LEIDRAAD VOOR MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIES

LEIDRAAD VOOR MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIES

LEIDRAAD VOOR MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIES Dit boek is een uitgave van de Commissie Dagarrangementen samenstelling

4

VOORWOORD De Commissie Dagarrangementen presenteert in haar Advies voorstellen waardoor dagarrangementen in Nederland versneld tot stand kunnen worden gebracht. Met een dagarrangement bedoelen we: een samenhangend aanbod van onderwijs, opvang en vrije tijdsaktiviteiten zodat ouders werk en zorg kunnen combineren. Uit dit aanbod moeten ouders en kinderen naar behoefte hun eigen pakket samen kunnen stellen. We hebben de opdracht van de commissie op twee manieren ingevuld. Allereerst zijn de wensen van ouders en kinderen geïnventariseerd, onder andere in samenwerking met de Consumentenbond. Ouders geven een duidelijk signaal: meer dan 80% wil meer samenwerking tussen onderwijs, opvang en vrije tijdsvoorzieningen, het liefst vanuit één locatie. In het stimuleren van die samenwerking speelt de lokale overheid een sleutelrol. Bestuurders en beleidsmakers willen die taak ook serieus oppakken, zo bleek uit gesprekken die de commissie met hen organiseerde. En veel gemeenten zijn daar al druk mee doende, bijvoorbeeld in de ondersteuning van brede scholeninitiatieven. Ik hoop van harte dat deze Leidraad bijdraagt aan een verbeterde infrastructuur van onderwijs en opvangvoorzieningen. Een infrastructuur die recht doet aan nieuwe leefpatronen in de samenleving en aan de wensen van ouders en kinderen. We willen de gemeenten die hebben meegewerkt aan de totstandkoming van deze uitgave hartelijk danken voor de inbreng van hun waardevolle ervaringen en hun bereidwillige medewerking. Ik wens u heel veel succes! Henk Pijlman voorzitter Commissie Dagarrangementen Het dagarrangement is geen nieuw verschijnsel, het is op lokaal niveau al in ontwikkeling. Steeds meer gemeenten willen ermee aan de slag. "Kunt u ons daarbij helpen?", is een vraag die wij regelmatig horen. Dat kunnen we! In deze Leidraad vindt u de ervaringen van gemeenten en deskundigen terug. We hebben gekozen voor een heel praktische handleiding. 5

INHOUDSOPGAVE Samenvatting......................................................................................................7 1. Inleiding en leeswijzer................................................................................................9 2. Dagarrangementen en samenwerking...................................................................................13 3. Ontwikkeling van integraal beleid......................................................................................21 4. De gemeente als regisseur............................................................................................27 5. Het proces in bouwstenen............................................................................................35 6. De bouwstenen....................................................................................................39 Bouwsteen 1 : Initiatief.............................................................................................39 Bouwsteen 2 : Plandefinitie..........................................................................................45 Bouwsteen 3 : Haalbaarheidsanalyse...................................................................................51 Bouwsteen 4 : Intentieovereenkomst...................................................................................59 Bouwsteen 5 : Eigendom............................................................................................61 Bouwsteen 6 : Beheer en exploitatie...................................................................................73 Bouwsteen 7 : Programma van Eisen...................................................................................85 Bouwsteen 8 : Samenwerkingsovereenkomst.............................................................................93 Bouwsteen 9 : Realisatie............................................................................................97 Bouwsteen 10 : Evaluatie............................................................................................105 Bijlagen:............................................................................................................107 Bijlage 1: Beheerniveaus............................................................................................107 Bijlage 2: Personeel................................................................................................114 Bijlage 3: Subsidies................................................................................................116 Bijlage 4: Lijst met geïnterviewden.....................................................................................119 6

