Excursie IJsselmeer visserij Groep 5 t/m 8 Door Mar en Klif
Inhoudsopgave Algemene informatie p. 3 Achtergrond informatie p. 5 Lessuggesties p. 7 Werkbladen p. 10 Colofon Het project Educatief IJsselmeervissen is een initiatief van Ursa Major Services B.V./Nederlandse Vissersbond en wordt mede mogelijk gemaakt door het Europees Visserij Fonds (EVF) en Provincie Fryslân ter investering in duurzame ontwikkeling van visserijgebieden. De excursie IJsselmeervisserij is in 2012 ontwikkeld door Durk van Tuinen, Egbert van der Tuin, Iris Nutma en Pyke Kroes. De lesbrief is gemaakt door Pyke Kroes, Vera Damuis is illustrator, Jasper de Ruiter van Tringa Paintings heeft de vissen en de vogels waarheidsgetrouw getekend. De lesbrief is gemaakt onder verantwoordelijkheid van Mar en Klif, afdeling Groen Doen. De excursie IJsselmeervisserij wordt georganiseerd en mogelijk gemaakt door: Ursa Major Services BV: dochteronderneming van de belangenbehartigingsorganisatie voor de beroepsvisserij: de Nederlandse Vissersbond. De Friese visserijbedrijven S. Boersma ST8, Visserijbedrijf Bootsma HI35 en Visserijbedrijf H.Bootsma WON38; Mar en Klif, afdeling Groen Doen (www.groendoen.net). Bij de uitvoering van deze buitenles wordt samengewerkt met de natuurorganisatie It Fryske Gea. De lesbrief is door scholen te gebruiken bij de voorbereiding en uitvoering van de excursie IJsselmeervisserij. Wanneer iemand (delen van) de lesbrief voor andere doeleinden wil gebruiken, dan stellen wij het op prijs als wij daarvan op de hoogte worden gesteld en dat deze lesbrief als bron wordt vermeld. Hiervoor kunt u contact opnemen met: Mar en Klif, afdeling Groen Doen (info@marenklif.nl), telefoonnummer 0514-571777 of Nederlandse Vissersbond te Emmeloord via secretariaat@visserbond.nl of telefonisch 0527 69 81 51. 2
Algemene informatie Inleiding Met een vissersboot en een beroepsvisser varen de kinderen vanaf de haven van Hindeloopen het IJsselmeer op. De kinderen ervaren zelf aan boord hoe het leven eruit ziet van een IJsselmeervisser. Zo kunnen ze de route van de vissersboot uit zetten met een kaart, radar en kompas, de dieptemeter aflezen, met verrekijkers vogels spotten en varen ze naar een visstek. Daar kunnen ze de vissers helpen met vissen. Er wordt gevist met kisten en met aaskuil. De kinderen vangen op deze wijze verschillende vissoorten. De vissoorten kunnen met een zoekkaart gedetermineerd worden. Vervolgens worden alle vissen weer terug gezet in het water en moet alles worden schoongemaakt. Door deel te nemen aan de excursie ervaren de kinderen hoe het eeuwenoude beroep van vissersman op het IJsselmeer wordt uitgevoerd. Doel van de excursie Het doel van de excursie IJsselmeervisserij is dat leerlingen in aanraking komen met het IJsselmeergebied, de visserij en de natuur hier omheen. Ze weten welke zoetwatervissen in het IJsselmeer leven en wat hun kenmerken zijn, ze leren de werkzaamheden van de IJsselmeervisserij kennen. Leerlingen zijn er zich van bewust dat de mens door de jaren heen op het IJsselmeer allerlei ingrepen heeft gedaan die van invloed zijn op de levensgemeenschap in het IJsselmeer en de visserij. De kinderen denken na over een duurzame oplossing voor hier en daar, nu en straks. De excursie sluit aan bij de kerndoelen 40 en 41. Programma Het voorlopige programma per dagdeel ziet er als volgt uit: Aankomst + ontvangst in Hindeloopen Introductie in de educatieruimte (incl. film IJsselmeervisserij) + uitleg + veiligheid (o.a. uitdelen zwemvesten) Inschepen (max. 10 kinderen en 2 begeleiders per schip; er zijn 3 schepen) Naar visstek varen Vissen