Hoofdstuk 1 Ergonomisch ontwerpen ErgoS (1995). Mensgericht ontwerpen. Enschede: ErgoS Engineering & Ergonomics. Hendrick, H.W. (1996). Good ergonomics is good economics. Santa Monica, CA: Human Factors and Ergonomics Society. Jong, A.M. de (2002). Het verbeteren van arbeidsomstandigheden op de bouwplaats: innoveren op participatieve wijze (proefschrift). Delft: TU-Delft. Kompier, et al. (1996). Aan de slag: tien praktijkvoorbeelden van succesvol verzuimmanagement. Alphen aan den Rijn: Samsom. Molen, H.F. van der (2005). Evidence-based implementation of ergonomic measures in construction work (proefschrift). Amsterdam: Vrije Universiteit. Noro, K. & Imada, A. (1992). Participatory ergonomics. London: Taylor & Francis. Vink, P. (2002). Slim en comfortabel werken. Zeist: Kerckebosch. Vink, P., Koningsveld, E.A.P. & Dhondt, S. (1998). Human Factors in Organizational Design and Managament-VI, Amsterdam: Elsevier. Hoofdstuk 2 Afmetingen en reikafstanden van mensen Centraal Bureau voor de Statistiek. Statistisch zakboek (jaarlijkse uitgave). Den Haag: Sdu Uitgevers. Daanen, H.A.M., et al. (2003). Dined 2003. Soesterberg/Delft: TNO Technische Menskunde/TU Delft. Haak, A.J.H. & Leever-van der Burgh, D. (1994), De menselijke maat een studie over de relatie tussen gebruiksmaten, menselijke afmetingen, bewegingen en handelingen. Delft: Delftse Universitaire Pers. Jürgens, H.W., Aune, I.A. & Pieper, U. (1990). International data on anthropometry. Geneva: International Labour Office Occupational safety and health series, nr. 65. Pheasant, S.T. & Haslegrave, C.M. (2005). Bodyspace: Anthropometry, Ergonomics and the Design of Work. London: Taylor & Francis. Hoofdstuk 3 Krachten en capaciteiten van mensen Delleman, N.J., et al. (1995). Handmatig duwen/trekken en gezondheidseffecten. Den Haag: Min. SZW/VUGA. Gezondheidsraad (1995). Risicobeoordeling van handmatig tillen. Den Haag: SER. Hettinger, T., Kaminsky, G. & Schmale, H. (1980). Ergonomie am Arbeitsplatz. Ludwigshafen: Friedrich Kiehl Verlag GmbH. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 1
Hoozemans, M. (2001). Pushing and Pulling in relation to muskeloskeletal complaints (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Huppes, G., Feyter, M.G. de, Koningsveld, E.A.P. & Verbeek, J.H.A.M. (1994). Repeterende bewegingen. Definities, omvang van de problematiek, instrument voor risicoinventarisatie en praktijkervaring met dit instrument. Den Haag: Sdu Uitgevers. Miedema, M.C., Douwes, M. & Dul, J. (1993). Ergonomische aanbevelingen voor de volhoudtijd van statische staande houdingen. Tijdschrift voor ergonomie, 18(2). Mital, A., Nicholson, A.S. & Ayoub, M.M. (1993). Guidelines: Manual materials handling. Cincinnati, OH: University of Cincinnati. Otten, F., et al. (1998). De kans op RSI in Nederland gegevens uit het permanent onderzoek leefsituatie. Maandbericht Gezondheidsstatistiek CBS. Peereboom, K.J. & Voskamp, P. (2004). Fysieke belasting bij het werk. Arbo-informatieblad, 29. Peereboom, K.J. & Jansen, J.P. (2004). Handboek Fysieke belasting 2004/2005 (inclusief softwarepakket Fysibel 2.0 ). Den Haag: Sdu Uitgevers. Sluiter, J.K., Rest, K.M. & Frings-Dresen, M.H.W. (2000). Het Saltsarapport: richtlijnen voor de vaststelling van de arbeidsrelatie van aandoeningen aan het bewegingsapparaat in de bovenste extremiteit (ABBE s). Amsterdam: Coronel