SAMENVATTING Onze moderne samenleving laat een grote diversiteit aan leefpatronen en samenlevingsverbanden zien en wordt sneller en dynamischer. Werk, zorg, vrijetijd: overal moet tijd voor zijn en alles is belangrijk. Hierdoor stellen we steeds andere eisen aan onze woon- en leefomgeving. In toenemende mate ontstaan er daardoor knelpunten in onze dagindeling. Vooral de dagindeling van de taakcombineerders (mensen die arbeid en zorg combineren) komt onder spanning te staan. De fysieke en sociale infrastructuur in ons land is niet afgestemd en ingericht op de eisen van de nieuwe gebruikers. De uitdaging ligt verscholen in een betere facilitering van de taakcombinerende ouders. Dit kan ondermeer gebeuren door het realiseren van multifunctionele accommodaties(combinaties van voorzieningen voor onderwijs, opvang en vrijetijd onder één dak) of in netwerkconstructies. Beide verschijningsvormen zijn voorwaardenscheppend voor het aanbieden van dagarrangementen aan ouders en kinderen. Een dagarrangement is een doorlopend en sluitend aanbod van voorschoolse opvang, onderwijs, opvang tussen de middag en een scala van activiteiten na schooltijd (vrijetijd). Het aanbod is qua tijd op elkaar afgestemd. Kernwoorden zijn kwaliteit, veiligheid, inspiratie, vrijheid en rust. Ouders kunnen naar eigen wens gebruik maken van de aangeboden faciliteiten. Een multifunctionele accommodatie maakt het aanbieden van sluitende dagarrangementen makkelijker, echter, één locatie is geen absolute voorwaarde. Bij het ontwikkelen van dagarrangementen is niet huisvesting maar samenwerking het centrale begrip. Gezamenlijke huisvesting biedt echter wel meer mogelijkheden voor samenwerking. De doelstelling van de Commissie Dagarrangementen is dan ook te komen tot een aanzienlijke versnelling van de realisatie van multifunctionele accommodaties. Deze leidraad is opgesteld voor ambtenaren werkzaam bij gemeenten. De gemeente speelt een sleutelrol bij het realiseren van een multifunctionele accommodatie. Vanwege haar positie als overkoepelende lokale overheid moet zij de regie voeren over het complexe proces waarbij meerdere partijen betrokken zijn. De uitdaging ligt dan ook in de vertaling van de samenwerkingsmogelijkheden tussen de verschillende partijen naar een passende ruimtelijke structuur waarbij het aanbieden van sluitende dagarrangementen centraal staat. Het realiseren van die ruimtelijke structuur, een multifunctionele accommodatie, vraagt om een gestructureerde en transparante aanpak. Het proces start met het ontwikkelen van een visie en het toetsen van de haalbaarheid van de plannen. Vervolgens kunnen de randvoorwaarden, de omvang en de aard van het gebouw worden vastgelegd in een Programma van Eisen. Het is belangrijk om de nodige aandacht te besteden aan deze voorbereiding. Hier worden immers de keuzes gemaakt die de gebruiks- en belevingskwaliteit van de multifunctionele accommodatie voor de komende decennia bepalen. Pas hierna gaat de daadwerkelijke realisatie van start en wordt gesproken over architectenkeuze, ontwerp, bestek en dergelijke. 7

Het hele proces bestaat uit tien bouwstenen die alle beschreven staan in deze leidraad. Uiteindelijk moet deze leidraad leiden tot versnelling van het aantal multifunctionele accommodaties in Nederland om zo tegemoet te kunnen komen aan de nieuwe, andere en toekomstige wensen van de burgers ten aanzien van onderwijs, opvang en vrijetijd. Nederland is toe aan nieuwe afspraken en heeft daarbij de gemeente nodig! 8

