GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE HANDBOEK

GESCHIEDENIS VOOR VMBO BOVENBOUW 3 VMBO KGT-EDITIE HANDBOEK

KGT GESCHIEDENIS VOOR HET VOORBEREIDEND MIDDELBAAR BEROEPSONDERWIJS 3 VMBO KGT-EDITIE HANDBOEK Redactie Prof. dr. Carla van Boxtel Wieke Schrover LEERTEKST Auteurs Anneke Blankers Piet Franke Jessie Jongejans Peet Kappen Frank Kerstjens Tessa de Leur Huub Oattes Barbara Peters Martin Prinsen Wieke Schrover www.memo-malmberg.nl Tweede druk Malmberg 's-hertogenbosch

Woord vooraf In de methode MeMo 3+4 vmbo vind je alle informatie die nodig is om met succes de schoolexamens en het Centraal Schriftelijk Examen voor het vak geschiedenis en Staatsinrichting af te leggen. In het MeMo-deel voor klas 3 vind je de vijf modules/kerndelen die onderdeel zijn van het schoolexamen. Ze gaan over Nederland en Indonesië, de industrialisering van Nederland, het ontstaan van de verzorgingsstaat, de veranderingen in Nederland na 1945 en de Koude Oorlog. Niet al deze onderwerpen zijn verplicht. Welke je gaat doen, hoor je van je docent. Uiteraard oefen je steeds de basisvaardigheden en de leervaardigheden voor het vak geschiedenis en staatsinrichting. Verder staan in dit deel zes oriëntaties. Zo maak je alvast kennis de perioden waarin het Historisch Overzicht vanaf 1900 is verdeeld. Dat overzicht is een belangrijk onderdeel van het Centraal Schriftelijk Examen (CSE). In het MeMo-deel voor klas 4 staan het Historisch Overzicht en de drie verdiepingsthema s en de module Staatsinrichting van Nederland: alles bij elkaar is dat de stof voor het CSE voor kgt. Overzichtelijker kan het niet! Het onderdeel Staatsinrichting behandelt het bestuur van Nederland, de organisatie van de rechtspraak en, in de verrijkingsstof, de Europese samenwerking. Het Historisch Overzicht gaat over de twintigste eeuw. Een eeuw waarin twee wereldoorlogen uitbraken, een economische crisis uitbrak, de Koude Oorlog begon en eindigde en de EU werd opgericht. Deze en andere onderwerpen komen allemaal aan bod. Je leert de gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen die behandeld worden in de goede tijd te plaatsen en herkennen in teksten of afbeeldingen. Bij elke van de zes perioden van het Overzicht is er aandacht voor het gewone leven in Nederland. Hoe zag Nederland eruit, hoe leefden en dachten de mensen en hoe veranderde dat? Uiteraard is er bij beide onderwerpen voor het eindexamen ook veel aandacht voor het oefenen met de vaardigheden die je nodig hebt op het examen. Om je nog beter voor te bereiden op je examen staan in zowel deel 3 als 4 Examentrainers. Daar oefen je speciaal voor het eindexamen. Je kunt daarbij ook gebruikmaken van de Studiehulp Encyclopedie op www.memo-malmberg.nl. Veel succes De samenstellers 3

Inhoudsopgave 6 10 12 Nederland 1900-1914 De Grote Lijn Module 1 Nederland en Indonesië HET CULTUURSTELSEL NEDERLAND BREIDT ZIJN INVLOED UIT HET NATIONALISME VERRIJKINGSSTOF PROEF OP DE SOM SLOTSOM EN BEGRIPPEN 48 52 54 De Eerste Wereldoorlog 1914-1918 De Grote Lijn Module 2 Nederland als industriële samenleving DE INDUSTRIALISATIE VAN NEDERLAND ECONOMISCHE GROEI EEN NIEUW SOORT SAMENLEVING VERRIJKINGSSTOF PROEF OP DE SOM SLOTSOM EN BEGRIPPEN 90 94 96 Het interbellum, herstel en crisis 1918-1939 De Grote Lijn Module 3 Sociale zekerheid en verzorgingsstaat in Nederland ARMOEDE ROND 1900 DE ECONOMISCHE CRISIS VAN DE JAREN DERTIG DE VERZORGINGSSTAAT VERRIJKINGSSTOF PROEF OP DE SOM SLOTSOM EN BEGRIPPEN 4