Inhalen Terugvaren Aankomst en uitleg voor het inschepen zal ongeveer een half uur in beslag nemen, waarna de excursie (varen en vissen) ongeveer 2 uur in beslag zal nemen. Wat is er geregeld Voor de excursie IJsselmeervisserij heeft Mar en Klif, afdeling Groen Doen al veel zaken voor u geregeld. In deze lesbrief zijn opgenomen: Een voorbereidende les. Kopieerblad met praktische informatie voor rijders en begeleiders. Kopieerblad met praktische informatie voor leerlingen en ouders. Zwemvesten en alle materialen voor de uitvoering van de activiteiten zijn aan boord. Op ieder schip staat de schipper en zijn maat voor u klaar. 3
Voorbereiding door de leerkracht Natuurlijk moet u zelf ook nog een aantal zaken regelen. Informatie uit deze lesbrief doorlezen. Vervoer naar en van de locatie regelen. Minimaal 2 begeleiders per 10 kinderen regelen. Kinderen informeren over de veiligheid en praktische zaken zoals kleding (gebruik daarvoor de powerpoint van de voorbereidingsles). Begeleiders informeren over veiligheid en praktische zaken (route, kleding). Laat één van de kinderen foto s maken tijdens de excursie, deze foto s kunnen op de website geplaatst worden op www.ijsselmeervisserij.nl Bij slecht weer controleren of de activiteit door gaat. Telefoonnummer van de IJsselmeervisser vindt u op het kopieerblad voor rijders en begeleiders. Vragen? Voor vragen over dit project kunt u bellen met Mar en Klif, tel: 0514 571777 of een email sturen naar: info@marenklif.nl Symbolen Naar buiten Onderzoek Kring Knutselen Werkblad Muziek en expressie Beweging Verzorging 4
Achtergrond informatie IJsselmeer Het IJsselmeer (Fries: Iselmar) is het grootste meer van Nederland. Het heeft een oppervlakte van 1100 km². Het IJsselmeer wordt begrensd door de Afsluitdijk en de plaatsen tussen Makkum en Lemmer in Friesland, de Noordoostpolder, Flevoland en Noord Holland. Het IJsselmeer is van belang voor de visserij, als waterreservoir, voor de waterrecreatie, de scheepvaart en het heeft vele natuurwaarden. Vogels van het IJsselmeer Het natuur belang van het IJsselmeer is erg belangrijk voor bijvoorbeeld meer dan 25 vogelsoorten. Het grote wateroppervlak, de ondiepte, de brede rietkragen en de zand- en schelpenbanken maken het IJsselmeer tot een ideaal gebied voor watervogels (zoals eenden, zwanen, ganzen, aalscholvers, meeuwen en sterns en enkele steltlopers). De vissen zijn een belangrijke voedselbron voor viseters zoals fuut, aalscholver, nonnetje, grote zaagbek, dwergmeeuw, visdief, zwarte en reuzenstern. In het najaar en de winter verblijven er honderdduizenden watervogels om te ruien, te rusten en te foerageren. Kuifeend, tafeleend, topper en brilduiker eten dan de driehoeksmossel. Voor moerasvogels als roerdomp, porseleinhoen, snor, rietzanger zijn de buitenwaarden aantrekkelijk gebied. Geschiedenis van de visserij De geschiedenis van de Zuiderzeevisserij laat zich grofweg opdelen in twee perioden: de periode van voor de afsluiting (1932) met de afsluitdijk en die van erna. Voor de afsluiting komt de visserij op de visrijke binnenzee tot grote bloei. Vooral na de uitvinding van de goedkopere machinaal gebreide netten rond 1880. Daarna beleeft de visserij ups en downs. In 1925 wordt de benzinemotor geïntroduceerd en zijn de vissers minder afhankelijk van het weer. Vissers vangen in de Zuiderzee haring, garnalen en paling. In de haven wordt de vis schoongemaakt en verkocht. In 1932 wordt de Afsluitdijk gesloten en verandert de zoute Zuiderzee in het zoete IJsselmeer zonder eb en vloed. Er worden snoekbaarzen uitgezet en de vissers vissen op paling en