1. INLEIDING EN LEESWIJZER Als gevolg van economische en maatschappelijke ontwikkelingen is de laatste jaren de arbeidsparticipatie in Nederland gestegen. Steeds meer mensen combineren arbeid en de zorg voor kinderen en naasten. Het vinden van de juiste balans tussen arbeid en zorg is echter in onze samenleving niet altijd eenvoudig. Ouders willen werk en zorg combineren zonder veel geregel en stress. In de praktijk lukt dat niet altijd omdat de huidige onderwijs- en opvangvoorzieningen onvoldoende zijn ingesteld op de behoeften van deze taakcombineerders. De voorzieningen die nodig zijn om de combinatie arbeid en zorg te laten slagen hebben vaak een beperkte capaciteit of kennen wachtlijsten. Ze liggen verspreid over verschillende locaties in de wijk, het dorp of de stad en zijn wat betreft openingstijden niet op elkaar afgestemd. Dit leidt tot knelpunten in de dagindeling. Ouders hebben behoefte aan een aanbod van kwalitatief verantwoorde opvang voor hun kind oftewel een passend dagarrangement; een sluitende keten van onderwijs, opvang en vrijetijdsvoorzieningen die is afgestemd op de leefstijl en tijdsbesteding van het gezin. Commissie Dagarrangementen Op 15 december 2000 is de Commissie Dagarrangementen geïnstalleerd op initiatief van de ministeries Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen, Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Economische Zaken en Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. De commissie heeft de volgende opdracht meegekregen: Werken aan een betere samenhang tussen voorzieningen voor onderwijs, opvang en vrijetijd, en het ontwikkelen van flexibele dagarrangementen die aansluiten bij de behoeften van ouders en kinderen. Multifunctionele accommodaties Een multifunctionele accommodatie (gebouw waarin meerdere functies zijn gehuisvest) maakt het aanbieden van sluitende dagarrangementen volgens de commissie makkelijker. Een multifunctionele accommodatie is overigens geen absolute voorwaarde voor het aanbieden van een integraal en afgestemd voorzieningenaanbod. Ook binnen de context van een netwerk kunnen diensten integraal worden aangeboden. Bij het ontwikkelen van dagarrangementen is dan ook niet huisvesting maar samenwerking het centrale begrip (zie hoofdstuk 2: Dagarrangementen en Samenwerking). Gezamenlijke huisvesting biedt echter wel meer mogelijkheden voor samenwerking. De doelstelling van de Commissie Dagarrangementen is dan ook te komen tot een aanzienlijke versnelling van de realisatie van multifunctionele accommodaties. Leidraad voor gemeenten Het realiseren van een multifunctionele accommodatie is een langdurig proces dat een gestructureerde en transparante aanpak vergt. De gemeente speelt hierin een sleutelrol. Vanwege haar positie als overkoepelende lokale overheid moet zij de regie voeren over het complexe proces waarbij meerdere partijen zijn betrokken. De uitdaging ligt dan 9

10

ook in de vertaling van de samenwerkingsmogelijkheden tussen de verschillende partijen naar een passende ruimtelijke structuur waarbij het aanbieden van sluitende dagarrangementen centraal staat. In deze leidraad zijn de verschillende fasen beschreven van het proces om te komen tot multifunctionele accommodaties. Daarnaast biedt de leidraad nuttige handreikingen om het proces tussen de betrokken partijen te managen. In het boek Bouwen aan Samenwerking, dat in het voorjaar van 2001 in opdracht van de Stuurgroep Dagindeling is verschenen, zijn vijftien voorbeelden van multifunctionele accommodaties beschreven. Daar waar Bouwen aan Samenwerking een duidelijke inspiratiebron is geweest om de discussie over multifunctionele accommodaties te starten, is deze leidraad erop gericht gemeenten en andere participanten een handreiking te bieden om het proces van idee tot realisatie daadwerkelijk tot een goed einde te brengen. Werkwijze Om de leidraad zo bruikbaar mogelijk te maken zijn interviews gehouden met gemeenten en participanten die al ervaring hebben met de ontwikkeling van multifunctionele accommodaties. De informatie uit deze gesprekken is in de leidraad verwerkt zodat er een realistisch beeld wordt gegeven van de knelpunten die tijdens het proces naar voren kunnen komen. Daarnaast hebben de gesprekken met de gemeenten veel illustratieve voorbeelden opgeleverd die als korte beschrijvingen zijn terug te vinden in de leidraad. Leeswijzer De leidraad is grofweg opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel, de hoofdstukken 2, 3 en 4, vindt u het beleidskader dat van belang is voor de ontwikkeling van multifunctionele accommodaties. Na een beschrijving en verdieping van de gehanteerde begrippen rondom het begrip dagarrangementen, kunt u meer lezen over het beleidskader waarin het ontwikkelingsproces van multifunctionele accommodaties verankerd ligt. Daarnaast komt de regierol van de gemeente en het beschikbare sturingsinstrumentarium aan de orde. Het tweede deel van de leidraad, hoofdstuk 5 en 6, gaat over de verschillende stappen in het proces van de realisatie van multifunctionele accommodaties. In de leidraad spreken we dan over bouwstenen. Steeds vindt u op de rechterpagina de tekst van de leidraad. Op de linkerpagina s vindt u schema s, tabellen en concrete voorbeelden die de theoretische tekst verduidelijken. 11

