DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER

DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER ECONOMISCHE MONITOR 2006 De economische structuur van de Nederlandse maritieme cluster werd in 1997 voor het eerst gedetailleerd in kaart gebracht, een onderzoek dat voor het jaar 2002 is herhaald. Met de onderzoeksresultaten van deze derde economische monitor 2006 kan een beeld geschetst worden van de economische ontwikkelingen over een langere periode. Hieruit blijkt dat de maritieme cluster flink blijft groeien in toegevoegde waarde en export quote, ondanks het feit dat enkele sectoren de gevolgen ondervinden van budgetbeperkingen door de overheid en verminderde vangstquota. Wat ook uit de Economische Monitor 2006 naar voren komt, is de toenemende globalisering van de maritieme activiteiten van het Nederlandse bedrijfsleven. Meer internationale inkoop en afzet, meer buitenlanders in Nederlandse dienst en meer Nederlanders in buitenlandse dienst, een export quote die inmiddels 64% bedraagt: Nederland doet in internationaal verband goed mee. In de monitor komt ook een internationalisatie paradox naar voren. De successen in het internationaal ondernemen gaan niet noodzakelijkerwijze hand in hand met de ontwikkeling van de toegevoegde waarde creatie. Bedrijfsovernames, lokale vestigingen, internationale aankopen en producties kunnen de marktpositie - en dus het succes - van het Nederlandse bedrijfsleven versterken en de behoefte aan kennis en (steeds hoger) maritiem opgeleiden vergroten, terwijl de toegevoegde waarde die binnen de Nederlandse landsgrenzen wordt gecreëerd, relatief achterblijft. In deze zin vormt deze maritieme monitor een bijdrage aan de discussie hoe in de internationale economie de nationale of wellicht Europese prestaties moeten worden beoordeeld. Met deze publicatie presenteert Nederland zich wederom als voortrekker van maritiem cluster denken en de onderbouwing daarvan. Juist nu in Europees verband de focus is gericht op een nieuw en geïntegreerd marien en maritiem beleid, de discussie wordt aangegaan over de afbakeningen van de maritieme cluster en haar sectoren, en de statistische onderbouwing wordt gezocht van het belang en de samenhang van de Europese maritieme economie, biedt deze derde economische monitor uniek en onbetwist cijfer materiaal en inzichten. Hiermee kunnen bedrijven, branches en de overheid hun beleidsvisies onderbouwen. Nederland Maritiem Land serie PUBLICATIE Nr. 31 ISBN 90-5199-515-6 31 Dr. Harry Webers et al. DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER: ECONOMISCHE MONITOR 2006 DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER ECONOMISCHE MONITOR 2006 Dr. Harry Webers Hir. Gosse Corstiaensen Hir. Valerie De Kerpel Prof. dr. Chris Peeters 9 789051 995152 Delft University Press is an imprint of IOS Press IOS Press

DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER Economische Monitor 2006 Dr. Harry Webers Hir. Gosse Corstiaensen Hir. Valerie De Kerpel Prof. dr. Chris Peeters

DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER Economische Monitor 2006 Dr. Harry Webers Hir. Gosse Corstiaensen Hir. Valerie De Kerpel Prof. dr. Chris Peeters november 2006

NEDERLAND MARITIEM LAND serie 1. De Nederlandse Maritieme Cluster: Literatuuronderzoek en plan van aanpak Economische Impact Studies 2. De Maritieme Arbeidsmarkt: Vraag en aanbod van zeevaartkennis 3. De Nederlandse scheepsbouw- en toeleveringsindustrie: economische betekenis en structuur 4. De Nederlandse offshoresector: economische betekenis en structuur 5. De Nederlandse binnenvaartsector: economische betekenis en structuur 6. De Nederlandse waterbouwsector: economische betekenis en structuur 7. De Koninklijke Marine: economische betekenis en structuur 8. De Nederlandse visserijsector: economische betekenis en structuur 9. De Nederlandse watersportindustrie: economische betekenis en structuur 10. De Nederlandse maritieme dienstverlening: economische betekenis en structuur 11. De Nederlandse maritieme toeleveranciers: economische betekenis en structuur 12. De Nederlandse zeehavensector: economische betekenis en structuur 13. De Nederlandse maritieme cluster: economische betekenis en structuur 14. Het maritieme clustermodel - modellering en scenarioanalyse 15. Een kaderscheppend beleid voor de Nederlandse maritieme cluster 16. De innovativiteit van de Nederlandse maritieme cluster 17. Maritieme websites en e-business: een verkenning 18. Maritiem kapitaalforum: onderzoek naar de werking van de kapitaalmarkt in de sector van maritieme toeleveranciers 19. An international shipping company in the Netherlands: the tax perspective 20. E-business in de maritieme cluster: visies, strategieën, activiteiten 21. De arbeidsmarkt in de Nederlandse maritieme cluster 22. Leader firms in de Nederlandse maritieme cluster: theorie en praktijk 23. De Koninklijke Marine als maritieme leader firm 24. De Nederlandse maritieme cluster: Monitor en dynamiek 25. European Maritime Clusters: Global trends, theoretical framework, the cases of Norway and the Netherlands, policy recommendations 26. Voorschriften voor / Rules for Commercial Cruising Vessels 27. Monitor Maritieme Arbeidsmarkt 2003 28. Dutch Maritime Research, Development and Innovation Expenditure 29. European Maritime Policy Conference; Proceedings 30. Dynamic European Maritime Clusters 31. De Nederlandse maritieme cluster: Economische monitor 2006 Stichting Nederland Maritiem Land De Stichting Nederland Maritiem Land is op 27 juni 1997 opgericht teneinde de Nederlandse maritieme cluster te promoten en te versterken. Het bestuur van de Stichting bestaat uit N. Wijnolst (voorzitter), G.W. Bos (vice-voorzitter), F.G.M. Conyn (secretaris/penningmeester) en verder, in alfabetische volgorde, D. Alewijnse, K. Damen, C.J. van den Driest, C. van Duyvendijk, R. van Gelder, J.W. Kelder, G.J. Kramer, B.J. Odink, T.G. Muller, S.M.T. Schipper, H.N.J. Smits, D.P.M. Verbeek. De directeur van de Stichting is H.P.L.M. Janssens. Het adres van de Stichting Nederland Maritiem Land is Beurs-World Trade Center, Beursplein 37 (bezoekadres), Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam. Tel.: 010-205.27.20, fax.: 010-205.53.07, e-mail: info@dutch-maritime-network.nl

DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER Economische Monitor 2006 in opdracht van STICHTING NEDERLAND MARITIEM LAND november 2006