snoekbaars. Er worden drie polders aangelegd en daarmee gaan rijke visgebieden verloren. Het gevolg is dat veel vissersbedrijven (vaak noodgedwongen) stoppen. Toch zijn er nu nog enkele visserijbedrijven te vinden. Friese visserijbedrijven De kinderen gaan aan boord bij één van de Friese visserijbedrijven: S. Boersma ST8 uit Stavoren, Visserijbedrijf Bootsma HI35 uit Hindeloopen of Visserijbedrijf Bootsma WON38. De bedrijven vissen met diverse vismethoden op o.a. Snoekbaars, Rode baars, Brasem, Voorn, Bot, Spiering, Pos, Houting, Aal, Snoek, Karper, Kolblei en de Chinese wolhandkrab. De bedrijven werken allen met twee personen aan boord. Naast de visserij legt de HI 35 van Visserijbedrijf Bootsma zich in de zomermaanden toe op het verzorgen van rondvaarten waarbij de visserij veelal aan bod komt door middel van demonstraties. 5
Vismethoden tijdens de excursie Voor en tijdens de excursie worden twee methoden toegepast: aaskuil vissen en kistenvisserij. Aaskuilvissen: Om aas (=spiering) te kunnen vangen voor het vissen met kisten wordt een net door het water getrokken. Het net zit vast met een lijn aan het schip. De lijn splitst zich in tweeën naar een boom, waar het net aan vast zit. De vis gaat onder de boom door het net in. Het net is eerst breed, maar het wordt steeds nauwer tot je de zak hebt waar de spiering in terecht komt. Kistenvisserij: De spiering wordt gebruikt als aas om in de kisten te doen. De spiering heeft namelijk een zeer sterke geur en hier komt aal op af. De kisten worden uitgezet aan een lange lijn: kilometers lang, met om de vijftig meter een snoer met een kist eraan. In de houten kisten zitten twee netjes die naar binnen toe lopen, zodat de aal er wel in kan, maar niet eruit. Ook zit er een gaatje in van 14 millimeter, zodat de kleine (ondermaatse) aal eruit kan. De kisten zijn een dag eerder uitgezet. De kisten worden aan boord gehaald. De kisten worden geleegd en schoon gespoeld. Extra informatie Hieronder vindt u een aantal links met extra achtergrondinformatie en filmpjes. www.ijsselmeervissen.nl http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050607_afsluitdijk01 http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050607_afsluitdijk02 http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20110701_zuiderzee01 6
Lessuggesties Voorbereidende les Nodig: Digibord PowerPoint te downloaden via www.groendoen.net Werkwijze: Begin met te vertellen wat de bedoeling is van de excursie en wat de kinderen gaan doen (informatie hierover staat in deze lesbrief). Laat vervolgens de PowerPoint zien. De PowerPoint geeft informatie over de regels aan boord. Naar aanleiding van de PowerPoint kan er klassikaal worden gesproken over de excursie, met name over de veiligheidsvoorschriften. Wat mag wel en niet, welke regels moeten de kinderen volgen, maar ook vragen als wie is wel eens op het IJsselmeer geweest? Wie heeft wel eens gevist? En waarmee? Wie kent vogels die voorkomen op het IJsselmeer. Lessuggestie 1: Logboeken, foto s en werkstukken op de website Nodig: logboeken excursie, digitale foto s gemaakt tijdens de tocht, internet Werkwijze: De foto s en de verschillende logboeken worden verzameld en tot 1 omgevormd. Het logboek en de foto s kunnen worden geplaatst op de website: www.ijsselmeervissen.nl Maak een werkstuk of een reisverslag van de excursie over het IJsselmeer. Verdeel onderwerpen bijvoorbeeld specifiek over de visserij, de geschiedenis van het IJsselmeer, de natuur, etc. De werkstukken kunnen desgewenst opgestuurd worden (digitaal) aan de Nederlandse Vissersbond en worden vervolgens op