Instituut. Spitzer, H., Hettinger, T.H. & Kaminsky, G. (1982). Tafeln für den Energieumsatz bei körperlicher Arbeit. Berlin: Beuth Verlag. Vink, P., Smitt, P. & Berg, R. van den (1993). De nieuwe NIOSHmethode (II) het toepassingsgebied, het beoordelen van enkele tiltaken, meerdere tiltaken en kortdurende tiltaken. Tijdschrift voor ergonomie, 18(4). Work practices guide for manual lifting (1991). Cincinnati, OH: National Institute for Occupational Safety and Health. Hoofdstuk 4 Mentale belasting Bakhuys Roozeboom, M., et al. (2007). Trends in de arbeid in Nederland tussen 2000 en 2004. Hoofddorp: TNO Kwaliteit van Leven. Blatter, B.M., Bongers, P.M., Kraan, K.O. & Dhondt, S. (2000). RSIklachten in de werkende populatie. De mate van voorkomen en de relatie met beeldschermwerk, muisgebruik en andere ICT-gerelateerde factoren. Hoofddorp: TNO Arbeid. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 2
Broek, Lida van den (2003). Gein, ongein, pesten over macht en territoriumspelletjes, intimidatie en discriminatie op het werk. Soest: Uitgeverij Nelissen. Dragt, A.W., Hoek, A. van, Soomeren, P. van & Steinmetz, C.H.D. (1999). Handleiding Preventie van agressie op de werkplek. Den Haag: Sdu Uitgevers. Houtman, I., Hooff, M. van & Hooftman, W. (2007). Arbobalans 2006, Den Haag: Minisiterie SZW. Klein Hesselink, D.J., et al. (2001). Maatregelen tegen werkdruk (reeks Arboconvenanten). Doetinchem: SZW/Elsevier. Kompier, M.A.J. & Marcelissen, F.H.G. (1990). Handboek Werkstress. Systematische aanpak voor de bedrijfspraktijk. Amsterdam: Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden. Meijman, T.F. (red.) (1989). Mentale belasting en werkstress. Assen: Van Gorcum. Middelhoven, L.K. & Driessen, F.M.H.M. (2001). Geweld tegen werknemers in de (semi-)openbare ruimte. Utrecht: Bureau Driessen. Ouwerkerk, R. van, Meijman, T.F. & Mulder, G. (1994). Arbeidspsychologische taakanalyse. Het onderzoek van cognitieve en emotionele aspecten van arbeidstaken. Utrecht: Lemma. Ros, W. (2003). Beheersing van werkdruk een ergonomische benadering, Delft: NEN. Schaufeli, W. & Bakker, A. (red.) (2007). De psychologie van arbeid en gezondheid, Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Sluiter, J.K. (1999). How about work demands, recovery and health. A neuroendocrine field study during and after work (proefschrift). Amsterdam: Universiteit van Amsterdam. Smulders, P.G.W. (red.) (2006). Worklife in the Netherlands. Hoofddorp: TNO Work & Employment. Soethout, J. & Sloep, M. (2000). Evaluatie Arbowet over seksuele intimidatie, agressie en geweld en pesten op het werk. Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie. Veldhoven, M. van (1997). Psychosociale arbeidsbelasting en werkstress. Lisse: Swets & Zeitlinger. Veldhoven, M., van, Meijman, T.F., Broersen, J.P.J. & Fortuin, R. (1997). Handleiding VBBA, Onderzoek naar de beleving van psychosociale arbeidsbelasting en werkstress met behulp van de vragenlijst beleving en beoordeling van de arbeid. Amsterdam: SKBVS. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 3