veel 1. MULTIFUNCTIONELE ACCOMMODATIE 2. NETWERK Een combinatie van voorzieningen onder één dak. De participanten kunnen zowel inhoudelijk als ruimtelijk veel voor elkaar betekenen. Het adagium is samenwerken en samenwonen. 3. BEDRIJFSVERZAMELGEBOUW Samenwerkingsverband van organisaties primair gericht op inhoud en activiteiten. Er is geen ruimtelijke verbinding tussen de organisaties. Participanten zitten niet met elkaar onder een dak. 4. SOLITAIRE VOORZIENING mate van inhoudelijke samenwerking Een gezamenlijk omhulsel voor een (groot) aantal participanten. In principe is er geen samenwerking op inhoud en/of activiteiten. De fysieke verschijningsvorm van een organisatie. Het betreft dus duidelijk één organisatie in een eigen gebouw. Er is geen sprake van samenwerking of samenwonen. veel mate van fysieke samenwerking weinig 12

2. DAGARRANGEMENTEN EN SAMENWERKING Dagarrangement, samenwerking en multifunctionele accommodatie zijn drie begrippen die centraal staan in deze leidraad. Wat betekenen ze en waarom zijn ze zo belangrijk? Dagarrangement Een dagarrangement is een sluitende keten van diensten: met voorzieningen voor onderwijs, opvang en vrijetijd; voor kinderen van 0 tot 12 jaar. Een dagarrangement omvat voorschoolse opvang, onderwijs, doorlopende opvang tussen de middag en een scala van culturele, sporten educatieve activiteiten na lestijd. Het aanbod is qua tijden op elkaar afgestemd en wordt zo mogelijk vanuit één locatie (multifunctionele accommodatie) aangeboden en voorziet in vervoer naar activiteiten. Door het ontstaan van nieuwe leefpatronen hebben vooral werkende ouders en hun kinderen een dagritme gekregen waarop de huidige voorzieningen nog onvoldoende zijn afgestemd. Voor veel gezinnen is het elke dag weer een kunst om de dag bij wijze van spreken ongeschonden door te komen. Een betere afstemming tussen onderwijs, de voor-, tussen- en naschoolse opvang, verschillende vormen van educatie, sport en andere vrijetijdsactiviteiten is dringend gewenst. Een dagarrangement zorgt voor deze afstemming. Samenwerking Voor het aanbieden van sluitende dagarrangementen is samenwerking tussen de verschillende aanbieders van voorzieningen noodzakelijk. De uitdaging voor de betrokken organisaties is om hun activiteiten zodanig op elkaar af te stemmen dat er een samenhangend aanbod onstaat dat uitgaat van de behoeften van de ouders en kinderen. In het algemeen kan samenwerking tussen organisaties en instellingen vanuit zowel inhoudelijke als ruimtelijke motieven ontstaan. Dit levert in totaal vier samenwerkingsmogelijkheden op: multifunctionele accommodatie; netwerk (dienstennetwerk); bedrijfsverzamelgebouw; solitaire voorziening. In het figuur hiernaast is aangegeven in hoeverre de inhoudelijke en ruimtelijke motieven bepalend zijn voor de samenwerkingsvorm. Pas als er sprake is van voldoende inhoudelijke samenwerking, zijn er mogelijkheden voor het ontwikkelen van dagarrangementen. De multifunctionele accommodatie en het netwerk voldoen hieraan. Het bedrijfsverzamelgebouw en de solitaire voorziening vallen af. Zij zijn niet gericht op inhoudelijke samenwerking en voldoen daarom niet aan het belangrijkste criterium in de ontwikkeling van dagarrangementen. 13

