VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie Oost-Vlaanderen Arrondissement Sint-Niklaas Administratieve entiteit BEVEREN [Beveren-Waas] Gemeente DOEL Parochiekerk Onze Lieve Vrouw (Hooghuisstraat z.nr.) Tekst oorspronkelijk verschenen in Gh. Potvlieghe : Het Historisch Orgel in Vlaanderen, (orgelinventaris) deel I, Provincie Oost-Vlaanderen, uitg. Ministerie van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur, Rijksdienst voor Monumenten- en Landschapszorg, Brussel 1974; zie blz. 575. (geen afb.) KERK zie https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/17214 Het orgel is beschermd als monument, KB 19.VIII.1980. ORGEL Voorgeschiedenis Volgens het kerkarchief was er vóór 1842 'eene orgel gebrekelijk' aanwezig. In 1842 werd een nieuw orgel geleverd door F. Loret-Vermeersch (Sint-Niklaas). In 1885 werd dit orgel verkocht aan de kerk van Sint- Margriete. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het aldaar zo goed als volledig vernield. Huidig orgel Auteur instrument : J. Vergaert (Gent) Bouwjaar : 1885 Aanvankelijk had het kerkbestuur plannen om het Loretorgel door Vergaert te laten ombouwen/vergroten (cfr. kerkarchief); door de verkoop echter van het Loret-orgel aan Sint-Margriete gingen deze plannen niet door. Hoewel er (nog) geen archivalische bewijzen voorhanden zijn, mogen we aannemen dat vervolgens Vergaert de opdracht kreeg een volledig nieuw orgel te bouwen. Onderhoud : firma Aerts & Castrel (Duffel), 1966 & 1973; naderhand ook nog firma Stevens (Duffel)
INSTRUMENT Dispositie - opstelling van de registertrekkers : 01 02 033 - man. II - 04 05 06 T 07 08 09 10 - man. I - 11 12 13 14 15 Gr.Org. T Tremolo 07 Bombarde 16. p. 08 Bourdon 8. p. 09 Prestant 4. p. 10 Bourdon 16. p. 11 Flûte Harmonique 8. p. 12 Montre 8 13 Viola di Gamba 8. p. 14 Fourniture 15 Trompette 8. p. Positief 01 Basson Hautbois 8. p. 02 Violine 4. p. 03 Bourdon 8 p. 04 Salicional 8 05 Voix Céleste 8 06 [Flûte 4'] 3 koppelingspedalen (zonder benaming) : - Ped. + Pos. - Ped. + Gr.Org. - Gr.Org. + Pos. manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - d 1, aankoppelbaar Opmerkingen: - de registernaamplaatjes zijn origineel, behalve 04 nieuw medaillon (de originele benaming was wellicht ook al Salicional 8) 05 id., misschien van een harmonium afkomstig (de originele benaming was wellicht ook Voix Céleste) 12 nieuw medaillon, met gouden randje (de originele benaming was wellicht ook Montre 8) 14 nieuw medaillon, met gouden randje (de originele benaming was wellicht Fourniture, met toevoeging "3 rgs") - knop 07 is geblokkeerd, de Bombarde is nog steeds niet geplaatst - op 02 is het originele medaillon behouden, maar het register klinkt nu in 8' i.p.v. 4' (zie Pijpwerk) Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór het orgel; solied eiken meubel - het witte toetsbeleg is van recente datum - plat pedaalklavier (maten vlg. Congres van Mechelen 1864) - registeropstelling cfr. Dispositie
- registerknoppen met ingelijmd porceleinen naammedaillon; alle medaillons met opschriften in zwarte letter - voetbediend : 3 ijzeren lepelvormige pedalen; er is geen zwelkas aanwezig Pijpwerk + front - enkel houten sierpijpen, van in origine - sterk opgeworpen labia + binnenpijpwerk - de houten bas-pijpen zijn van de lade vervoerd, deels centraal achter het front, deels terzijde - de houten pijpen zijn in grenenhout, goede kwaliteit; met grijze verf (tegen houtworm?) ingestreken - in nagenoeg alle corpora van open labialen is een expression gesneden Groot orgel Flûte Harmonique 8' : het groot octaaf is in hout, en van de lade vervoerd; vanaf c# 0 20 metalen pijpen op de lade en vervolgens 23 pijpen met dubbele corpuslengte, overblazend Bourdon 16' : groot en klein octaaf in hout, vervoerd; verder 32 metalen gedekten met hoed, op de lade Montre 8' : bas in hout (gemeenschappelijk met Flûte