Visser, K., Dullaart, W. & Hoeth, A.W. (2002). De inrichting van fysieke balies, visie krijgt vorm. Programmabureau Overheidsloket 2000. Den Haag: Artoos. Vries, S. de, Niekerk, M. van, Dalen, E.J. van & Nuijens, M. (2002). Gewenst beleid tegen ongewenst gedrag. Voorbeelden van goed beleid tegen ongewenste omgangsvormen op het werk. Hoofddorp: TNO Arbeid, Hoofddorp. Werkboek Agressie en pesten op het werk (2003). Den Haag: A+O fonds Gemeenten. Winnubst J., et al. (2003). Praktijkboek Gezond Werken. Maarssen: Elsevier Reed Business Information. Zijlstra, F.R.H. (1993). Efficiency in work behaviour. A design approach for modern tools. Delft: Delft University Press. Hoofdstuk 5 Taken en functies Amelsfoort, P. van & Scholtes, G. (1994). Zelfsturende teams: ontwerpen, invoeren en begeleiden. Oss: ST-groep. Boonstra, K., Knegt, R. & Schaapman, M.H. (2004). Regels voor arbeids- en rusttijden in negen Europese landen. Amsterdam: Hugo Sinzheimer Instituut (UvA). Drongelen, J. van, Jansen, B. & Vos, P.H. (1996). Praktijkboek Bedrijfs- en Werktijden. Den Haag: Elsevier Bedrijfsinformatie. Essens, P.J.M.D., Zoontjens, H.J.P.M. & Kleij, R. van der (2002). Efficiëntieverbetering sluizen Zeeland. Soesterberg: TNO Technische Menskunde. Gaillard, A.W.K. (2003). Stress, productiviteit en gezondheid (tweede editie). Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Jägers, H.P.M. & Jansen, W. (1995). Het ontwerpen van effectieve organisaties. Houten: Stenfert Kroese. Jansen, B., Thierry, H. & Hirtum, A. van (1986). Ploegenarbeidroosters herzien, nieuwe methoden ter vermindering van klachten. Deventer: Kluwer. Kuipers, H. & Amelsfoort, P. van (1990). Slagvaardig organiseren. Inleiding in de sociotechniek als integrale ontwerpleer. Deventer: Kluwer. Lange, W.A.M. de (1989). Configuratie van arbeid; vormgeven aan arbeidstijden, bedrijfstijden en arbeidstijdpatronen. Zutphen: Thieme. Meijman, T.F., Vries-Griever, A.H.G. de & Kampman, R. (1989). Rhythm and blues: afwijkende werk- en rusttijden als arbeidsen leefomstandigheid. Amsterdam: Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden. Meijman, T.F., et al. (1988). Rock around the clock: chronopsychologische en chronobiologische aspecten van Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 4
onregelmatige werktijden. Amsterdam: Nederlands Instituut voor Arbeidsomstandigheden. Vries-Griever, A.H.G. (1992). Evenwicht tussen werkdruk en herstel bij afwijkende arbeidstijden: uitgangspunt voor dienstroosterplanning. Groningen: Nationaal Ziekenhuisinstituut/Rijksuniversiteit Groningen. Zwaan, A.H. van der (1999). Organising work processes. Engineering work & managing workers. Assen: Van Gorcum. Hoofdstuk 6 Informatie- en bedieningsmiddelen Huppes, G. & Veelen, M. van (2008). Werken in meld- en controlekamers. Arbo-Informatieblad, 46. Lingen, P. van, Korte, E.M. de & Kraker, H. de (2003). Keuzegids Invoermiddelen voor Computerwerk. Gericht op de reductie van RSI-risico s, voor arboprofessionals in kantoorsituaties. Zeist: Uitgeverij Kerckebosch. McCormick, E.J. & Sanders, M.S. (1993). Human Factors in Engineering and Design. Columbus, OH: McGrawHill. Punnet, L. & Bergqvist, U. (1997). Visual Display Unit work and upper extremity muskuloskeletal disorder, Stockholm: National Institute for Working Life. Schmidtke, H. (1981). Lehrbuch der Ergonomie. München: Hanser Verlag. Schuffel, H., et al. (1987). Richtlijnen voor het beoordelen van de ergonomie van procesregelkamers. Rapport Instituut voor Zintuigfysiologie, IZF 1987-C-30. Soesterberg: TNO. Voskamp, P. (2007). Werken met beeldschermen, Arbo- Informatieblad, 2. Walraven, J. (2000). Kleurenblind zien en toch niet zien. Arnhem: Blind Color. Hoofdstuk 7 Vormgeving van software Harst, G. van der & Maijers, R. (1999). Effektief GUI-ontwerp. Schoonhoven: Academic Service. Johnson, J. (2000). GUI Bloopers 2.0: Don ts and Do s for Software Developers and Web Designers. Amsterdam: Academic Publishers. Microsoft Corp. (1995).The Windows Interface Guidelines for Software Design. Redmond, WA: Microsoft. NASA (2005). Design Guidelines and Criteria. Cape Canaveral, FL: NASA. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 5
