INHOUD Tussen haakjes staat aangegeven voor welk vak de betreffende paragraaf tot de leerstof behoort: 1 voor BW1, 2 voor BW2. Als er niets bij staat behoort de betreffende paragraaf niet tot de leerstof (soms met code (0) aangeduid). Sommige paragraven behoren tot de leerstof van beide vakken (code 1,2). Leertekst volume 1 1. Bodemfuncties en Bodemgebruik 1 1.1 (1) Natuur- en biodiversiteitsfunctie van de bodem 3 1.2 (1) Biogeochemische rol van de bodem 7 1.3 (1) Agrarische functie van de bodem 11 1.3.1 (1) Productiefunctie 11 1.3.2 (1) Bodemgeschiktheid 14 1.4 (1) De bodem als leverancier van grondstoffen 20 1.5 (1) Opslag en verwerking van afval 24 1.6 (1) Bodem, landschap en landinrichting 28 2. Geologie in relatie tot bodem en landschap 35 2.1 (1) Ontstaan en samenstelling van de aardkorst 36 2.1.1 (1) De aardkorst 37 2.1.2 (1) Mineralen 40 2.1.3 (1) Gesteenten 43 2.1.4 (1) Stollingsgesteenten 44 2.1.5 (1) Verwering en erosie van gesteenten 47 2.1.6 (1) Sedimenten en sedimentgesteenten 49 2.1.7 (1) Metamorfe gesteenten 53 2.1.8 (1) De kringloop van gesteenten 57 2.2 (1) Geotektoniek en vulkanisme 59 2.2.1 (1) Continentbeweging en plaattektoniek 60 2.2.2 (1) Gebergtevorming 64 2.2.3 (1) Vulkanisme 69 2.3 (1) Rivieren en fluviatiel-denudatieve processen 76 2.3.1 (1) Rivieren 77 2.3.2 (1) Sedimenttransport en afzettingen van rivieren 83 2.3.3 (1) Rivierterrassen 87 2.4 (1) Hellingsprocessen 90 2.5 (1) Glaciale en periglaciale processen en landvormen 95 2.6 (1) Kustvormen 102 2.7 (1) Werking van de wind 107 i
2.8 (1) Reliëfvormen 113 2.9 Ouderdomsbepaling in de geologie 119 2.10 (1) De vorming van Nederland 124 3. Wat is een bodem? 131 3.1 (1) Bodembestanddelen 132 3.2 (1) Bodemtextuur 135 3.3 (1) Het bodemprofiel 139 3.4 (1) Bodemzonaliteit 141 3.5 (1) Fysische verwering 144 3.6 (1) Chemische verwering 147 3.7 Kleimineralen 152 3.7.1 (2) Structuur van kleimineralen 153 3.7.2 Typen kleimineralen 156 3.7.3 Vorming van kleimineralen en kleifractie 159 3.8 (1) Organische stof in de bodem 161 3.8.1 (1) Ophoping van organische stof in de bodem 162 3.8.2 (1) Humusvormen 166 3.9 (1) Bodemstructuur 168 3.9.1 (1) Karakterisering van de bodemstructuur 169 3.9.2 (1) Structuuropbouw en -verval 173 3.10 (1) Specifieke Bodemvormende processen 178 3.10.1 (1) Vorming van bodemhorizonten 179 3.10.2 (1) Klei-inspoeling 181 3.10.3 (1) Podzolisatie 183 3.10.4 (1) Gley 185 3.10.5 (2) Verzouting en alkalisatie 187 3.10.6 (1) Fysische- en chemische rijping 189 3.10.7 (1) Invloed van de mens op bodemvormende processen 192 3.11 Naamgeving en classificatie 195 3.11.1 (1,2) Genetische horizontaanduidingen 196 3.11.2 (1,2) Bodemclassificatie 198 3.11.3 (2) Het FAO-classificatiesysteem 200 3.11.4 (1) De Nederlandse bodemclassificatie 203 3.12 Belangrijke bodemgroepen 205 3.12.1 Poldervaaggronden 206 3.12.2 Brikgronden 208 3.12.3 Podzolen 210 3.12.4 Rode tropische bodems 212 3.12.5 Zwarte kleigronden 214 ii
