VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Arrondissement Kortrijk Administratieve entiteit ZWEVEGEM Gemeente SINT-DENIJS Parochiekerk Sint-Dionysius & Genesius (Kerkeberg, z.nr.) KERK In het frans wordt de gemeente/parochie meestal als "Saint-Genois" aangeduid. Tussen 1802 en 1833 was de kerk slechts een "succursale", van de parochie Anzegem en daarna van Bellegem. De kerk was in 1852 in verval geraakt, de liberale overheid weigerde echter in 1859 de bouw van een nieuwe kerk omdat zij eiste dat de gemeente eerst een nieuw gemeentelijk kerkhof moest aanleggen; het bisdom verzette zich tegen wat het een "geuzenkerkhof" noemde. Er ontstond een politieke rel; de liberale burgemeester schafte het katholieke kerkhof af ten gunste van het gemeentelijke. In de zomer van 1868 waren er enkele brandstichtingen, waarbij zelfs de pastoor gerechtelijk onderhoord werd: hij ging 2 maand in de gevangenis wegens uitspraken vanaf de kansel. In 1869 benoemde het bisdom een nieuwe pastoor; nadat ook deze laatste en de vroegere onderpastoor veroordelingen opliepen duurde het nog tot 1878 eer de rust weerkeerde} Zie ook https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/81306 De kerk is deels beschermd als monument, KB 20.II.1939 (absissen & oude delen) ORGEL Voorgeschiedenis Reeds in 1599 werd een orgel geplaatst; vermoedelijk was het een werk van H. Snoeck aangezien hij en zijn zoon Ph. Snoeck het instrument verder onderhielden. Mogelijks was dit slechts een klein positieforgeltje, aangezien het in 1666 naar het kasteel van Helkijn "gedragen" werd. Nicolas Dasny, een Doornikse priester, voerde een herstelling uit in 1649. In 1710 en 1715 werden herstellingen uitgevoerd door orgelmaker "Freniot" (men mag aannemen dat het gaat om Pierre Frémat of diens zoon Jean-Baptiste, uit Rijsel). Huidig instrument In 1775 [als gevolg van de sluiting der Jezuïetenkloosters] werd een orgel (of alleen de orgelkast?) van de Kortrijkse Jezuïeten overgeplaatst naar Sint-Denijs. Auteur & bouwjaar oorspronkelijk orgel : onbekend; eind 17 de e. In 1818 werd een orgel (volledig nieuw?) in deze kast gebouwd door P.-J. de Volder (Gent).
Misschien heeft Ch.-L. van Houtte (Vichte), die in 1841 een klein orgel leverde in het klooster van Sint-Denijs, ook in de parochiekerk gewerkt (onderhoudswerk?). Over de verdere geschiedenis is nagenoeg niets bekend, behalve dat P. Loncke (Hoogstade) renovatiewerken uitvoerde, ergens tussen 1865 en 1889. Jos. Loncke leverde in 1932 - nog steeds met behoud van de oude orgelkast - een instrument dat hij in zijn werklijst als "nieuw" aanduidt, maar dat niettemin nog een hoeveelheid ouder pijpwerk bevat. Bij gelegenheid van deze werken werd ook een electro-ventilator geplaatst. Onderhoudswerk verricht in 1993, door J. Bruggeman (Marke). INSTRUMENT Dispositie Ped. Sousbasse 16 Reciet Salicional 8 Voix céleste 8 Bourdon 8 Flûte 4 vaste comb. : Piano - Mezzoforté - Forté pedalen : Ped. Gr.O. Ped. Rect Gr.O. Rec t Gr.O. Rec t Oct.Grave Tremolo zwelkas (balanstrede) Gr.Org. Bourdon 16 Bourdon 8 Montre 8 Prestant 4 Gambe 8 Quinte 2 2 /3 Fourniture manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - d 1 Klaviatuur - vrijstaande speeltafel vóór het orgel - naamplaat: Jos. & P. Loncke Eessen d/yser (Belg.) Ghyvelde France (Nord) - registerbediening : inhaakbare toetsjes (zoald witte klaviertoetsen, maar veel smaller; met rond porceleinen naamplaatje erboven gekleefd. Pijpwerk + front - in de middentoren : zinken pijpen, 1932