Taakomschrijving locatiemanager TAAKOMSCHRIJVING dagarrangementen LOCATIEMANAGER DAGARRANGEMENTEN De locatiemanager heeft een coördinerende en inhoudelijke taak: het contact houden met de ouders/verzorgers; het oplossen van knelpunten; het coördineren van activiteiten; het ondersteunen en begeleiden van ontwikkelingen binnen de dagarrangementen; het onderhouden van contacten met de bij de dagarrangementen betrokken organisaties en instellingen; het onderhouden van contacten met derden; het voorbereiden en uitvoeren van beleidswerkzaamheden; het bijhouden van voortgangscontrole; het voorbereiden en voorzitten van vergaderingen; het managen van het (dagelijks) beheer van de accommodatie (aanbesteding contracten schoonmaak, onderhoud e.d); het aansturen van aanwezige conciërges Deze taakomschrijving is gebaseerd op een praktijkvoorbeeld, evenals de bijbehorende profielschets (bijlage 3). 14

Netwerk Een netwerk of dienstennetwerk is een samenwerkingsverband van organisaties en instellingen gericht op het realiseren van een sluitend dagarrangement voor ouder en kind. De betreffende instellingen functioneren ieder vanuit een eigen accommodatie. Multifunctionele accommodatie Een multifunctionele accommodatie is een voorziening met verschillende participanten onder één dak, waarbij de inrichting en het ontwerp zo zijn vormgegeven dat bepaalde ruimten geschikt zijn voor meervoudig gebruik. Het is een misverstand om te denken dat iedere ruimte binnen een accommodatie multifunctioneel te gebruiken is. Bij een multifunctionele accommodatie kan het gebruik van bepaalde ruimten ook exclusief bij één participant liggen. In het algemeen hebben de participanten in de multifunctionele accommodatie elkaar iets te bieden. Het feit dat ze iets voor elkaar kunnen betekenen is vaak aanleiding om te gaan samenwonen. De inhoud (activiteiten en diensten) en de vorm (huisvesting) zijn in een multifunctionele accommodatie zeer nauw met elkaar verbonden. Het onderbrengen van verschillende voorzieningen in multifunctionele accommodaties heeft een aantal achtergronden, zoals: De opkomst van de brede school 1 als middel om onderwijsachterstanden te verminderen, een integrale aanpak te waarborgen en een combinatie van voorzieningen in een wijk te realiseren. De decentralisatie van onderwijshuisvesting van het Rijk naar gemeenten in 1997 waarbij de taken en verantwoordelijkheden op het gebied van de onderwijshuisvesting zijn overgeheveld naar de gemeenten. Tegelijkertijd zijn ook de beschikbare onderwijsbudgetten opgenomen in het Gemeentefonds. Gemeenten hebben hiermee de verantwoordelijkheid gekregen om maatgericht beleid te voeren dat is toegesneden op de lokale huisvestingsbehoefte. De schaarse ruimte in Nederland voor bebouwing. Meervoudig grondgebruik is daarom een prima optie om de ruimte optimaal te benutten. Herstructureringen van wijken, dorpen en buurten veroorzaken een andere en nieuwe kijk op voorzieningenstructuren. Multifunctionele accommodaties passen hierin. In het proces om een multifunctionele accommodatie te realiseren is de vertaalslag van inhoud naar vorm essentieel en leidend. 1 De essentie van de brede school is samenwerking met als voornaamste doel het vergroten van onderwijs- en ontwikkelingskansen van kinderen. Bij de meerderheid van de brede scholen gaat het om een samenwerkingsverband van één basisschool met een aantal partners. De belangrijkste partners zijn peuterspeelzalen en kinderopvang. Daarnaast worden brede scholen in veel gevallen uitgebreid met culturele-, welzijns- en sportvoorzieningen. 15