de website www.ijsselmeervissen.nl geplaatst. Vergeet niet de naam en de naam van de school erbij te vermelden. Lessuggestie 2: Werkbladen Nodig: Werkblad 1 t/m 4. (ook op PowerPoint bij www.groendoen.net) Werkwijze: Maak de werkbladen. Bij werkblad 1 en 2 zijn de namen van de vogels en de vissen van het IJsselmeer door elkaar geraakt. Zoek de juiste naam bij de juiste vogel/vis. Bij werkblad 3 leer je wat de onderdelen zijn van een vis. In werkblad 4 worden questvragen gesteld. De antwoorden zijn te vinden op de antwoordbladen op de PowerPoint: werkbladen IJsselmeer. Lessuggestie 3: Dode vissen en nieuw land Nodig: Digibord; http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050607_afsluitdijk02 en http://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20110701_zuiderzee01 werkblad 5 Werkwijze: Bekijk de twee filmpjes. Maak daarna werkblad 5. 7
Werkblad 1: Vogels en Visser Een concurrent van de visser? Dat zijn de vogels. Beide willen graag vis. Op het IJsselmeer zijn veel vogels te vinden. Gelukkig voor de visser eten niet al deze vogels graag vis. Zoek hieronder de juiste naam bij de vogel. Geef daarbij aan of de vogel graag vis eet, of niet Zie het voorbeeld. Zwaan Aalscholver Fuut Kok meeuw Visdief Grauwe gans Scholekster Wilde eend Meerkoet 8
Werkblad 2: Vis je rot In het IJsselmeer zwemmen allerlei soorten vissen rond. Hieronder staan er een paar. Zoek de namen en de vissen bij elkaar, en trek daartussen een lijntje. Zie het voorbeeld. Je mag hiervoor de zoekkaart gebruiken. Weet je nog welke vissen jullie op het IJsselmeer gevangen hebben? Geef aan of je de vis wel of niet gevangen hebt. Snoekbaars Baars Brasem Voorn Snoek Pos Houting Karper Aal/Paling Spiering Bot Kolblei 9
Werkblad 3: Wat maakt een vis een vis Wat maakt een vis nu tot een vis? Vissen hebben geen poten, haren of veren, maar wel schubben, kieuwen, verschillende vinnen en een staart. Schrijf bij de nummers de onderdelen van de vis die je aan de buitenkant kunt zien. Je kunt kiezen uit: bekdraden, staartvin, rugvin, borstvin, anaalvin, vetvin, buikvin, kieuwdeksel, schubben, ogen, bek. 10
Antwoordblad 3: Wat maakt een vis tot een vis Wat maakt een vis nu tot een vis? Vissen hebben geen poten, haren of veren, maar wel schubben, kieuwen, verschillende vinnen en een staart. Hun kieuwen worden beschermd door kieuwdeksels. Sommige vissen hebben één of meer bekdraden. Schrijf bij de nummers de onderdelen van de vis die je aan de buitenkant kunt zien. 11
Werkblad 4: Quest Kun je onderstaande vragen beantwoorden? 1. Slapen vissen? 2. Trekken vissen een pyjama aan? 3. Waarom zwemmen vissen in scholen? 4. Kunnen vissen leren? 5. Waarom zinkt een vis niet naar de bodem? 6. Hebben vissen oren? 7. Worden vissen verliefd? 8. Hoe komen vissen de winter door? 12
Antwoordblad 4: Quest 1. Slapen vissen? Vissen zoeken een rustig plekje op om s nachts te kunnen slapen. Ze zoeken een beschut plekje, zodat ze niet weggespoeld worden. Soms gaan ze op de bodem liggen in een kuiltje. 2. Trekken vissen een pyjama aan? Bij sommige vissen lijkt het net of ze een nachthemd aantrekken. En aantal vissen krijgt s nachts een andere kleur. Dat is hun manier om zich te camoufleren. 3. Waarom zwemmen vissen in scholen? Kleine visjes zwemmen in een groep om roofvissen te doen geloven dat ze één grote vis zijn. Slimme roofvissen doorzien de truc maar het blijkt toch heel moeilijk te zijn om zich in zo'n school op één visje te concentreren. Probeer maar eens in een sneeuwbui één vlokje te volgen in zijn val naar beneden. Kleine vissen zwemmen niet altijd in een groep. Dat doen ze pas als ze bang zijn. Hoe jonger de vissen, hoe groter de school omdat ze meer bescherming nodig hebben. Soms zwemmen roofvissen eveneens in school. Dat heeft echter een andere reden: samen kun je dingen doen die je in je eentje niet kunt. De prooi omsingelen bijvoorbeeld. 