132 136 138 De Tweede Wereldoorlog 1939-1945 De Grote Lijn Module 4 Nederland na 1945: cultuur en mentaliteit HET ONTSTAAN VAN EEN MASSACULTUUR JONGERENCULTUUR DE VROUWENBEWEGING VERRIJKINGSSTOF PROEF OP DE SOM SLOTSOM EN BEGRIPPEN 174 178 180 Europa en de wereld 1945-1989 De Grote Lijn Module 5 De Koude Oorlog HET ONTSTAAN VAN DE KOUDE OORLOG DUITSLAND IN DE KOUDE OORLOG HET EINDE VAN DE KOUDE OORLOG VERRIJKINGSSTOF PROEF OP DE SOM SLOTSOM EN BEGRIPPEN 216 220 Een nieuwe wereldorde vanaf 1990 Register 5

Oriëntatie op Nederland 1900-1914 INTRO MODULE 1 Veel mensen hadden met spanning uitgekeken naar de eeuwwisseling. Wat zou de nieuwe eeuw brengen; er was al zoveel veranderd de laatste tientallen jaren?! Het had even geduurd voordat ook in Nederland de industrialisatie op gang was gekomen, maar nu ging het ineens hard. Spoorwegen en kanalen doorkruisten het land, de (zee)havens bloeiden en in en rond de snelgroeiende steden verrezen grote fabrieken. Zouden de veranderingen in hetzelfde tempo doorgaan of misschien nog sneller? Zouden nu eindelijk grotere groepen gaan profiteren van de welvaart en niet alleen een kleine bovenlaag? En zo ja, wie moest daar dan voor zorgen? In deze paragraaf ga je op zoek naar antwoorden op dit soort vragen. WB BLZ. 4-7 bron 1 Europa in 1914. De grootste verschillen in vergelijking met tegenwoordig zijn te vinden in Oost- en Zuid-Europa. 6

Met negen personen in één kamer De woonomstandigheden rond 1900 waren voor een groot deel van de bevolking slecht. Een ruwe schatting leert dat ongeveer dertig procent van de bevolking moest leven in huizen die die naam niet verdienden. Het waren krotten waar een familie (man, vrouw en kinderen) het meestal moesten doen met één kamer. Slapen deed je in een bedstee, een soort kast aan de rand van de kamer. Een toilet, laat staan een badkamer, was er niet. Als je geluk had was er in de tuin een hokje dat als wc diende, maar vaak moest je je behoeften in een emmer naar een mestput brengen die de buurt gezamenlijk gebruikte. bron 2 Een straat in het centrum van Amsterdam rond 1913 en een gezin voor hun woning op het Friese platteland rond 1905. Auto onpraktisch Autorijden was aan het begin van de twintigste eeuw meer sport dan een serieus middel van vervoer. De wegen waren slecht, stoffig en vol kuilen. Bovendien was de aanschaf van een auto voor bijna iedereen onbetaalbaar. In 1908 reden er dan ook niet meer dan zeshonderd auto s in heel Nederland rond. Pas in de jaren twintig, toen de wegen waren verbeterd en er een netwerk van benzinestations werd aangelegd, werd de auto een serieuze concurrent voor trein en boot. bron 3 Een familie met auto rond 1904. 7

Oriëntatie op Nederland 1900-1914 MODULE 1 bron 4 Een station begin twintigste eeuw. bron 5 In 1913 werd deze moderne elektriciteitscentrale geopend in Amsterdam. Een groot deel van de stad had vanaf toen elektriciteit. bron 6 Aletta Jacobs (derde van links) met enkele medestrijdsters. Zij streden vooral voor vrouwenkiesrecht. 8