16

Kiezen voor een netwerk of multifunctionele accommodatie Dagarrangementen kunnen vanuit verschillende samenwerkingsconstructies worden aangeboden. Het is afhankelijk van lokale omstandigheden welke oplossing de meest optimale is als het gaat om het aanbieden of het ontwikkelen van dagarrangementen. Het aanbieden van onderwijs, opvang en vrijetijdsvoorzieningen kan plaatsvinden vanuit een multifunctionele accommodatie. Daarbij kan gedacht worden aan gezamenlijke huisvesting in een bestaand of verbouwd gebouw of nieuwbouw. Het is echter ook mogelijk dat een netwerkconstructie beter aansluit bij de lokale situatie. Bij een netwerk van voorzieningen is het ruimtelijk samengaan niet aan de orde. Instellingen nemen deel aan het netwerk vanuit hun eigen accommodatie. Het netwerk van instellingen in een buurt of wijk neemt dan de begeleiding van de kinderen op zich. Vooral als instellingen goede accommodaties hebben en relatief dicht bij elkaar in de buurt gehuisvest zijn, is dit een uitstekende oplossing. Samenwerking in de context van een multifunctionele accommodatie hoeft dan niet direct een meerwaarde te hebben, het kan mogelijk alleen maar leiden tot extra kosten, wat weer ten koste kan gaan van de activiteiten. Het is ook niet per definitie zo dat gezamenlijke huisvesting een garantie is voor een succesvolle organisatie van dagarrangementen. Als de wil tot samenwerking bij partijen bestaat kan gezamenlijke huisvesting wel een aantal belangrijke voordelen hebben, zoals: korte communicatielijnen, gezamenlijk gebruik van ruimten, gezamenlijk beheer en exploitatie en duidelijkheid en gemak voor de klant (alles op één plek, geen vervoersprobleem). Er zijn ook varianten denkbaar tussen een multifunctionele accommodatie en een netwerk. Het kan in een gemeente aan de orde zijn dat het niet mogelijk is om alle gewenste voorzieningen op één bepaalde locatie te concentreren, maar wel een aantal van de voorzieningen. Er ontstaan dan mogelijkheden voor een multifunctionele accommodatie met daaromheen een breder netwerk van instellingen en voorzieningen. Een gebouw moet gezien worden als een instrument en niet als doel op zich. De multifunctionele accommodatie of het netwerk aan voorzieningen vormen de infrastructuur die het mogelijk maakt om dagarrangementen en andere activiteiten te organiseren. Eén aanspreekpunt voor ouders De samenwerking binnen de multifunctionele accommodatie of het netwerk kan gezicht krijgen door het instellen van één loket naar de klant (ouders). Een multifunctionele accommodatie is immers meer dan alleen een concentratie van voorzieningen en diensten onder één dak. Het gaat er vooral om dat ouders op één plek alles kunnen regelen met betrekking tot het onderwijs en de opvang van hun kind. In de meest ideale situatie kan de ouder bij het loket dagarrangementen terecht voor alle informatie en administratieve handelingen met betrekking tot alle activiteiten in het dagarrangement en hoeft niet meer te winkelen bij de verschillende instellingen. De bundeling van activiteiten en diensten, het managen van de samenwerking en coördinatie tussen instellingen, de communicatie naar ouders en andere klanten en het managen van de multifunctionele accommodatie kunnen verankerd worden in een functieprofiel van een locatiemanager dagarrangementen. 17

Netwerkorganisatie Basisvariant multifunctionele accommodatie Plusvariant multifunctionele accommodatie/diensten-knooppunt Een samenwerkingsverband tussen verschillende organisaties vanuit verschillende locaties. De participanten kunnen per netwerk verschillen. Basisonderwijs Peuterspeelzaalwerk Kinderdagopvang Buitenschoolse opvang. Basisvariant multifunctionele accommodatie, aangevuld met bijvoorbeeld: Sociaal-cultureel werk Sport Bibliotheek Zorgvoorzieningen Wijkvoorzieningen Politiepost Commerciële voorzieningen. 18