Harmonique?), verder metalen labialen op de lade Prestant 4' : op de lade; de grootste met een expression Viola di Gamba 8' : 44 pijpen in metaal, op de lade Bourdon 8' : bas in grenen; verder 22 + 22 metalen gedekten op de lade Fourniture 3 rgs : corpora met expression, behalve in de kleinste pijpjes; samenstelling op C : 1 1 /3', 1', 2 /3'; met repetities op c# 0, c# 1 en c# 2 [lege plaats, voor Bombarde 16] : er zijn boringen in de pijpstok klaargemaakt maar nog niet in het pijprooster, origineel Trompette 8' : in de bas bekers met blikken onderstuk; kurkvormige koppen; smalle lepels Positief Basson Hautbois 8' : in de bas trompet-bekers, met blikken onderstuk; in de discant hobo-bekers (lange smalle + wijdere korte trechter erboven) Flûte 4' : gewone gedekten met hoed in het groot octaaf, verder roergedekten; de 19 kleinste zijn conische open pijpen Violine 4' [8'] : het pijpwerk is een octaaf hoger verplaatst, zodat het nu op 8'-hoogte klinkt; van C t.e.m. B is het rooster leeg, de pijpjes van het hoogste octaaf zijn verdwenen Voix Céleste : ab c 0
Bourdon 8' : groot octaaf in hout, verder metalen gedekten op de lade Salicional 8' : het groot octaaf is gecombineerd met de Bourdon 8' - op een grote houten pijp van Bourdon 16 is in potlood genoteerd dat de gebroeders Aerts uit Duffel in resp. 1966 en 1973 aan het orgel werkten Windladen - opstelling en indeling van de laden : front C e 3 f 3 C# Flûte Harmonique Bourdon 16' Montre 8' Prestant 4' Viola di Gamba Bourdon 8' Fourniture 3 rgs [lege plaats, voor Bombarde 16] Trompette 8' loopplank Basson Hautbois Flûte 4' Violine 4' [8'] Voix Céleste Bourdon 8' Salicional 8' - pijpopstelling in V-vorm; de hoofdwerklade is tweedelig (Cen C#-helft) - integraal mechanisch systeem Tractuur - ordelijk en goed aangelegde mechanieken - grenen wellenborden, ijzeren wellen, grenen abstracten Windvoorziening - grote magazijnbalg achter het orgel, in een kist, onder het W-raam - er is een vrij grote reservoir hulpbalg geplaatst in de voet van de orgelkast, onder het hoofdwerk - electro-ventilator in een kleine torenruimte; ondanks de geluiddempende kist nog zeer luidruchtig (twee oude ventilators zijn achteraan op het doksaal blijven staan; de huidige is blijkbaar al de derde in gebruik)
ORGELKAST - origineel prospect; overkraagt licht de afmetingen van de torenopening waarin het instrument zelf geplaatst is - prospect in eikenhout - de overige delen van de orgelkast zijn in grenenhout, van goede kwaliteit HUIDIGE TOESTAND - instrument : in behoorlijke staat van bewaring, doch heeft een grondige revisie nodig - meubel : id. - onderhoud : voorlopig geen onderhoud meer; het orgel wordt nog slechts zelden gebruikt datum onderzoek : 1974; aanvullend onderzoek door Agentschap Onroerend Erfgoed, april 2012 ICONOGRAFIE 1) K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek, cliché M266623 (1978), orgel KIK-IRPA, Brussel
2) foto's Agentschap Onroerend Erfgoed, april 2012
BIBLIOGRAFIE Volgende geschiedkundige nota werd opgesteld door A. Stroobants (archivaris Dendermonde) : Het gewezen orgel van de O.-.L.-Vrouwekerk van Doel, werk van orgelbouwer François-Bernard Loret (1842) In een recente inventaris (1) van het kunstpatrimonium van de O.-L.-Vrouw-Hemelvaartkerk te Doel vonden we een verwijzing naar Em. Loret als mogelijk auteur van het orgel van Doel (1841-1842). Ook de inventaris van Gh. Potvlieghe vermeldt onder voorbehoud een gelijkaardige toeschrijving. (2) Met de hulp van E.H. Chr. Verstraete, pastoor te Doel, kregen we enkele documenten in handen, die ons toelaten de korte historiek van dit orgel te schetsen. Het Liber Memorialis werd tot op heden niet teruggevonden. Volgens de inventaris van de mobilaire goederen van 3 april 1842 beschikte de kerk toen over 'eene orgel gebrekelijk'. In het resolutieboek van de kerkraad bleef een contract bewaard, dat op 13 mei 1842 