Hoofdstuk 8 Dialoog van software Card, S.K., Moran, T.P. & Newell, A. (1983). The psychology of human-computer interaction. Hillsdale, NY: Lawrence Erlbaum. Carroll, J.M. (1995). Scenario-based design. Toronto: John Wiley & Sons. Hix, D. & Hartson, H.R. (1993). Developing User Interfaces: Ensuring Usability Through Product & Process.New York, NY: John Wiley & Sons. Jordan, P.W., Thomas, B., Weerdmeester, B.A. & McClelland, I.L. (1996). Usability evaluation in industry. London: Taylor & Francis. Kirwan, B. & Ainsworth, L.K. (1992). A guide to task analysis. London: Taylor & Francis. Hoofdstuk 9 Licht Bergem-Jansen, P.M. van (2004). Verlichting, daglicht en uitzicht. In: Handboek Kantoorinnovatie. Den Haag: Sdu Uitgevers. Boerstra, A.C. (2007). Binnenmilieu. Arbo-Informatieblad, 24. Keen, E. (2004). Leven met licht. Blaricum: Andromedia. Vroon, P.A. (1990). Psychologische aspecten van ziekmakende gebouwen. Utrecht: ISOR. Hoofdstuk 10 Geluid Beranek, L.L. (1988). Noise and vibration control. New York, NY: McGraw Hill. Biesot, W., et al. (1989). Invloed van lawaai op de gezondheid. Rapport nr. GA-HR-03-02. Den Haag: Ministerie van VROM. Boer, P. den & Reubsaat, T. (1995). Lawaai op de werkplek, een evaluatie van de wetgeving voor schadelijk geluid op de arbeidsplaats. Den Haag: VUGA. Brüel & Kjær (1982). Noise control, principles and practice. Nærum (DK). Burns, W. (1976). Noise and Man. London: Williams Clowes & Sons. Faulkner, L.L. (1976). Handbook of industrial noise control. New York, NY: Industrial Press. Marinus, E. & Steeg, M. van der (1998). Praktijkgidsen Arbeidshygiëne. Geluidhinder: van klacht naar aanpak. Amsterdam: NIA. Miedema, H.M.E. (1984). Hinder door geluid op de arbeidsplaats. LA-DR-08-01, Den Haag: Ministerie SZW. Steenbrugge, B. van (1975). Geluidsbeheersing, lawaaibestrijding. Den Haag: Nijgh & Van Ditmar. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 6
Hoofdstuk 11 Klimaat en ventilatie Bergs, J.A. (1989). Gezondheidsklachten in kantoorgebouwen. Den Haag: Rijksgebouwendienst. Bernards, J.A. & Bouman, L.N. (1976). Fysiologie van de mens. Amsterdam: Scheltema & Holkema. Boerstra, A.C. (2007). Binnenmilieu. Arbo-Informatieblad, 24. Cauberg, J.J.M. (2005). Praktijkboek Gezonde Gebouwen. Rotterdam: ISSO/SBR. Daanen, H.A.M. (2007). Werken onder koude omstandigheden. Arbo-Informatieblad, 20. FiSIAQ (1995). Classification of indoor climate, construction and finishing materials. Espoo: Finnish Society of Indoor Air Quality and Climate (FiSIAQ). Rijksgebouwendienst (1999). Bouwfysische kwaliteit Rijkshuisvesting: Wettelijke eisen en RGD-richtlijnen. Den Haag: Ministerie VROM. Spitzer, H., Hettinger, T. & Kaminski, G. (1982). Tafeln für den Energieumsatz bei körperlicher Arbeit. Berlin/Köln: Beuth Verlag. Schmitz, H.P.W., Laenen, G. & Koekenbier, H.A.J. (1975). Onvrede en klachten van werknemers. Utrecht/Nijmegen: Stichting Wetenschappelijk Onderzoek Vakcentrales en het