Deze locatiemanager is dus niet alleen het aanspreekpunt voor de klant (loketfunctie), maar is ook verantwoordelijk voor de inhoud, vormgeving, samenstelling en kwaliteit van het dagarrangement. Het is absoluut aan te raden, zeker bij multifunctionele accommodaties met een aanzienlijke omvang en veel verschillende participanten en gebruikers, een locatiemanager aan te stellen. Hiernaast is de taakomschrijving van de locatiemanager weergegeven. In bijlage 3 wordt specifieker ingegaan op het doel en de inhoud van deze functie. De zogenaamde plusvariant wordt ook wel dienstenknooppunt genoemd. Een dienstenknooppunt is een locatie met daarin functies die het combineren van beroepsbezigheden, zorgtaken en vrijetijdsactiviteiten kunnen versoepelen. Basisvariant multifunctionele accommodatie Een multifunctionele accommodatie kent veel verschillende vormen. Het overzicht hiernaast geeft de drie hoofdvormen van samenwerkingsverbanden aan die dagarrangementen kunnen aanbieden. Naast het al genoemde netwerk kan er een basis- en een plusvariant worden onderscheiden. Als uitgangspunt voor deze leidraad is de zogenaamde basisvariant opgesteld. De procesbeschrijvingen in de leidraad zijn hier dan ook op gebaseerd. Een basis-multifunctionele accommodatie in het kader van dagarrangementen is een accommodatie waarin tenminste de volgende voorzieningen zijn opgenomen: basisonderwijs; peuterspeelzaalwerk; kinderopvang (0 tot 4 jarigen); buitenschoolse opvang (voor-, tussen- en naschoolse opvang voor 4 tot 12 jarigen). 19

Groningen: beleidskader vensterscholen, GRONINGEN: niet vrijblijvend BELEIDSKADER VENSTERSCHOLEN, NIET VRIJBLIJVEND Een vensterschool is een bundeling van ten minste één basisschool en verschillende andere instellingen in een wijk zoals peuterspeelzalen, kinderopvang, sociaal-cultureel werk, bibliotheken, volwasseneneducatie, sportverenigingen, de muziekschool en maatschappelijke dienstverlening. De combinaties kunnen per wijk verschillen, maar voor alle instellingen geldt dat ze de volgende vier zaken steeds in het vizier moeten hebben: 1. een vensterschool is er voor alle kinderen van 0 tot 15 jaar; 2. ouders moeten zoveel mogelijk worden betrokken bij de vensterschool; 3. vormgeving van de verlengde schooldag; 4. een sluitend zorgsysteem zodat er geen kind meer uit de boot valt. Deze uitgangspunten hebben in Groningen vanaf het begin gediend als beleidskader waarbinnen per wijk de vensterscholen zijn vormgegeven. Vanaf de plandefinitie geldt in Groningen steeds dat men als instelling vrijwillig meedoet en gelijkwaardig is aan alle andere participanten, maar dat verdere deelname wel verplichtingen schept. Verdere deelname betekent onder andere gericht zijn op samenwerking en ook gebruik (laten) maken van elkaars ruimten. De locatiemanager (zie hoofdstuk 2) heeft in dit geheel een belangrijke taak. Hij of zij heeft de taak partijen rond de tafel te krijgen, ze te motiveren en ze steeds voor te houden hoe ze kunnen winnen bij samenwerking met anderen. 20