4. Kunnen vissen leren? Het verhaal dat vissen maar 1, 2 of 3 seconden iets kunnen onthouden is niet waar. Onderzoekers hebben ontdekt dat vissen van elkaar leren. Ze leren bijvoorbeeld waar ze naar toe moeten zwemmen, hoe ze soortgenoten kunnen herkennen en hoe ze roofvissen kunnen ontwijken. 5. Waarom zinkt een vis niet naar de bodem? Vissen zinken niet naar de bodem door een ingebouwd zwembandje! Bij de meeste vissen zit tussen de ingewanden een wit, doorschijnend ballonnetje. Dit is de zwemblaas. Die hebben ze hard nodig. Vissen zonder blaas zijn namelijk zwaarder dan water, en moeten daarom voortdurend zwemmen om niet naar de bodem te zinken. Maar dat zou betekenen dat vissen die constant op de bodem van het water leven, die zwemblaas helemaal niet nodig hebben. Inderdaad, platvissen, zoals de schol en de bot, hebben daarom ook geen zwemblaas. 6. Hebben vissen oren? Als je een vis goed bekijkt, kun je geen oren vinden. Toch kunnen vissen onder water goed horen. Hoe dat gaat is heel ingewikkeld. Geluid veroorzaakt een trilling in het water en brengt ook de vis in trilling. Vissen kunnen die trillingen heel goed waarnemen. 7. Worden vissen verliefd? In het voorjaar gaan vissen op liefdespad. Het liefdesspel tussen vissen noem je paaien. Bij de paai gaat het er soms wild aan toe. Tijdens de paai komen duizenden eitjes in het water terecht. Veel eitjes worden opgegeten door andere vissen. Uit de overgebleven eitjes komt een vislarfjes te voorschijn. Na een paar weken is dat al een echte visje. 8. Hoe komen vissen de winter door Vissen zijn koudbloedig. Dat betekent dat de temparatuur van het lichaam van een vis altijd hetzelfde is als de temperatuur van het water waarin ze leven. In de winter is het water koud. De meeste vissen zijn in de winter een stuk rustiger dan in de zomer. Veel vissen trekken in de winter naar diepere delen van het water, waar ze niet kunnen bevriezen. 13
Werkblad 5: Dode vis en nieuw land Bekijk twee filmpjes op schoolbank t.v. Gevolgen van de bouw van de afsluitdijk: - Dode vissen en nieuw land - Zuiderzee een zee die een meer werd Beantwoord de volgende vragen 1. Hoe heette het IJsselmeer vroeger? a. Waddenzee b. Zuiderzee c. Noordzee d. IJsselzee 2. Op welke vissen, visten de vissers in de Zuiderzee? 3. Waarom werd de Afsluitdijk gebouwd? 4. Noem drie gevolgen van de bouw van de Afsluitdijk. 5. Op welke vissen wordt nu gevist in het IJsselmeer? 14
Antwoordblad 5: Dode vis en nieuw land Bekijk twee filmpjes op schoolbank t.v. - Gevolgen van de bouw van de afsluitdijk: Dode vissen en nieuw land - Zuiderzee een zee die een meer werd En beantwoord de volgende vragen 6. Hoe heette het IJsselmeer vroeger? a. Waddenzee b. Zuiderzee c. Noordzee d. IJsselzee 7. Op welke vissen, visten de vissers in de Zuiderzee? Haring, ansjovis, platvissen en garnalen 8. Waarom werd de Afsluitdijk gebouwd? Er waren veel overstromingen. De regering wilde de mensen beschermen tegen het gevaar van water. 9. Noem drie gevolgen van de bouw van de afsluitdijk. a. Het zoute water werd zoet b. Veel vissers moesten een andere baan gaan zoeken c. Er waren geen overstromingen meer d. Er is nieuw land bijgekomen e. De Zuiderzee werd een meer (het IJsselmeer) f. De trek van vissen was over 10. Op welke vissen wordt nu gevist in het IJsselmeer? Paling en snoekbaars 15