4. Water, warmte en gassen in de bodem 217 4.1 (1) Fasenverdeling 218 4.2 (1) Vochtgehalte in de bodem 223 4.3 (1) Krachten die op het bodemwater inwerken 225 4.4 (2) Energietoestand van het bodemwater 229 4.4.1 (2) Druk- en stijghoogte van het bodemwater 232 4.4.2 (2) Verdeling van het vochtgehalte bij statisch evenwicht 236 4.5 (1) Bodemvochtkarakteristieken of pf-curven 239 4.5.1 (1) Bergingsvermogen en beschikbaar water 240 4.5.2 Hysterese 247 4.6 (2) Waterbalans van de bodem 249 4.7 (2) Waterstroming in de bodem 250 4.7.1 (2) De wet van Darcy 253 4.7.2 (2) Doorlatendheid 256 4.7.3 (2) Infiltratie 258 4.7.4 Typen waterstroming 261 4.7.5 (1) Capillaire nalevering 266 4.8 (2) Warmtehuishouding van de bodem 268 4.8.1 Warmtestroming in de bodem 273 4.9 (2) Luchthuishouding van de bodem 275 4.9.1 Gasdiffusie in de bodem 279 Leertekst volume 2 5. Gedrag van stoffen in de bodem 281 5.1 (1,2) Accumulatie 282 5.2 (1,2) Bodembuffering 284 5.2.1 (2) Binding aan kleimineralen 286 5.2.2 (2) Binding aan metaal(hydr)oxiden 289 5.2.3 (2) Binding aan organische stof 292 5.2.4 (2) Diffuse dubbellaag 295 5.2.5 (2) Adsorptiemodellen 299 5.2.6 (2) Lineaire adsorptiemodel 303 5.2.7 Freundlich adsorptiemodel 306 5.2.8 Langmuir adsorptiemodel 309 5.2.9 (2) Ionenomwisseling 312 5.2.10 (2) Precipitatie- en oplosreacties 315 5.2.11 (2) Kalk in de bodem 319 iii
5.3 (1) Blootstelling en Biobeschikbaarheid 323 5.3.1 (1) Blootstelling 324 5.3.2 (1,2) Biobeschikbaarheid 327 5.4 Biotransformatie 331 5.4.1 (1) Afbraak van organische stof: milieufactoren 332 5.4.2 (1) Afbraak van organische stof: modellering 335 5.4.3 (2) Afbraakmodellering van opgeloste verbindingen 339 5.4.4 (2) Mineralisatie en immobilisatie van nutriënten 342 5.4.5 (1) Stikstofcyclus 346 5.4.6 (2) Stikstofomzettingen 349 5.5 Stoftransport 352 5.5.1 (2) Mobiliteit van stoffen in de bodem 353 5.5.2 (2) Massabalans en fluxvergelijking 356 5.5.3 Diffusie en dispersie 359 5.5.4 (2) Vereenvoudigd stoftransportmodel 363 5.5.5 Doorbraakcurven 367 5.5.6 (2) Stroming van organische vloeistoffen 370 5.6 (2) Reactiviteit en kwetsbaarheid van bodems 372 6. Bodemonderzoektechnieken 377 6.1 (1) Waarom verzamelen we bodemgegevens 378 6.2 (1) De bodemkaart 380 6.3 (1) Bodemkartering 385 6.4 (1) Landschappelijke kartering 390 6.5 (2) Systematische kartering en geostatistiek 393 6.6 Aardobservatietechnieken 396 6.7 (1) Bemonstering voor bemestingadviezen en het vaststellen 401 van bodemverontreiniging 6.8 Opslag, verwerking en presentatie van bodemkundige 405 informatie 6.9 (2) Grondextractie en chemische analyse 409 6.10 (2) Bepaling van fysische bodemeigenschappen 413 6.10.1 (2) Drukhoogte van het bodemvocht 414 6.10.2 (2) De bodemvochtkarakteristiek (pf-curve) 417 6.10.3 (2) Verzadigde waterdoorlatendheid 419 6.11 Bodemtextuur en kleimineralogie (samenvatting) 421 7 Bodemkwaliteit 423 7.1 (1,2) Bodemkwaliteitindicatoren 424 iv