3. ONTWIKKELING VAN INTEGRAAL BELEID De realisatie van dagarrangementen veronderstelt een grote mate van samenwerking tussen de gemeente en de betrokken instellingen. Die samenwerking is een vertaling van de doelstellingen die verwoord zijn in integraal gemeentelijk beleid. Van beheerder naar strateeg De laatste jaren is de positie van de gemeente veranderd. Deze verandering is voornamelijk ingezet door de decentralisatie van rijksbeleid naar de lokale overheid. Nu de gemeente zelf meer invulling kan geven aan verschillende beleidsterreinen is het mogelijk om een integraal, samenhangend beleid te ontwikkelen dat is afgestemd op de lokale situatie en de lokale problematiek. Deze nieuwe rol vraagt echter ook andere kwaliteiten van de gemeente. Waar de gemeente eerder vooral een beheersmatige en uitvoerende taak had, is het zaak geworden om strategisch en ontwikkelingsgericht te opereren. Integraal beleidskader De gemeente heeft veel verschillende rollen of gezichten in de samenleving. De gemeente in de rol van wet- of regelgever is een andere dan de gemeente die zich opstelt als (mede)ontwikkelaar van beleid. Men kan de gemeente tegenkomen als geldschieter of als monopolist als het gaat om bepaalde producten of diensten. De gemeente is kortom faciliteerder, verleider en afdwinger tegelijkertijd en fungeert daarnaast als ontwikkelaar, coördinator en financier. Als gevolg van deze verschillende rollen heeft de gemeente een groot aantal bevoegdheden, middelen en instrumenten tot haar beschikking die het mogelijk maken om een integraal beleidskader te ontwikkelen. Integraal beleid maken gaat om samenhang en afstemming van verschillende beleidsterreinen, zodat overlap wordt voorkomen en de mogelijkheid ontstaat ontwikkelingen te initiëren die de afzonderlijke beleidsafdelingen moeilijk kunnen realiseren (zie voorbeeld Groningen hiernaast). Onderwijshuisvesting Terugkijkend naar bijvoorbeeld het decentralisatieproces van de onderwijshuisvesting (per 1 januari 1997) is er de eerste jaren met name een sterke focus op de huisvesting geweest. In de woorden van de huisvestingsverordening: afstemming tussen behoefte en beschikbare huisvestingscapaciteit. Vijf jaar na dato kiezen gemeenten de insteek op een ander niveau. Er wordt gesproken over integrale voorzieningen planning of integraal accommodatiebeleid (zie ook hoofdstuk 4). De wet- en regelgeving vastgelegd in de verordening wordt door steeds meer gemeenten gezien als een vangnet of een minimumniveau. Dit kan ook bijna niet anders. In een steeds veranderende omgeving heeft de gemeente als lokale overheid de verantwoordelijkheid voor het totale welbevinden van de burgers. Star beleid op basis van wetten en regels past daar niet meer in. Er is daarentegen wel plaats voor beleid dat breed en samenhangend is geformuleerd en waarvan alleen de kaders vaststaan. 21

Doetinchem: ontbreken van integraal DOETINCHEM: beleid COMBINATIE VAN EIGENHEID EN MULTIFUNCTIONALITEIT De multifunctionele accommodatie in Dichteren (nieuwbouwwijk van Doetinchem) ontstond bij de start van de ontwikkeling van de nieuwe wijk. Het proces stond onder een bepaalde tijdsdruk omdat de onderwijsvoorzieningen gerealiseerd moesten worden vanwege ruimtegebruik in de huisvesting. Hiervoor was door de afdeling ruimtelijke ordening in het stedenbouwkundigplan ruimte gereserveerd. Achteraf heeft de gemeente het idee dat er voor het totale multifunctionele centrum vooraf meer ruimte geclaimd had moeten worden. De gemeentelijke uitgangspunten voor het gebouw waren maximaal maatschappelijk rendement, effectief ruimtegebruik en multifunctionaliteit. Deze zijn, samen met het pakket eisen van de gebruikers opgenomen in het totale Programma van Eisen. In het totstandkomingsproces zijn de toekomstige gebruikers nauw betrokken geweest. Voor de scholen waren de belangrijkste uitgangspunten behoud van eigenheid en identiteit en gelijkwaardigheid. De nadruk bij deze accommodatie lag voornamelijk op de functie onderwijs en minder op de functie welzijn. Binnen de functie welzijn zijn echter wel kinderopvangvoorzieningen, ruimten voor welzijnswerk/sociaal cultureel werk en sport gerealiseerd. De inhoudelijke afdelingen (welzijn en onderwijs) en de afdeling ruimtelijke ordening hebben vanaf het begin in een projectgroep samengewerkt. Door het gegeven dat de architect een gecombineerd ontwerp ontwikkeld heeft met daarin zowel eigenheid en multifunctionaliteit, biedt het gebouw veel kansen en mogelijkheden maar niets moet! De toekomst moet nog leren in hoeverre inhoudelijke ontwikkelingen vertaald kunnen worden naar gezamenlijke activiteiten van de participanten. Via een pilotproject Brede School Ontwikkeling wordt hieraan inmiddels meer vorm gegeven. Tip vanuit Doetinchem: Tip vanuit Doetinchem: naast bouwen tegelijkertijd ook goed nadenken over de inhoudelijke samenwerking van de betrokken partijen. In het proces dat daarna volgt moet vervolgens steeds de meerwaarde van de samenwerking benadrukt worden. 22