Gepubliceerd en gedistribueerd onder auspiciën van de Stichting Nederland Maritiem Land door: IOS Press BV (imprint Delft University Press) Nieuwe Hemweg 6b 1013 BG Amsterdam Tel: 020-688.33.55 Fax: 020-687.00.19 E-mail: info@iospress.nl www.iopress.nl / www.dupress.nl Studie uitgevoerd door: Policy Research Corporation Jan Moorkensstraat 68 Parklaan 40 2600 Antwerpen 2016 BC Rotterdam tel.: +32-3-286.94.94 tel: +31-10-436.03.64 fax.: +32-3-286.94.96 fax: +31-10-436.14.16 e-mail: info@policyresearch.be e-mail: info@policyresearch.nl website: www.policyresearch.be website: www.policyresearch.nl CIP-DATA KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Harry Webers, Gosse Corstiaensen, Valerie De Kerpel, Chris Peeters De Nederlandse maritieme cluster: Economische monitor 2006 / Harry Webers, Gosse Corstiaensen, Valerie De Kerpel, Chris Peeters IOS Press ISBN 90-5199-515-6 NUR 781 Trefwoorden: maritieme cluster, internationalisatie, economie, maritieme leader firm Copyright 2006 Stichting Nederland Maritiem Land All rights reserved. No part of the material protected by this copyright may be reproduced or utilized in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or any information storage and retrieval system without written permission of the owner of this copyright. Permission may be obtained at the following address: Stichting Nederland Maritiem Land, Postbus 30145, 3001 DC Rotterdam, The Netherlands; e-mail: info@dutch-maritime-network.nl; website: dutch-maritime-network.nl.

Inhoudsopgave INHOUDSOPGAVE VOORWOORD...xi SUMMARY...xv SAMENVATTING...xxi INLEIDING...1 I. AANLEIDING...3 II. METEN VAN OMVANG EN DYNAMIEK CLUSTER...7 II.1. AANPAK...7 II.2. OMVANG EN BETEKENIS: EIS METHODOLOGIE...9 II.3. CLUSTERDYNAMIEK...12 II.3.1. Structuur van de cluster...13 II.3.2. Economische betekenis van de cluster...13 II.3.3. Ontwikkeling van relaties binnen de cluster...14 II.4. CONCLUSIE...14 Stichting Nederland Maritiem Land -i-

Inhoudsopgave III. DE MARITIEME CLUSTER IN 2005... 15 III.1. CLUSTERNIVEAU... 15 III.1.1. Structuur... 15 III.1.2. Economische betekenis... 17 III.1.3. Internationalisatie... 21 III.2. SECTORNIVEAU... 26 III.2.1. Zeevaart... 26 III.2.2. Scheepsbouw... 30 III.2.3. Offshore... 32 III.2.4. Binnenvaart... 34 III.2.5. Waterbouw... 36 III.2.6. Havens... 38 III.2.7. Marine (Commando Zeestrijdkrachten)... 40 III.2.8. Visserij... 42 III.2.9. Maritieme dienstverlening... 44 III.2.10. Watersportindustrie... 45 III.2.11. Maritieme toeleveranciers... 47 III.3. CONCLUSIE... 50 IV. EVOLUTIE MARITIEME CLUSTER 2002-2005... 51 IV.1. NATIONALE EN INTERNATIONALE MARKTONTWIKKELINGEN... 51 IV.2. DYNAMIEK OP CLUSTERNIVEAU... 53 IV.2.1. Structuur van de cluster... 53 IV.2.2. Economische betekenis... 55 IV.2.3. Dynamiek van relaties binnen de cluster... 58 IV.3. DYNAMIEK OP SECTORNIVEAU... 63 IV.3.1. Zeevaart... 63 IV.3.2. Scheepsbouw... 68 IV.3.3. Offshore... 72 IV.3.4. Binnenvaart... 74 IV.3.5. Waterbouw... 76 IV.3.6. Havens... 77 IV.3.7. Marine (Commando Zeestrijdkrachten)... 79 IV.3.8. Visserij... 81 IV.3.9. Maritieme dienstverlening... 83 IV.3.10. Watersportindustrie... 84 -ii- Stichting Nederland Maritiem Land

Inhoudsopgave IV.3.11. Maritieme toeleveranciers...86 IV.4. CONCLUSIE...88 V. AGENDA VOOR DE TOEKOMST...89 V.1. MARKTOMGEVING EN SLEUTELROL MARITIEME LEADER FIRMS...89 V.2. ARBEIDSMARKT EN OPLEIDINGEN...91 V.3. EXPORT...92 V.4. INNOVATIE...92 V.5. SAMENVERKING EN OVERLEG...93 V.6. CONCLUSIE...93 VI. CONCLUSIES...95 BIJLAGE I: OVERZICHT LEADER FIRMS... B.1 BIJLAGE II: OVERZICHT ECONOMISCHE KENGETALLEN... B.5 BIJLAGE III: EXPORT NAAR SECTOR... B.17 BIJLAGE IV: EVOLUTIE IN CONSTANTE PRIJZEN... B.19 Stichting Nederland Maritiem Land -iii-

Inhoudsopgave -iv- Stichting Nederland Maritiem Land

Lijst met figuren LIJST MET FIGUREN FIGURE S.1 : DIRECT VALUE ADDED AT THE SECTOR LEVEL, 2002-2005...xviii FIGUUR S.1 : DIRECTE TOEGEVOEGDE WAARDE PER SECTOR, 2002-2005...xxiv FIGUUR I.1 : DE NEDERLANDSE MARITIEME CLUSTER: EEN HECHT NETWERK..4 FIGUUR II.1 : INVLOED VAN INTERNATIONALISATIE OP INVESTERINGS- BESLISSING...12 FIGUUR III.1 : TOEGEVOEGDE WAARDE PER SECTOR, 2005...18 FIGUUR III.2 : TOTALE WERKGELEGENHEID PER SECTOR, 2005...19 FIGUUR III.3 : TOTALE TERUGVLOEI PER SECTOR, 2005...21 FIGUUR III.4 : EXPORT- EN IMPORTAANDEEL PER SECTOR, 2005...23 FIGUUR III.5 : WERKGELEGENHEID IN NEDERLAND EN BUITENLAND, 2005...26 FIGUUR III.6 : AANTAL SCHEPEN ONDER NEDERLANDS BEHEER, 1996-2005...28 FIGUUR IV.1 : EVOLUTIE BEDRIJVEN BINNEN DE MARITIEME CLUSTER...54 FIGUUR IV.2 : GROEI DIRECTE TOEGEVOEGDE WAARDE, 2002-2005...56 FIGUUR IV.3 : GROEI DIRECTE TOEGEVOEGDE WAARDE, 1997-2005...56 FIGUUR IV.4 : FINANCIËLE RELATIES TUSSEN DE SECTOREN (IN MILJOEN )...59 FIGUUR IV.5 : AANTAL ONDERNEMINGEN ZEEVAARTSECTOR, 1996-2005...64 FIGUUR IV.6 : AANTAL SCHEPEN ONDER NEDERLANDSE VLAG, 1996-2005...65 FIGUUR IV.7 : EVOLUTIE BAGGER- EN TRAWLERVLOOT, 1996-2005...65 Stichting Nederland Maritiem Land -v-