werd gesloten tussen pastoor Joannes Jacobus Moortgat, Burgemeester Joannes Cornelius Camerman, Carolus Ludovicus Van Haelst, Eli Van Damme en Petrus Josephus Verberckmoes, leden van de kerkraad van de kerkfabriek van Doel enerzijds en de heer 'F. Loret Vermeersch orgelmaker woonende te St. Nicolaes' anderzijds. (3) Uit de tekst van dit document leren we dat de kerkraad bij de orgelmaker een nieuw orgel kocht, dat men in zijn atelier in afgewerkte toestand reeds had kunnen taxeren. Loret kon het binnen een termijn van 10 tot 12 dagen leveren en was bereid het gedurende 10 jaar te onderhouden. F. Loret nam het oude orgel over voor een bedrag van 300 fr. en verbond er zich toe een nieuw orgel te leveren, indien binnen een termijn van twee tot drie maanden zou blijken dat het nieuwe orgel niet aan de gestelde verwachtingen voldeed. Van de kostprijs van het nieuwe orgel (3.000 fr.) trok men voor een eerste betaling het bedrag van 300 fr. af, de prijs van het oude orgel. Het resterende bedrag van 2.700 fr. zou de orgelmaker contant betaald worden op de eerste zondag van april 1843. Voor een bedrag van 2 fr. bleek de orgelmaker bovendien bereid jaarlijks tweemaal het 'orgel in regel te stellen'. Door dit contract kan alweer een orgel worden toegevoegd aan de werklijst van François-Bernard Loret, geboren te Dendermonde op 6 april 1808 als één van de vele kinderen van Jeanne Marie Bonnet ( Brussel) en van Jean-Joseph Antoine Loret (Dendermonde 1757 - Mechelen 1847), zelf een natuurlijk kind van Anne-Marie Loret (Dendermonde 1730-1803). Vader Loret was gedurende 55 jaar organist van de kerk van Sint- Gillis-Binnen en beiaardier te Dendermonde. (4) François-Bernard Loret ontpopte zich vrij snel tot een bekwaam mekanieker en orgelbouwer. (5) Tijdens zijn loopbaan schreef hij
verscheidene brevetten op zijn naam en behaalde hij herhaaldelijk eervolle vermeldingen op nationale tentoonstellingen. Nadat hij te Bassevelde in het huwelijk was getreden met Adélaïde Vermeersch, vestigde hij zich rond 1832 als orgelbouwer te Sint-Niklaas. Hij nam er zijn zwager Hendrik Vermeersch mee als associé. In de hoofdstad van het Land van Waas bouwde hij het orgel dat hij in 1842 mocht installeren in de kerk van Doel. François-Bernard vestigde zich rond 1844 te Mechelen, waar zijn vader op 11 september 1847 overleed. Hij stond er aan het hoofd van een zeer succesvol atelier en bouwde en verbouwde gedurende zijn loopbaan niet minder dan 300 orgels. Hoewel vaak de eerste romantische orgelbouwer in Vlaanderen genoemd, taxeerden sommigen zijn werk als 'luxe op straatniveau: grote orgelkasten met weinig inhoud'! (6) François-Bernard Loret overleed te Mechelen op 17 november 1877. In de kerk van Doel vonden we jammer genoeg niet meer het in 1842 aangekochte Loret-orgel terug. Uit bewaard gebleven briefwisseling blijkt immers dat de kerkraad in 1884 het plan had opgevat om het Loret-orgel grondig te laten verbouwen door de Gentse orgelbouwer Jan Vergaert. (7) In zijn offerte van 26 augustus 1884 voorzag Vergaert allerlei maatregelen om 'het Orgel der Kerk van Doel grootsch en krachtig en naar het nieuw stelsel te vervaardigen' voor een bedrag van 1170 fr. Dit plan werd echter doorkruist door E.H. J. D'Hooghe, pastoor van de St.-Margrietkerk van het Meetjeslandse polderdorp Sint- Margriete. Men had er de oude kerk in 1883 gesloopt en vervangen door een neogotisch exemplaar (1881-1882), opgericht naar de plannen van de Gentse architect De Perre-Montigny. Pastoor D'Hooghe schreef op 15 september 1885 een brief naar zijn Doelse collega E.H. L. De Meulenaere, waarin hij hem mededeelde vernomen te hebben 'dat Gij in 't bezit zijt van eene allerschoonste orgel en dat Gij u zoudet willen ontmaken van uwe oude orgel'. Hij informeerde naar de prijs van het orgel, dat hij aan zijn eigen parochiekerk wou schenken. Er werd aanvankelijk een prijs