelf hun gewicht en bloeddruk meten thuis of in het wijkcentrum. Zo nodig houdt een deskundige het verloop van de uitslagen in de gaten via de uitslagen op internet. Mensen leven niet alleen langer, maar blijven hierdoor langer gezond en hoeven minder snel een beroep te doen op dure medische of verpleegkundige zorg. - Natuur en een groene omgeving In een recent spraakmakend onderzoek van de KPMG in opdracht van het ministerie van EL&I blijkt dat wie investeert in meer groen in met name stedelijke gebieden, daarvoor op meerdere fronten beloond wordt. De omgeving wordt niet alleen mooier, het heeft ook een positief effect op de gezondheid van de bewoners omdat zij zich prettiger voelen en/of meer
gaan bewegen. Via deze weg leidt het investeren in meer groen dan ook tot lagere kosten van zorg en ziekteverzuim. Een paar mooie voorbeelden in Brabant: - BioWalking groen, gezond en gezellig In de provincie Noord-Brabant is in het voorjaar van 2010 een uniek samenwerkingsverband gestart: het NME- arrangement 'Brabantse Parels van Biodiversiteit'. BioWalking is één van die Brabantse parels rondom biodiversiteit en de beleving daarvan. Een BioWalking is een wandeling in de natuur die wordt aangeboden aan een groep mensen met gezondheidsklachten voor wie bewegen en natuurbeleving een genezende werking heeft. De provincie Noord-Brabant wil het wandelen in de natuur stimuleren. De gedachte is dat wandelen gezond is, dat natuur gezond is en dat een gezonde natuur belangrijk is. In opdracht van de provincie worden praktische pilots opgestart om te kijken of op lokaal niveau (aangepaste) wandelroutes kunnen worden aangeboden aan mensen die misschien niet zo gemakkelijk wandelen, maar het wel nodig hebben. - dementietuin in Oisterwijk Bij zorgcentrum De Vloet in de gemeente Oisterwijk wordt momenteel een dementietuin gerealiseerd. De eerste fase, een beschutte tuin waarin mensen met dementie kunnen verblijven, is gerealiseerd met steun van de Vrienden van de Vloet. Beoogd wordt in een tweede fase een ontmoetingstuin te realiseren, waarin inwoners van de gemeente Oisterwijk en mensen met dementie elkaar kunnen ontmoeten. De dementietuin ligt naast de Voorste Stroom, die recent weer in haar oorspronkelijke natuurlijke staat is teruggebracht. De dementietuin is ook het begin- en eindpunt van natuurwandelingen voor mensen met dementie, verzorgd door het IVN.
- Herberg Panta Rhei Een kleinschalig voorbeeld van geïntegreerde zorg is de herberg Panta Rhei, een gastvrij Brabants huis in Neerkant, dat ligt in de Peel, een oud natuurgebied waar de oorspronkelijkheid van het leven direct voelbaar is. De Herberg biedt dagopvang voor mensen die iets ernstigs hebben meegemaakt en daardoor tijdelijk in de war of depressief zijn geraakt, voor licht dementerende mensen, voor mensen die na een ziekenhuisopname persoonlijke aandacht wensen. Genieten van de natuur en de omgeving is een belangrijk onderdeel in de werkwijze van de Herberg. Gezond voedsel 1 op de 5 senioren in zorginstellingen en ouderen in ziekenhuizen is ondervoed en 50 procent dreigt dit te worden.wist u dat? Ik schrok van dit cijfer. Maar er is meer aan de hand rond ons voedsel. Onlangs de salmonellabesmetting van zalm maakte duidelijk hoe vreemd de voedselketen is georganiseerd. Noorse zalm, die verwerkt wordt in Griekenland en dan zijn weg over de hele wereld vindt. Samen met ZLTO heb ik onlangs een programma geïnitieerd waarin we alle Brabantse zorginstellingen gaan stimuleren producten te gaan betrekken van regionale boeren. De voedselketen korter maken, vervoerskilometers minder maken én de de maaltijden in zorginstellingen weer smakelijker, herkenbaarder en voedzamer te maken. Daar komt veel bij kijken. Er zijn al mooie voorbeelden in Brabant. Overmorgen is het startcongres.
Wensen voor de toekomst Mensen creëren eigen en autonome verbanden, waarin ze elkaar ontmoeten, activiteiten opzetten, waar ze steun bij elkaar vinden. Zij geven deze verbanden op een eigen manier invulling. Dat zien we aan al die die innovatieve voorbeelden die ik heb laten zien. Burgers en maatschappelijke organisaties organiseren zich vanuit hun betrokkenheid of engagement. En dat is een andere manier van zorg bieden dan in het professionele systeem. Bovendien zijn er de eerste aanwijzingen dat deze zorg efficiënter, duurzamer en goedkoper blijken te zijn. Mijn wensen voor de toekomst: Zorg die past bij het gewone alledaagse leven en zich verbindt met welzijn, slim wonen, genieten van de natuur en gezonde voeding. Meer onderzoek naar de betekenis, de kosten en baten van deze geïntegreerde manieren van zorg, zodat duidelijk wordt dat we in Brabant hiermee een oplossing hebben voor de stijgende zorgkosten. Een integraal zorgbudget dat per dorp of wijk beschikbaar komt, zodat de zorg minder bureaucratisch en ingewikkeld wordt. Ouderenbonden, die zich inzetten voor een optimale omgeving voor ouderen in Brabant samen met andere partijen zoals met de boeren over regionaal geproduceerd voedsel, met natuurorganisaties en gemeenten over het kunnen gebruiken van de groene omgeving, met woningbouwcorporaties over het gebruik van slimme technische oplossingen in huizen en de directe omgeving. Als al die sectoren de handen ineen slaan en gaan nadenken hoe zij een bijdrage kunnen leveren aan een gezonde toekomst voor ouderen, dan zetten we een grote stap richting een toekomstbestendige ouderenzorg. Mariet Paes directeur Provinciale Raad Gezondheid Adres: Rijnstraat 4, 5215 EK 's-hertogenbosch Telefoon: 073 6120766 Email: m.paes@provincialeraadgezondheid.nl Website: www.provincialeraadgezondheid.nl