Lijst met figuren -vi- Stichting Nederland Maritiem Land

Lijst met tabellen LIJST MET TABELLEN TABEL III.1 : TYPERING VAN DE BEDRIJVEN NAAR EIGENDOMSSTRUCTUUR...16 TABEL III.2 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME CLUSTER, 2005.17 TABEL III.3 : RAMING EFFECT INTERNATIONALISATIE OP WERKGELEGEN- HEID, 2005...25 TABEL III.4: TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS ZEEVAART, 2005...29 TABEL III.5 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS SCHEEPSBOUWSECTOR,... 2005...31 TABEL III.6 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS OFFSHORE, 2005...33 TABEL III.7 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS BINNENVAART, 2005...35 TABEL III.8 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS WATERBOUW, 2005...37 TABEL III.9 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS ZEEHAVENS, 2005...39 TABEL III.10 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS MARINE, 2005...41 TABEL III.11 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS VISSERIJ, 2005...43 TABEL III.12 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME DIENSTVER- LENING, 2005...45 TABEL III.13 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS WATERSPORTINDUSTRIE,... 2005...47 TABEL III.14 : TOTALE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME TOELEVERAN- CIERS, 2005...48 TABEL IV.1 : TABEL IV.2 : AANDEEL MARITIEME CLUSTER IN DE DOOR DE BEDRIJFS- KLASSEN GEVORMDE TOEGEVOEGDE WAARDE, 1997-2005...55 DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME CLUSTER, 2002-2005...57 Stichting Nederland Maritiem Land -vii-

Lijst met tabellen TABEL IV.3 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS ZEEVAART, 2002-2005... 67 TABEL IV.4 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS SCHEEPSBOUW, 2002-2005 71 TABEL IV.5 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS OFFSHORE, 2002-2005... 74 TABEL IV.6 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS BINNENVAART, 2002-2005 75 TABEL IV.7 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS WATERBOUW, 2002-2005.. 77 TABEL IV.8 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS HAVENS, 2002-2005... 79 TABEL IV.9 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS MARINE, 2002-2005... 81 TABEL IV.10 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS VISSERIJ, 2002-2005... 83 TABEL IV.11: DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME DIENSTVER- LENING, 2002-2005... 84 TABEL IV.12 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS WATERSPORTINDUSTRIE, 2002-2005... 86 TABEL IV.13 : DIRECTE ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME TOELEVERAN- CIERS, 2002-2005... 88 TABEL B.1 : EVOLUTIE ZEEVAART ONDER NEDERLANDSE VLAG, 1997-2005... B.5 TABEL B.2 : ECONOMISCHE BETEKENIS ZEEVAART, 1997-2005... B.5 TABEL B.3 : ECONOMISCHE BETEKENIS SCHEEPSBOUW, 1997-2005... B.6 TABEL B.4 : KENGETALLEN DEELSECTOREN SCHEEPSBOUW, 2005... B.6 TABEL B.5 : ECONOMISCHE BETEKENIS OFFSHORE, 1997-2005... B.7 TABEL B.6 : KENGETALLEN DEELSECTOREN OFFSHORE, 2005... B.7 TABEL B.7 : ECONOMISCHE BETEKENIS BINNENVAART, 1997-2005... B.8 TABEL B.8 : KENGETALLEN DEELSECTOREN BINNENVAART, 2005... B.8 TABEL B.9 : ECONOMISCHE BETEKENIS WATERBOUW, 1997-2005... B.9 TABEL B.10 : KENGETALLEN DEELSECTOREN WATERBOUW, 2005... B.9 TABEL B.11 : ECONOMISCHE BETEKENIS HAVENS, 1997-2005... B.10 TABEL B.12 : KENGETALLEN DEELSECTOREN HAVENS, 2005... B.10 TABEL B.13 : ECONOMISCHE BETEKENIS MARINE, 1997-2005... B.11 TABEL B.14 : KENGETALLEN DEELSECTOREN MARINE, 2005... B.11 TABEL B.15 : ECONOMISCHE BETEKENIS VISSERIJ, 1997-2005... B.12 TABEL B.16 : KENGETALLEN DEELSECTOREN VISSERIJ, 2005... B.12 TABEL B.17 : ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME DIENSTVERLENING, 1997-2005... B.13 -viii- Stichting Nederland Maritiem Land

Lijst met tabellen TABEL B.18 : KENGETALLEN DEELSECTOREN MARITIEME DIENSTVERLENING, 2005... B.13 TABEL B.19 : ECONOMISCHE BETEKENIS WATERSPORTINDUSTRIE,... 1997-2005... B.14 TABEL B.20 : KENGETALLEN DEELSECTOREN WATERSPORTINDUSTRIE,... 2005... B.14 TABEL B.21 : ECONOMISCHE BETEKENIS MARITIEME TOELEVERANCIERS,... 1997-2005... B.15 TABEL B.22 : KENGETALLEN DEELSECTOREN MARITIEME TOELEVERANCIERS,... 2005... B.15 TABEL B.23: EXPORT NAAR SECTOR, 1997-2005... B.17 TABEL B.24: INFLATIEVOET 2002-2005... B.19 TABEL B.25: INFLATIEVOET 1997-2005... B.20 TABEL B.26: EVOLUTIE DIRECTE TOEGEVOEGDE WAARDE, 1997-2005... B.20 Stichting Nederland Maritiem Land -ix-

Lijst met tabellen -x- Stichting Nederland Maritiem Land

Voorwoord VOORWOORD Globalisering van de maritieme cluster De reeds zeer sterk geïnternationaliseerde Nederlandse maritieme cluster globaliseert steeds meer. Dit komt onder meer tot uitdrukking in de ontwikkeling van de werkgelegenheid sinds 1997, het eerste jaar waarin de maritieme werkgelegenheid gedetailleerd in kaart is gebracht. De directe werkgelegenheid in Nederland stagneert en neemt zelfs licht af, terwijl de werkgelegenheid van buitenlandse werknemers in Nederlandse dienst toeneemt. Het lijken wel communicerende vaten. Inmiddels is het aandeel van de buitenlandse werknemers al meer dan 25 procent van de directe werkgelegenheid binnen de maritieme cluster. Desondanks neemt de in Nederland gegenereerde toegevoegde waarde nog steeds toe. Minder spectaculair dan men wellicht verwacht, maar dankzij een hoge exportquote van 64% zijn de Nederlandse bedrijven in staat om de investeringen te blijven doen om in te spelen op de kansen en de uitdagingen in de van oudsher competitieve maritieme wereld. Een tweede reden voor de gesignaleerde trends is de sterke toename van de productiviteit, waardoor met minder mensen en meer middelen, meer toegevoegde waarde wordt gecreëerd. Enerzijds is het een goed teken dat de Nederlandse maritieme cluster internationaliseert, omdat groeimarkten steeds verder weg liggen en factorkosten elders gunstiger zijn. Anderzijds is de huidige maatstaf voor de bijdrage aan de Nederlandse economie toegevoegde waarde steeds minder adequaat om de prestaties van de economische clusters te meten. Immers, de toegevoegde waarde creatie in de rest van Europa of daar buiten is ook een maatstaf voor de relatieve marktposities en prestaties van het Nederlandse maritieme bedrijfsleven. Stichting Nederland Maritiem Land -xi-