overeengekomen van 1.000 fr., waarbij orgelmaker Jan Vergaert bereid bleek het orgel te herstellen en vernieuwen voor een bedrag van 520 fr. Deze voorwaarden werden door pastoor D'Hooghe aanvaard. In de loop van de maand oktober 1885 werd het reeds gedemonteerde Loret-orgel naar Sint-Margriete overgebracht en er door Jan Vergaert heropgericht, hersteld en uitgebreid met een 'Dulciana bas' (250 fr.). Op 17 november 1885 uitte de pastoor van Sint-Margriete, op basis van informatie hem verleend door Jan Van Damme, koster van Sint-Laureins, echter zijn twijfels over de 'waarde van het oud orgel'. De koster was er van overtuigd dat het orgel slechts 600 fr. waard was, een prijs die na uitvoering van de uitbreidings- en herstellingswerken zou kunnen oplopen tot 1.400 à 1.500 fr. Dan nog achtte hij het orgel niet beter dan het oude orgel dat hij in 1885 voor 900 fr. van een Kortrijks orgelmaker had gekocht voor het
klooster van Sint-Laureins. Een dag later gaf Jan Vergaert aan de pastoor van Doel zijn visie op de situatie. Hij schreef dat hij op 19 november de werken aan het orgel te Sint-Margriete zou beëindigen, nadat hij op eigen initiatief nog de blaasbalg had verbeterd en 'de facade pijpen verthint'. De pastoor was over het orgel zeer tevreden. Gezien de penibele financiële toestand van de kerk van Sint-Margriete durfde echter ook Vergaert aandringen op een eventuele vermindering van de afgesproken prijs. Blijkbaar bleef de koster van Sint-Laureins olie op het vuur gooien, want in een brief van 2 maart 1886 deelde pastoor D'Hooghe mee dat Jan Van Damme, nadat hij het orgel had bespeeld, het slechts 400 fr. waard achtte. De pastoor, die op 28 februari van de kerkraad van de kerkfabriek van Doel een postkwitantie van 1.000 fr. had ontvangen, weigerde deze dan ook te betalen. Hij liet zijn collega weten bereid te zijn 600 fr. te betalen, zoniet zou de rechtbank over de zaak oordelen! De kerkraad van Doel bleek in maart 1889 uiteindelijk bereid de prijs tot 800 fr. te verlagen, omdat eventuele gerechtskosten wel eens hoger zouden kunnen oplopen. Toen E.H. D'Hooghe echter halstarrig bleef weigeren, nam men op 7 juli 1889 de beslissing de pastoor van Sint-Margriete gerechtelijk te laten vervolgen. Geconfronteerd met een dreigend proces, ging pastoor D'Hooghe in extremis dan toch overstag, zodat de kerkraad van Doel op 6 oktober kon noteren dat men akkoord ging met het voorgestelde compromis van 800 fr. Jammer genoeg bleef het Loret-orgel ook in de kerk van Sint- Margriete niet bewaard. Samen met de kerk werd het in 1944 immers zwaar beschadigd en in 1946-1947 door het huidige orgel vervangen. (8) A. Stroobants (1) Inventaris van het kunstpatrimonium, Doel, O.-L.-V.- Hemelvaartkerk, p. 29-30, nr. 30. (2) Gh. Potvlieghe, Het historisch orgel in Vlaanderen, Deel I Oost-Vlaanderen, Brussel, 1974, p. 575. (3) Brief van (wijlen) E.H. Chr. Verstraete, pastoor van Doel (1-9-1999): Modern Kerkafchief Doel, Resolutieboek van de kerkraad (1823-1897), met in bijlage de inventarislijst van 3 april 1842 en in het register de overeenkomst d.d. 13-5- 1842. Het in sommige publicaties vermelde 'Liber Memorialis' werd niet teruggevonden. (4) L. Loret & V. Loret, Généaologie de la famille Loret, Mons, 1894, p.p. 2 en 79-84. (5) Id., ibid., p. 84-86. G. Potvlieghe, Loret, in Winkler Prins Encyclopedie voor Vlaanderen, deel 4, Brussel, 1974, p. 215-216 (met bibliografie). Anon., François Loret et ses oeuvres, par un curé de campagne, Namen, 1864. (6) A. Fauconnier & P. Roose, Orgels van Vlaanderen, Brussel, 1991, p. 22. (7) Brief van E.H. Chr. Verstraete, pastoor van Doel (2-8-
1999): Modern Kerkarchief Doel, briefwisseling 1884-1886, resolutieboek van de kerkraad (1823-1897) met diverse verslagen van vergaderingen (1887-1889). (8) Brief van Edgard De Jaeger-Braet, voorzitter van de kerkfabriek van Sint-Margriete (15-5-2000).