bron 7 Een moderne winkel van de firma De Gruyter in Rotterdam. De Gruyter had over het hele land kruidenierswinkels. Niet zelf in de bakken! Tot ver in de twintigste eeuw haalden veel Nederlanders hun boodschappen bij de buurtkruidenier. Daar vond je in bakken, blikken en bussen allerlei producten als koffie, thee, rijst en zeep. Je mocht dat niet zelf uit die bakken halen. Dat was de taak van de man en vrouw achter de toonbank. Zij wogen alles af en pakten het keurig in. Omdat zoiets wel even kon duren, was zo n winkel ook een trefpunt voor buurtbewoners om de laatste nieuwtjes uit te wisselen. Rond 1900 verscheen er, vooral in de grotere steden, een nieuw type winkel: het warenhuis. Bij V&D, C&A of de Bijenkorf kon je behalve levensmiddelen ook kleding, meubels en nog veel meer kopen. Naast deze warenhuizen ontstonden er ook ketens van levensmiddelen als Albert Heijn en P. de Gruyter (Piet den dief in de volksmond). Van elite- naar volkssport Eind negentiende eeuw kwam de voetbalsport vanuit Engeland naar Nederland. In het begin konden alleen de rijken aan de nieuwe sport meedoen. Anderen hadden er simpelweg geen tijd en geen geld voor. Dat veranderde na 1900. Het aantal voetbalclubs nam snel toe. In 1911 waren er al 346 clubs, die in competitieverband voetbalden. Dat had vooral te maken met de toegenomen welvaart en vrije tijd. Voetbal was veruit de populairste sport geworden. bron 8 Een duel tijdens de wedstrijd Sparta, toen al spelend in gestreepte rood-witte shirts, tegen GJ/C in mei 1912. 9

De Grote Lijn De tijd van burgers en stoommachines De tijd van de wereldoorlogen MODULE 1 Eeuwenlang beschouwden de Nederlanders Indonesië als hun gebied. Er woonden al die tijd ook wel Nederlanders, maar dat waren er niet zo veel. In feite had het grootste deel van Indonesië weinig met de Nederlanders te maken. Nederland was vooral geïnteresseerd in de specerijen. Dat veranderde in de negentiende eeuw. In Europa ontstond toen een industriële samenleving. Het was ook het begin van een nieuw tijdperk in de Europese geschiedenis: de moderne tijd. Met de komst van fabrieken ontstond er grote belangstelling voor grondstoffen en afzetgebieden. Dat leidde in de tweede helft van de negentiende eeuw tot een race om koloniën: het moderne imperialisme. Ook Nederland deed hieraan mee: het probeerde zoveel mogelijk gebied in Indonesië onder controle te krijgen. Met de Eerste Wereldoorlog had Indonesië weinig te maken. Er waren wel wat gevolgen merkbaar, vooral de scheepvaart en handel kregen te maken met allerlei beperkende maatregelen, maar het leven in Indonesië ging verder zijn gewone gang. Op een ander gebied was er wel sprake van onrust: langzaam maar zeker begonnen sommige Indonesiërs te beseffen dat overheersing door de Nederlanders geen vanzelfsprekende zaak was. Dat idee werd gestimuleerd toen de Japanners steeds meer gebied veroverden in Azië. Ook Indonesië werd door hen bezet. Daarmee kwam er een einde aan het Nederlands bestuur. Na de Japanse nederlaag in 1945 wilde Nederland de draad weer oppakken en terugkeren in Indonesië. Imperialisme: Europese landen stichten grote koloniale rijken. Nederland bezit Nederlands-Indië en Suriname. de tijd van burgers en stoommachines de tijd van wereldoorlogen 1815 1850 1855 1860 1865 1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 1915 1920 1925 ONTSTAAN PARLEMENTAIR STELSEL (1815-1920) ARBEIDERS KOMEN OP VOOR HUN RECHTEN (1850-1900) WO I IMPERIALISME (1870-1945) 10

De tijd van televisie en computers De Tweede Wereldoorlog had grote gevolgen voor Europa en de rest van de wereld. Een van die gevolgen was, dat steeds meer koloniën onafhankelijkheid wilden. Ook in Indonesië brak een conflict uit tussen het Nederlandse bestuur en de nationalisten. Dat conflict eindigde met de onafhankelijkheid van Indonesië in 1949. Sindsdien is er veel veranderd in het land. Indonesië is een van de grootste en machtigste ontwikkelingslanden, mede dankzij de aanwezigheid van grote hoeveelheden olie in de bodem. Of het land zich zal ontwikkelen zoals China en India op dit moment, is een vraag die in de toekomst beantwoord zal worden. De bewoners van Europese kolonies willen zichzelf besturen. Indonesië maakt zich los van Nederland en wordt onafhankelijk. de tijd van televisie en computer 1950 1935 1945 1955 1965 1960 1970 1940 1980 1990 1930 1975 1985 1995 ECONOMISCHE CRISIS OPKOMST NATIO- NAAL SOCIALISME KOUDE OORLOG KOLONIES WORDEN ONAFHANKELIJK (1945-1973) NEDERLAND WORDT EEN MODERNE SAMENLEVING WO II 11