Voorwoord In deze derde, door medefinanciering van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat mogelijk gemaakte, economische monitor van de Nederlandse maritieme cluster treft u veel relevant en uniek cijfermateriaal alsook analyses aan. Er zijn weinig of zelfs geen clusters in de Nederlandse economie die een dergelijk inzicht hebben en er op macro-, meso- en microniveau hun voordeel mee doen. De ontwikkeling van de elf sectoren, die samen de maritieme cluster vormen, is voor iedere sector anders, maar geaggregeerd vormt het een professioneel, open en dynamisch netwerk dat elkaar versterkt en inspireert. Inspireert tot het vinden van nieuwe exportmarkten en tot het investeren in onderzoek, ontwikkeling en innovatie, hetgeen op zich weer een voorwaarde is om de concurrentie voor te blijven. Ongeveer 600 bedrijven zijn de trekkers van de internationalisering en globalisering en die bedrijven moeten we koesteren. Indien deze bedrijven Nederland de rug toekeren of worden verkocht aan buitenlandse ondernemingen die de activiteiten grotendeels overhevelen naar hun thuisbasis, dan heeft dat grote gevolgen. Een sterke thuisbasis is een voorwaarde voor succes bij het globaliseren. Een thuisbasis die geworteld is in een sterke kennisbasis, zowel qua maritieme en nautische opleidingen, als qua maritieme onderzoeksinstellingen. De opleidingen staan echter onder druk en dat betekent dat er onvoldoende instroom is van technici en nautici en daarmee van hoogwaardige waarde creatie. De maritieme wereldmarkten groeien voorspoedig en Nederlandse maritieme sectoren profiteren daar van, maar door de statistische conventies ogenschijnlijk niet in die mate zoals we dat in het verleden hebben gezien. Vandaar dat wij pleiten voor de invoering van twee nieuwe toegevoegde waarde begrippen voor het meten van de prestaties van de maritieme cluster. Naast de toegevoegde waarde creatie binnen de Nederlandse landsgrenzen, zou er ook een meting moeten komen voor de toegevoegde waarde creatie binnen de Europese Unie. Hierdoor wordt het ook voor de Europese Commissie en het toekomstig Europees Maritiem Beleid duidelijk, hoe belangrijk het unieke en grootschalige maritieme netwerk van bedrijven en sectoren wel is voor de Europese economie. -xii- Stichting Nederland Maritiem Land

Voorwoord Het tweede nieuwe begrip zou de toegevoegde waarde creatie in de rest van de wereld moeten zijn. Met deze drie maatstaven van toegevoegde waarde zou de dynamische en succesvolle Nederlandse maritieme cluster pas echt recht worden gedaan. De processen van internationalisering en globalisering zullen de komende jaren versnellen. Dat vereist ook een intensiever samenspel tussen de marktsector en de overheid. In de Nederlandse maritieme cluster mogen we daarover niet ontevreden zijn, maar het kan nog beter, zoals de situatie in enkele ons omringende landen, zoals Denemarken, aantoont. Daaruit putten wij dan ook het optimisme om de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. In de vierde monitor die waarschijnlijk in 2009 zal worden uitgevoerd, zal duidelijk worden of dit optimisme gerechtvaardigd was. Prof.dr.ir. Niko Wijnolst Voorzitter Nederland Maritiem Land Rotterdam, 26 oktober 2006 Stichting Nederland Maritiem Land -xiii-

Voorwoord -xiv- Stichting Nederland Maritiem Land

Summary SUMMARY This book describes the findings of a monitoring study of the economic significance and the structure of the Dutch maritime cluster for 2005. Policy Research Corporation has carried out this research project on behalf of the Dutch Maritime Network. The new insights and the developments that have been observed have resulted in concrete recommendations for industry, government and politicians. At the end of the book, the main challenges and action points are summarised in an Agenda for the future. a/ Starting point In the year 2000, Policy Research completed an extensive bottom-up study of the Dutch maritime cluster 1. In 2003 a first update of the data series was carried out for the year 2002. An up-to-date analysis based on accurate data for 2005 provides opportunities to follow up recent developments and to pinpoint any adjustments that need to be made. b/ Measuring the scale and dynamics of the cluster The approach selected to chart the economic significance of the maritime cluster in the earlier study has again been adopted. A customised approach for each sec- 1 On the basis of these recommendations, the Board of the Dutch Maritime Network Foundation has focused its efforts on cluster-wide themes: communication, labour market / education, export and innovation. Considerable progress has been made, notably by promoting joint export efforts, working out promotion campaigns to increase the attractiveness of the maritime labour market and encouraging cooperation between industry and knowledge institutes. Last year continued efforts were made to consolidate these projects and to bring together stakeholders on a European level by means of the European Network of Maritime Clusters. Dutch Maritime Network -xv-

Summary tor should ensure realistic estimates regarding the development of the different (sub)sectors. In order to guarantee an accurate interpretation of the various developments, the findings of the analyses have been further fine-tuned with the companies concerned. The first assessment on internationalisation which was part of the 2002 Monitor has been updated, as well as the employment figures have been investigated for about 50 leader firms. c/ The maritime cluster in 2005 The Dutch maritime cluster comprises some 11 500 companies. The total value added of the maritime cluster represents 13.3 billion, of which 10.0 billion is generated in the maritime cluster itself. In addition nearly 3.3 billion is generated indirectly via purchases elsewhere in the economy. The total value added accounts for 2.6% of the Gross National Product (GNP). A part of the total value added flows back to the government in the form of taxes and social premiums. In 2005, the total flowback represented over 4.8 billion. Apart from the navy, the maritime sectors realise 64% of their sales abroad, which is well above the average for the Dutch economy. Total exports amount to 14.2 billion. In addition, total employment stands at 187 000. The maritime cluster itself directly employs 133 250 people. The maritime cluster comprises 500 to 600 companies of Dutch origin that have foreign branch offices. Going where one s customers go, cost-related considerations and circumventing entry barriers are considered to be the main motives for international presence. The leader firms of Dutch origin employ about 37 500 people abroad 2. 2 This figure represents total employment provided by these companies, including non-maritime activities. Nevertheless, maritime activities must be considered as their core business. -xvi- Dutch Maritime Network