Instituut voor Toegepaste Sociologie. Hoofdstuk 12 Ontwerpen van gebouwen CROW (2002). Richtlijn integrale toegankelijkheid openbare ruimte. Gouda: CROW. Integrale toegankelijkheid bestaande rijkshuisvesting, instrument voor de toepassing van de integrale toegankelijkheidsbenadering in de gebruiksfase van een object (1996). Den Haag: RGB DHB. Integrale toegankelijkheid bestaande rijkshuisvesting, instrument voor de toepassing van de integrale toegankelijkheidsbenadering in de definitie-, ontwerp- en uitwerkingsfase (1996). Den Haag: RGD DHB. Scheijndel, P.A.M. van (red.) (2004). Handboek Kantoorinnovatie. Den Haag: Sdu Uitgevers. Scheijndel P.A.M. van & Jongenelen, J.A.M. (2003). Handboek Functioneel ontwerpen van kantoren Bouwbesluit en arbowetgeving geïntegreerd. Den Haag: Sdu Uitgevers. Volker, L., & Voordt, D.J.M. van der (2003). Van Beurs naar Blaak. Een onderzoek naar de beleving van een innovatief kantoorconcept voor de Kamer van Koophandel in Rotterdam. Delft: Center for People and Buildings. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 7
Voordt, D.J.M. van der, & Meel, J.J. van (2002). Psychologische aspecten van kantoorinnovatie. Delft/Amsterdam: BMVB & ABN AMRO. Wijk, M., Drenth, J. & Ditmarsch, M. van (2003). Handboek voor Toegankelijkheid (5e druk). Doetinchem: Reed Business Information. Hoofdstuk 13 Ontwerpen van werkplekken Corlett, E.N. & Clark, T.S. (1995). The Ergonomics Of Workspaces And Machines. London: Taylor & Francis. Helander, M. (1995). A Guide to Ergonomics of Manufacturing. London: Taylor & Francis. Hettinger, T., Kaminsky, G. & Schmale, H. (1980). Ergonomie am Arbeitsplatz. Ludwigshafen: Friedrich Kiehl Verlag GmbH. Sanders, M.S. & McCormick, E.J. (1993). Human factors in engineering and design (seventh edition). New York, NY: McGraw-Hill. Voskamp, P., Peereboom, K.J. & Scheijndel, P.A.M. van (2008). Handboek Ergonomie 2008. Deventer: Kluwer. Hoofdstuk 14 Ontwerpen van producten Arbouw (2005). Handboek Arbeidsmiddelen, Amsterdam: Arbouw. Cacha, C.A. (1999). Ergonomics and Safety in Hand Tool Design. London: CRC press. Freudenthal, A. (1999). The design of home appliances for young and old consumers. Delft: University Press. Kanis, H. (2000). Gebruiksonderzoek. Delft: Faculteit Industrieel Ontwerpen TU-Delft. Kanis, H. & Rooden, M.J. (2004). Observation as a design tool. Delft: Faculteit Industrieel Ontwerpen TU-Delft. KITTZ (2001). Documentatie Ouderen en Technologie. Groningen: KITTZ. KITTZ-magazine (2004). Gebruiksonderzoek, wens of noodzaak? Groningen: KITTZ. NIOSH (2004). Easy Ergonomics, a guide to selecting non-powered hand tools. NIOSH publication no. 164. Atlanta, GA: NIOSH. Oonk, H.H.N. (2005). Bio Statica. Den Haag: Uitgeverij Henric Graaff van IJssel. Lindquist, B. (1997). Power Tool Ergonomics evaluation of power tools. Helsingborg: Atlas Copco. Preiser, W.F.E. & Ostroff, E. (eds.) (2001). Universal Design Handbook, New York, NY: McGraw-Hill. Royers, T. (1996). Een eigen stem. Werken met ouderenpanels: een veelzeggende methode. Utrecht: NIZW. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 8
Steenbekkers, L.P.A. & Beijsterveldt, C.E.M. van (eds.) (1998). Design-relevant characteristics of ageing users, Delft: Delftse Universitaire Pers. Stichting Consument en Veiligheid (2001). Letsel Informatie Systeem 1998-2000. Basisboek ergonomie literatuurlijst 2008 Noordhoff Uitgevers 9