7.2 (1) Bodemecosysteem en bodemorganismen 427 7.3 (1,2) Rhizosfeerecologie 430 7.4 (1) Ecologie van het afbraakproces 433 7.5 (1,2) Plantenvoedende stoffen 436 7.6 (2) Opheffing van nutriëntentekorten 439 7.7 (1,2) Stikstofovermaat 443 7.8 (2) Fosfaatverzadigde gronden 448 7.9 (2) Bodemverzuring 450 7.10 (2) Toepassing bestrijdingsmiddelen 453 7.11 (2) Zware metalen in het bodemmilieu 457 7.12 (2) Bodemverzouting 463 7.13 (2) Bodemdegradatie 468 7.13.1 (2) Bodemerosie 470 7.13.2 Watererosie 473 7.13.3 Winderosie 478 7.13.4 (2) Chemische en fysische degradatie 482 7.13.5 (2) Bodembeschermingsmaatregelen 485 8. Landevaluatie 491 8.1 (2) Tussen inventarisatie en planning 492 8.2 (2) Het kiezen van de landevaluatiemethode 496 8.3 (2) Kwalitatieve landevaluatie 499 8.4 (2) Pedotransferfuncties 504 8.5 Kwantitatieve landevaluatie 507 8.6 Van landevaluatie naar landgebruiksplanning 511 8.7 (2) Voorbeeld landevaluatie: de Mekong-delta 514 8.8 (1) Bodemgeschiktheidsbeoordeling 531 8.8.1 (1) Werkwijze 532 8.8.2 (1) Belangrijke landkwaliteiten en gradaties 535 8.8.2.1 (1) Ontwateringstoestand 535 8.8.2.2 (1) Vochtleverend vermogen 537 8.8.2.3 (1) Stevigheid bovengrond 539 8.8.2.4 (1) Verkruimelbaarheid 541 8.8.2.5 (1) Slempgevoeligheid 543 8.8.2.6 (1) Stuifgevoeligheid 545 v
8.8.2.7 (1) Infiltratiecapaciteit 546 8.8.2.8 (1) Voedingstoestand 547 8.8.2.9 (1) Zuurgraad 549 Bijlagen Bodemgeschiktheidsbeoordeling 8.8-1 (1) Werkwijze vaststelling gradatie vochtleverend vermogen 8.8-2 (1) Bodemgeschiktheidsclassificatie voor akkerbouw 554 8.8-3 (1) Bodemgeschiktheidsclassificatie voor bos 556 8.8-4 (1) Bodemgeschiktheidsclassificatie voor 558 kampeerterreinen en speel- en ligweiden 551 9. Bodembeschermingsbeleid 561 9.1 (1) Wet Bodembescherming: historie 562 9.2 (1) Wet Bodembescherming: wettelijk kader 567 9.3 (2) Besluit Bodemkwaliteit 570 9.4 (1,2) Normstelling 572 9.5 (1,2) Streef- en interventiewaarden 575 9.6 (2) Bodemsanering 579 9.6.1 (2) Bodemonderzoek 579 9.6.2 (2) Saneringsmethoden en -technieken 584 Geciteerde literatuur 589 Bijlagen Bijlage 2.1 Geologische tijdschaal 592 Bijlage 2.2 Klimaatsindeling van het Kwartair 593 Bijlage 2.3 Geologische kaart van Nederland 595 Bijlage 3.1 FAO-Wereldbodemkaart 596 Bijlage 4.1 Samenvatting van de belangrijkste natuurkundige 598 grootheden in SI-units Bijlage 4.2 Samenvatting stromingsvergelijkingen 599 Bijlage 9.1 Normen voor grond en grondwater 600 vi
Volume 3 Supplement A (1) Practica BW1 1 1 Gesteenten 2 2 Bodemkwaliteit 5 3 Overige practica + fietsexcursie 9 B (2) Practica BW2 10 P1 Bodemkwaliteit 11 P2 Bodemclassificatie en landevaluatie 11 C (2) Vraagstukken werkcollege BW2 13 W1 Reactieve bodembestanddelen in de bodem 14 W2 Water en warmte in de bodem 16 W3 Bodeminventarisatie en geostatistiek 19 W4 Landevaluatie: de Mekong-delta 20 W5 Adsorptie, Mineralen en N-omzettingen in de bodem 22 W6 Stoftransport en bodemkwaliteit 23 D (1,2) Proeftentamens 25 (1,2) 1 Bodem- en geologische kaart proeftentamens BW1 en 26 BW2 (1) 2 Proeftentamen Bodem & Water 1, deel Bodem 28 (1) 3 Antwoorden proeftentamen BW1 37 (1) 4 Formularium BW1 38 (2) 5 Proeftentamen Bodem & Water 2, deel Bodem 41 (2) 6 Antwoorden proeftentamen BW2 50 (2) 7 Formularium BW2 51 E (1,2) Antwoorden van de vragen in de leertekst 57 F (1,2) Begrippenlijst 107 vii
viii