Summary In turn, foreign companies manage a similar number of firms in the Dutch maritime cluster. The presence of the mainport Rotterdam and its related infrastructure, the quality of the Netherlands as a maritime centre and the country s geographical position (time zone) are the key incentives for selecting the Netherlands as the location for a branch office. The foreign companies employ 9 000 people in the Dutch maritime cluster; these are included in the 133 250 people mentioned above. d/ Evolution of the maritime cluster 2002-2005 The maritime cluster has increased its value added by 5.5%. Apart from fishing and the navy, the increase amounted to 7.6%. This figure remains 1.1% below the 8.7% growth rate of the GNP. By way of comparison: the metal products industry has experienced a slower growth rate (+4.1%). The most substantial growth was observed in dredging, shipbuilding, the watersports industry, ports and offshore. The development of shipping lagged behind by almost 4%, mainly because of the decline in activities in the Netherlands. However, the remaining companies performed well in 2005. The maritime services industries, inland shipping and marine equipment supply showed a more modest growth. For the navy and fishing, value added was less than in 2002. Figure S.1 shows the evolution of the direct value added for the various sectors of the maritime cluster. In 2005, the total financial flows among the various maritime sectors amounted to approximately 3.9 billion. The major purchasing sectors are the shipping sectors. In the period 2002-2005, the export figure of the maritime cluster grew to 64% of total cluster sales. As a result, the maritime cluster maintained a substantial share in the total export figure for the Dutch economy as compared with 2002. The cluster contributes 5.1% to total export. Dutch Maritime Network -xvii-

Summary Figure S.1 : Direct value added at the sector level, 2002-2005 * 3 000 2 500 2 631 2 884 2002 2005 2 000 Million 1 500 1 000 500 1 077 1 034 493 548 1 143 1 044 686 704 522 587 785 713 264 226 781 641 683 701 898 913 0 Shipping Shipbuilding Offshore Inland shipping Dredging Ports Navy Fishing Maritime services Watersports industry Marine equipment supply * The building of yachts (> 24 meters) has been included in both the shipbuilding and the watersports industry figure; at the cluster level corrections have been made to avoid double calculating. Source: Policy Research Corporation However, the growth in turnover and value added has not resulted in increased employment in the Dutch maritime cluster. Total Dutch employment decreased by 1.6% or 3 000 people. With 1 920 staff (of which 1 610 employed directly), the Netherlands navy experienced the most significant reduction. None of the other sectors have been able substantially to increase employment in the Netherlands. This is due in part to an increased productivity. Moreover, it should be stressed that employment has increased, albeit abroad, in particular thanks to maritime leader firms. As mentioned before, the maritime cluster currently accounts for 37 500 jobs abroad. This equals an increase of 10% compared to 2002. e/ Agenda for the future The entrepreneurial climate in a country is the most important determinant for strategic decisions of (leader) firms. Since publication of the work of Professor Michael Porter both leading experts in business and academics have agreed that a policy focusing on the retention of strong clusters is beneficial to a country or region. -xviii- Dutch Maritime Network

Summary The entrepreneurial climate is crucial to keep the decision power in the Netherlands. The maritime sectors have focused their attention on (cluster-wide) topics market environment, labour market and education, export, innovation, co-operation and consultation. The maritime industry in the Netherlands expects the government to play a proactive role with regard to the retention of maritime anchor companies. A number of steps are still to be taken: maintaining and strengthening the investment climate (transparency and simplicity of rules, fiscal stability); continuation and, in some cases, reactivation of the successful shipping policy resulting in positive effects for the maritime cluster and launching initiatives that will help to create a solid (maritime) industrial policy ; keeping internationally operating maritime leader firms headquartered in The Netherlands (transparency and long-term stability for investment decisions); investing in knowledge creation and more intensive use of research, development and innovation; promoting the demand-driven role of sectors such as the dredging sector or the navy, which generate significant innovative incentives for maritime businesses. Dutch Maritime Network -xix-

Summary -xx- Dutch Maritime Network

Samenvatting SAMENVATTING Dit boek geeft de resultaten van een monitor naar de economische structuur en betekenis van de Nederlandse maritieme cluster voor het jaar 2005. Het onderzoek werd in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land uitgevoerd door Policy Research. De inzichten en evoluties die ten opzichte van de eerdere peilmomenten konden worden opgetekend, vormen de basis voor een aantal concrete aanbevelingen naar bedrijfsleven, overheid en politiek. Een Agenda voor de toekomst aan het einde van het boek vat de belangrijkste uitdagingen en acties samen. Deze samenvatting volgt de structuur van het boek, waardoor de lezer steeds exact weet waar de verschillende inzichten in detail kunnen worden gevonden. I.1.1.2. a/ Aanleiding De door Policy Research uitgevoerde studie voor de maritieme cluster werd in het jaar 2000 afgerond 3. In 2003 werd een eerste actualisatie van het cijfermateriaal uitgevoerd, met als referentiejaar 2002. Een actueel beeld van de maritieme cluster, met accurate data voor het jaar 2005, laat toe de meest recente ontwikkelingen op de voet te volgen en inspanningen en acties waar nodig bij te sturen. 3 Het Bestuur van de Stichting Nederland Maritiem Land heeft op basis van dit basisonderzoek (met als referentiejaar 1997) haar prioriteiten bepaald en vooral op het vlak van clusterbrede thema s als communicatie, arbeidsmarkt / opleiding, export en innovatie een aantal zaken voortvarend opgepakt. Exportinspanningen zijn meer gebundeld, promotieinspanningen voor de arbeidsmarkt zijn opgezet en innovatie wordt gestimuleerd door samenwerking met kennisinstituten te bevorderen. Het laatste jaar is verder ingezet op deze trajecten alsook het bundelen van krachten op Europees niveau door middel van het European Network of Maritime Clusters. Stichting Nederland Maritiem Land -xxi-

Samenvatting b/ Meten van omvang en dynamiek cluster De aanpak voor de analyse sluit naadloos aan bij de methodologie gebruikt voor het hiervoor genoemde basisonderzoek. Vanuit een aanpak op maat van de sectoren werd een robuuste inschatting van de ontwikkeling van de verschillende (deel)sectoren binnen de cluster verkregen. De ontwikkelingen binnen de sectoren werden getoetst met de aan de enquêtes deelnemende bedrijven teneinde de in kaart gebrachte ontwikkelingen optimaal te kunnen duiden. In aansluiting op de vroegere nulmeting naar internationalisatie werd voor de circa 50 leader firms de actuele situatie in kaart gebracht en zijn de werkgelegenheidsaspecten geduid. c/ De maritieme cluster in 2005 De maritieme cluster bestaat uit ongeveer 11 500 bedrijven die samen, inclusief hun toeleveranciers, een bijdrage van 2.6% leveren aan het Bruto Nationaal Product (BNP). De sector realiseert direct een toegevoegde waarde van 10.0 miljard op jaarbasis. Indirect komt daar nog eens 3.3 miljard bij, zodat de totale bijdrage uitkomt op 13.3 miljard. De terugvloei naar de overheid bedroeg in 2005 in totaal ruim 4.8 miljard op jaarbasis. De maritieme cluster draagt met haar 14.2 miljard export meer dan gemiddeld bij aan de uitvoer van de totale Nederlandse economie. Voor de cluster wordt het aandeel export, exclusief de marine, geraamd op 64% van de omzet. De maritieme cluster creëert werkgelegenheid voor 187 000 personen, waarvan 133 250 direct. De Nederlandse maritieme cluster telt ongeveer 500 à 600 Nederlandse moederbedrijven met minstens één buitenlandse nevenvestiging. Kostenfactoren, volgen van klanten en toegang tot afgeschermde markten zijn de belangrijkste motieven voor de buitenlandse expansie. De leader firms van Nederlandse oorsprong bieden in het buitenland werkgelegenheid voor ongeveer 37 500 personen 4. 4 Het betreft de totale werkgelegenheid van deze bedrijven, ongeacht het aandeel hierin van de maritieme activiteiten. Niettemin vormen de maritieme activiteiten in de meeste bedrijven de hoofdmoot. -xxii- Stichting Nederland Maritiem Land

Samenvatting Een vergelijkbaar aantal ondernemingen in de maritieme cluster is in handen van buitenlandse moederbedrijven. De keuze voor Nederland blijkt voornamelijk gebaseerd op de aanwezigheid van de mainport Rotterdam met de bijbehorende infrastructuur, de aanwezigheid van sterke industriële clusters, de kwaliteit van Nederland als maritiem land en de geografische positie van Nederland (tijdszone). De buitenlandse bedrijven verschaffen in Nederland werk aan 9 000 personen. Deze werkgelegenheid is meegerekend in de 133 250 personen als hiervoor genoemd. d/ Evolutie maritieme cluster 2002-2005 De maritieme cluster kende in de periode 2002-2005 een groei van de directe toegevoegde waarde (in lopende prijzen) van 5.5%. Wanneer hieruit de cijfers van de marine en de visserij worden afgezonderd, resulteert dit in een toename van 7.6%. Dit is 1.1% lager dan het gemiddelde van de Nederlandse economie (+8.7%). Ter vergelijking: de evolutie van de metaalproductenindustrie bedroeg +4.1%. Bovengemiddelde groei was er voor de sectoren waterbouw, scheepsbouw, watersportindustrie, havens en offshore. De ontwikkeling van de zeevaart op sectorniveau is met circa 4% groei wat achtergebleven, vooral door een afname van activiteiten en bedrijven in Nederland. De andere zeevaartbedrijven hebben het in 2005 wel goed gedaan. Ook de maritieme dienstverlening, binnenvaart en maritieme toeleveranciers kenden een bescheidenere groei. De marine en de visserijsector kenden een afname van toegevoegde waarde ten opzichte van het jaar 2002. Figuur S.1 visualiseert de ontwikkeling van de directe toegevoegde waarde voor de onderscheiden sectoren binnen de maritieme cluster. Stichting Nederland Maritiem Land -xxiii-

Samenvatting Figuur S.1 : Directe toegevoegde waarde per sector, 2002-2005 * 3 000 2 500 2 000 2 631 2 884 2002 2005 1 500 1 000 500 1 077 1 034 493 548 1 143 1 044 686 704 522 587 785 713 264 226 641 683 701 781 898 913 0 Zeevaart Scheepsbouw Offshore Binnenvaart Waterbouw Havens Miljoen Marine Visserij Maritieme dienstverlening Watersportindustrie Maritieme toeleveranciers * In deze figuur is de grote jachtbouw (> 24 meter) zowel bij scheepsbouw als watersportindustrie opgenomen; op clusterniveau is voor deze dubbeltelling gecorrigeerd. Bron: Policy Research Corporation De omvangrijke financiële relaties binnen de maritieme cluster zoals die in het basisonderzoek voor het eerst in kaart werden gebracht, zijn in de jaren daarna verder bestendigd. De vraagcreatie vanuit de varende sectoren levert onverminderd een belangrijke impuls aan de andere sectoren. In totaal zijn de financiële stromen binnen de maritieme cluster goed voor ongeveer 3.9 miljard. De export van de maritieme cluster heeft zich in 2005 voor de meeste sectoren op eenzelfde niveau gehandhaafd, met voor sommige sectoren een minimale toename. De export van de maritieme cluster bedraagt ongeveer 64% van de omzet. De maritieme cluster heeft met 5.1% een substantieel aandeel in de export van de totale Nederlandse economie. Ondanks een groei in omzet en toegevoegde waarde hebben de geschetste ontwikkelingen niet geresulteerd in een stijging van de werkgelegenheid in Nederland. In totaal is de werkgelegenheid voor de cluster in Nederland met 1.6% of 3 000 personen gedaald. Daarvan neemt de afname als gevolg van de inkrimping bij de marine met 1 920 personen (waarvan 1 610 direct) het leeuwendeel voor haar rekening. Een substantiële groei in Nederlandse werkgelegenheid kon voor geen van de sectoren worden opgetekend. Gedeeltelijk komt dit vanwege een toegenomen productiviteit. Verder dient opgemerkt te worden dat een deel van -xxiv- Stichting Nederland Maritiem Land

Samenvatting de groei in werkgelegenheid (vooral bij de leader firms) in het buitenland is gerealiseerd. Momenteel genereert de cluster in het buitenland werkgelegenheid voor het al genoemd aantal van 37 500 personen. Dit betekent een toename van 10% ten opzichte van de situatie in 2002. e/ Agenda voor de toekomst Het ondernemingsklimaat in een land vormt het belangrijkste kader waarbinnen de beslissingen van de internationaal opererende maritieme leader firms plaatshebben. Sinds het pionierswerk van professor Michael Porter wordt door zowel bedrijfsleiders als academici in toenemende mate ingezet op de uitbouw en het behoud van sterke clusters. Bepalend voor het houden van beslissingsmacht in Nederland is het ondernemingsklimaat. Vanuit het maritieme bedrijfsleven wordt daarvoor gezorgd, gedeeltelijk ook mede ondersteund door de overheid, door sterk in te zetten op de (clusterbrede) thema s marktomgeving, arbeidsmarkt en opleiding, export, innovatie, samenwerking en overleg. Speerpunten zijn het behouden (of aantrekken) van leader firms, het voorzien in instroom van voldoende professionals, gerichte exportpromotie, bedrijfs- en sectoroverstijgende innovatietrajecten en het versterken van de clusterrelaties op Europees vlak. Het bedrijfsleven verwacht van de overheid een pro-actieve rol met focus op de duurzame verankering van internationaal opererende bedrijven in Nederland. Een aantal stappen kunnen op dat gebied nog worden gezet en het maritieme bedrijfsleven zou daar graag met de overheid samen tot actie overgaan: het bestendigen en op deelaspecten versterken van het ondernemingsklimaat (transparantie en eenvoud in regels, fiscale stabiliteit); het continueren en waar nodig herijken van het zeevaartbeleid op zodanige wijze dat optimale uitstralingseffecten naar de maritieme maakindustrie kunnen worden gerealiseerd; het behouden van internationale vanuit Nederland opererende maritieme leader firms (transparantie en lange termijn stabiliteit bij investeringsbeslissingen); het investeren in kennisopbouw, kennisbenutting en kennisoverdracht; Stichting Nederland Maritiem Land -xxv-

Samenvatting het stimuleren van bedrijfsactiviteiten op het gebied van export en versteviging van de buitenlandse activiteiten van Nederlandse maritieme bedrijven, zonder dat dit ten koste gaat van de kennisopbouw in Nederland; het stimuleren van het bestendigen van de vraagsturende rol voor sectoren als waterbouw en marine die belangrijke innovatieve prikkels voor het maritieme bedrijfsleven genereren. -xxvi- Stichting Nederland Maritiem Land

Inleiding INLEIDING In 1994 verscheen het boek De toekomst van de Nederlandse zeevaartsector. Daarin werden de resultaten gepubliceerd van de Economische Impact Studie (EIS ) voor de Nederlandse zeevaartsector. De Nederlandse overheid, het Ministerie van Verkeer en Waterstaat, toen nog Directoraat-Generaal Scheepvaart en Maritieme Zaken (DGSM), had opdracht gegeven tot deze studie, omdat steeds meer Nederlandse schepen uitgevlagd werden. De beleidsaanbevelingen die een radicale ommekeer in het zeescheepvaartbeleid in Nederland betekenden, werden integraal geïmplementeerd. Als één van de aanbevelingen uit de studie werd in 1997 de Stichting Nederland Maritiem Land opgericht met als doel voorwaarden te creëren om het succes van de zeevaartsector te verbreden naar de gehele maritieme cluster. In de periode 1998-1999 werd de maritieme cluster in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land in al haar facetten in kaart gebracht (voor het basisjaar 1997), werden de strategische en beleidsprioriteiten vastgelegd en werden de economische effecten van de hieruit voortvloeiende set van maatregelen voorgesteld. Vijf jaar later werd een eerste monitorstudie uitgevoerd en werd de ontwikkeling van de cluster in de periode 1997-2002 geschetst. Het nieuwe zeescheepvaartbeleid, van kracht sinds 1 januari 1996, bleek bijzonder succesvol. Het aantal schepen onder Nederlandse vlag alsook de toegevoegde waarde steeg zeer sterk. Nu, enkele jaren later, is een hernieuwde monitorstudie uitgevoerd die de ontwikkeling van de maritieme cluster in de periode 2002-2005 optekent. Op deze wijze is nagegaan hoe de sectoren zich in deze periode hebben ontwikkeld. Stichting Nederland Maritiem Land -1-

Inleiding De actualisatie betreft qua cijfers steeds het jaar 2005, maar bevat waar relevant een beschrijving van de meest recente ontwikkelingen, teneinde de lezer een zo getrouw mogelijk beeld van de actuele situatie te geven. Leeswijzer Hoofdstuk I gaat kort in op de aanleiding en het belang van het voorliggende onderzoek. In Hoofdstuk II wordt de aanpak voor het meten van de omvang en dynamiek van de cluster uiteengezet. Hoofdstuk III vat de belangrijkste kengetallen voor het jaar 2005 samen, zowel op clusterniveau als op sectorniveau 5. De aandacht gaat hier vooral uit naar de totaaleffecten dus inclusief de indirecte effecten vanwege aankopen van de maritieme sectoren in de rest van de economie. Hoofdstuk IV gaat nader in op de evolutie in de periode 2002-2005 en plaatst de cijfers voor het jaar 2005 uit Hoofdstuk III in perspectief. De evolutie ten opzichte van de situatie in 2002 wordt zowel op cluster- als op sectorniveau benoemd (steeds in lopende prijzen). Nationale en internationale (markt)ontwikkelingen en de dynamiek van de cluster komen hier aan bod. Waar relevant wordt ook een vergelijking gegeven ten opzichte van het jaar 1997. Hoofdstuk V legt op basis van de verkregen kwantitatieve inzichten alsook de kwalitatieve inzichten de belangrijkste actiepunten voor de toekomst vast. Het boek wordt afgesloten met een aantal slotbeschouwingen. De gehaaste lezer kan de essentie van het boek lezen aan de hand van de samenvatting, vooraan in het boek op blauw papier, al dan niet aangevuld met Hoofdstuk III voor een totaalbeeld in 2005 of Hoofdstuk IV voor de ontwikkeling tussen 2002 en 2005. 5 Het betreft steeds de effecten voor Nederland als geheel. Verbijzondering naar regio valt buiten het kader van dit onderzoek. Wel werden in 2000 en 2004 een aantal verbijzonderingen naar regio uitgevoerd, die toelaten te stellen dat naar schatting ongeveer 46% van de totale werkgelegenheid van de cluster gesitueerd is in de provincie Zuid-Holland, met name in de regio Zuid-Holland Zuid. In termen van productiewaarde en toegevoegde waarde is dat zelfs nog iets meer. -2- Stichting Nederland Maritiem Land

Aanleiding I. AANLEIDING In het jaar 2000 werd de gehele maritieme cluster in Nederland door de Stichting Nederland Maritiem Land op de kaart gezet. Het unieke beeld van de omvang van en de relaties binnen de maritieme cluster dat door Policy Research en NEI in de periode 1998-1999 werd uitgewerkt, heeft de basis gelegd voor gerichte inspanningen en acties vanuit het maritieme bedrijfsleven, in het bijzonder vanuit de Stichting Nederland Maritiem Land en de maritieme (branche)organisaties. De maritieme cluster vormt een hecht netwerk van bedrijven die sterk verankerd zijn in het geheel van de Nederlandse economie. Figuur I.1 visualiseert het geheel van maritieme sectoren 6. Om verantwoorde strategische en beleidsbeslissingen te kunnen nemen is het voor ondernemers en beleidsvoerders van belang permanent te beschikken over adequate en actuele informatie, reden waarom de Stichting Nederland Maritiem Land aan Policy Research heeft gevraagd een update van de kengetallen voor het jaar 2005 uit te werken en de evolutie sinds 2002 in kaart te brengen 7. Centraal in het onderzoek staat de analyse van de ontwikkelingen in werkgelegenheid en toegevoegde waarde alsook het duiden van de impact van een toenemende internationalisatie. 6 7 Voor een gedetailleerde afbakening voor de sectoren wordt verwezen naar het basisonderzoek (Nederland Maritiem Land serie 13, 1999). Zo omvat de zeehavensector in dit onderzoek enkel de maritieme activiteiten en niet de verschillende industriële activiteiten. De sector maritieme dienstverlening betreft voornamelijk dienstverlening ten behoeve van het gebruik van schepen. De sector maritieme toeleveranciers bestaat uit bedrijven die aan de maritieme cluster ofwel eindproducten, halffabrikaten, subsystemen en productiemiddelen leveren, dan wel de reparatie en service van de eindproducten verzorgen. De evolutie in de periode 1997-2002 is uitvoerig beschreven in het boek De Nederlandse Maritieme Cluster: Monitor en Dynamiek (Nederland Maritiem Land serie 24, 2003). Stichting Nederland Maritiem Land -3-

Aanleiding logistiek & transport haven gebonden industrie De maritieme cluster is van oudsher een internationaal opererende sector, die gedreven wordt door wereldwijde concurrentie. Naast de sterke exportgerichtheid komt dit in toenemende mate tot uitdrukking in de internationalisering van eigendomsstructuren. Niet enkel zijn er buitenlandse bedrijven die Nederlandse dochters hebben, maar ook Nederlandse bedrijven die buitenlandse dochters oprichten. Figuur I.1 : De Nederlandse maritieme cluster: een hecht netwerk dienstverlening binnenvaart zeevaart zeehavens maritieme dienstverlening scheepsbouw metaal verwerking defensie marine maritieme toeleveranciers elektrotechniek offshore waterbouw visserij watersportindustrie bouw van machines & apparaten energie bouw visproducerende & -verwerkende industrie recreatie & toerisme Bron : Policy Research Corporation De invloed van de internationalisering van de economie op investeringsbeslissingen en de manier waarop het bedrijfsleven en de overheid hierop kunnen inspelen, bepaalt in toenemende mate de ontwikkeling van de Nederlandse maritieme cluster. -4- Stichting Nederland Maritiem Land

Aanleiding Om deze effecten te beschrijven werd door Policy Research in het eerder onderzoek voor het jaar 2002 een nulmeting uitgevoerd op basis van inzichten van de maritieme leader firms 8 en een enquête uitgevoerd onder circa 1 200 bedrijven. De omvang en betekenis van de activiteiten van de Nederlandse moederbedrijven in het buitenland zijn op basis van die informatie in kaart gebracht, alsook de relatie van de Nederlandse dochterbedrijven naar het buitenlandse moederconcern. In die analyse werd expliciet aandacht geschonken aan de bijzonder grote en stijgende exportgerichtheid en de verwevenheid van de grote, in Nederland opererende, bedrijven met buitenlandse partners, dochters of joint ventures. Hierbij werd vertrokken van bottom-up informatie vanuit gesprekken met leader firms alsook de uitgevoerde enquêtering. Om de situatie anno 2005 in kaart te brengen werd de nulmeting, gebaseerd op de kerngegevens van de leader firms geactualiseerd. Hoewel het buiten het kader van dit onderzoek valt, zou het goed zijn om de effecten van internationalisatie meer zichtbaar te krijgen door evoluties op bedrijfsniveau te kunnen duiden. Het is volgens Policy Research zinvol om na te denken over de opbouw van een uitgebreide database met (boekhoudkundige en strategische) informatie over alle grotere Nederlandse maritieme spelers en die informatie continu, zeker halfjaarlijks, te actualiseren. Zijn er bedrijfsonderdelen gekocht of verkocht? Hoe goed staan (moeder)bedrijven er in financiële zin voor? Welke koerswijziging wordt gevolgd? Welke activiteiten hebben plaats in Nederland, welke in Europa en welke elders in de wereld? Naast het monitoren van dit type bedrijfsinterne ontwikkelingen, laat een geregelde actualisatie ook toe om de bredere marktontwikkelingen en opportuniteiten meer op de voet te volgen. De inspanningen van het European Network of Maritime Clusters om te komen tot een Europa-brede clustermeting zou daarvoor mede de inputs kunnen leveren. 8 Zie ook De Langen en Nijdam Leader firms in de Nederlandse maritieme cluster: theorie en praktijk, Nederland Maritiem Land serie 22, 2003. Bijlage I geeft een overzicht van de huidige (circa) 50 leader firms. Stichting Nederland Maritiem Land -5-

Aanleiding Vanuit een continu up-to-date beeld van de ontwikkelingen op bedrijfsniveau is het mogelijk om eerder signalen te kunnen afgeven naar de buitenwereld om op die wijze ook beleidsmatig en politiek de ontwikkelingen binnen de cluster zo correct mogelijk te kunnen kaderen. Het verlies van enkele grote ondernemingen door verkoop naar het buitenland hoeft niet noodzakelijk (direct) tot een afname van de economische activiteit te leiden. Hoe beter (en hoe vroeger) het risico op afname van toegevoegde waarde creatie kan worden vastgesteld, hoe eenvoudiger het is om pro-actief te handelen en hoe waarschijnlijker het is dat achteraf niet enkel de gevolgen hoeven te worden geconstateerd. Wel is het zo dat bedrijven die internationaliseren door nieuwe groeimarkten of lagere factorkosten elders te benutten, op bedrijfsniveau beter presteren als uit louter macro-economische analyse op Nederlands niveau zal blijken. Immers, een deel van de toegevoegde waarde creatie zal plaatsvinden buiten de landsgrenzen. Gelet op de toenemende internationalisering stelt zich naar de toekomst toe derhalve de vraag of in aanvulling op het meten van de gecreëerde toegevoegde waarde binnen de Nederlandse landsgrenzen, zoals in de onderzoeken tot nu toe is gebeurd, ook de bijdrage van de Nederlandse maritieme cluster binnen de Europese Unie of zelfs wereldwijd zou moeten worden getracht te duiden 9. In dit verband doet bijvoorbeeld het European Network of Maritime Clusters inspanningen om, in relatie tot de uitwerking van een Europees Maritiem Beleid door de Europese Commissie, te komen tot een onderzoek naar de betekenis van de maritieme cluster op Europees niveau met onder meer aandacht voor interlandelijke effecten. 9 In de vorige monitor werd al gewezen op het toenemende belang van internationalisatie en de weerslag die dit heeft op de (interpretatie van de) meting van effecten op nationaal niveau. Omdat internationalisatie een geleidelijk proces is, moet voldoende gedetailleerd naar de evolutie over een aantal jaren worden gekeken op bedrijfsdan wel (deel)sectorniveau om het effect van internationalisatie te meten. Binnen het kader van voorliggend onderzoek is enkel in kaart gebracht welke betekenis de leader firms binnen en buiten de landsgrenzen hebben in termen van werkgelegenheid. Het in kaart brengen van de bijdrage van de cluster of de leader firms tot de Europese toegevoegde waarde vergt nadere analyse omdat rekening gehouden moet worden met de groepsstructuur van de grotere bedrijven. -6- Stichting Nederland Maritiem Land