- in velden en zijtorens : tinnen pijpen (stijl Van Peteghem, ca. 1780?); waren in origine gefolied (de folie is nog fragmentair aanwezig), nu met meerdere lagen alu-bronsverf ingestreken; er is tinpest vast te stellen + binnenpijpwerk - het pijpwerk is moeilijk bereikbaar (tenzij na demontage of uitnemen van de frontpijpen) - bij het oudste pijpwerk is het soldeerwerk niet zeer vaardig (in tegenstelling met de fraai gesoldeerde frontpijpen) - een aantal spelen werkt in unit (bijv. Bourdon 16/8) Gr.Org. Montre 8 : 1932 Bourdon 16 : bas in grenenhout; verder 13 + 13 metalen gedekten Gambe 8 : 1932; spotted metaal Bourdon 8 : gecombineerd met Bourdon 16; ongeveer zelfde factuur als de Bourdon van het Reciet Prestant 4 : groot octaaf in zink (1932?); de rest is oud pijpwerk in hoog tingehalte Quinte 2 2 /3 : 19 de -eeuws pijpwerk dat ingekort werd Fourniture : 3 koren; bevat een ruime hoeveelheid oud pijpwerk, in hoog tingehalte Reciet Bourdon 8 : - groot octaaf in grenen, 19 de -eeuws - verder metalen gedekten met verschuifbare hoed; oud (18 de - eeuws?), maar in een factuur die niet gebruikelijk is in Vlaanderen; hoog tingehalte; scherp ingeritste labia - de kleinste zijn wijde conische fluiten; hoog tingehalte; spits bovenlabium, halfrond onderlabium Flûte 4 : oud (mogelijks 17 de -eeuws) + enkele latere aanvullingen in de discant; is eerder prestantmensuur; hoog tingehalte (corpus én voet) Salicional & Voix céleste : 1932 Pedaal De Sousbasse 16 staat buiten de orgelkast, tegen de zijwanden Windladen & Tractuur - pneumatische kegelladen; 1932 Windvoorziening - magazijnbalg en electro-ventilator (1932) in de voet van de orgelkast ORGELKAST - oorspronkelijk meubel uit 2 de h. 17 de e. - in oorsprong was het waarschijnlijk een balustrade-orgel,
later is er een nieuwe kast-voet onder geplaatst - was in origine een zeer ondiepe kast; nadien is er bijna tweemaal zoveel volume toegevoegd tijdens latere aanbouwen - twee vleugelstukken zijn toegevoegd (19 de e.?) en daaraan zijn dan de oudere vleugelstukken aangebracht; in elk vleugelstuk staan 2 houten sierpijpen - de huidige achterbouw van de kast is in eternit-plaat gemaakt (Bruggeman?) HUIDIGE TOESTAND - normaal datum onderzoek : maart 2001 BIBLIOGRAFIE 1) G. Deseure (pastoor) : Geschiedenis der Gemeente Sint- Denijs of Saint-Genois, Brugge, 1876; - blz. 78-79 VII de Hoofdstuk - Horlogie en Orgel De eerste orgel is in de kerk geplaatst geweest ten jare 1599, want men ziet in de kerkrekening van dit jaar dat er vastgesteld werd dat de kerk jaarlijks 30 pond zou betalen voor het bedienen van den orgel. Maar de heer Pastor De Tollenaere daar tegen protesteerende zoo hebben de parochianen beloofd van zelve deze onkosten af te dragen, uitgenomen voor den Ommegang- en den Kermisdag, op welke dagen jaarlijks een vreemde orgelist gevraagd werd om te "orgelen" en aan wie de kerk 4 pond betaalde. Het jaar daarna, in 1600 werd te Audenaarde het doxaal gemaakt. Het tegenwoordige orgel, die niet veel raars is, is gemaakt geweest in 1818, door M. Jan De Volder van Gent. Hij is gegeven geweest door M. Louis Bulte geboren te Coyghem en getrouwd met eene dochter Declerck van Deerlyk. - blz. 97 (in de lijst van pastoors) Joannes Detollenaere, [... ] Immers in 1599, is de eerste orgel in de kerk geplaatst geweest; [... ] 2a) Jos. Loncke : Geschiedenis van een orgelbouwer, afl. III, in De Schalmei, jg. I/5, Gent, 1946; blz. 23, Werken van P.A. Loncke (Hoogstade), van 1843 tot 1889, vermelding ST. DENYS HELKYN, kerk, 12 sp., 2 klav., afz. ped. Jos. Loncke geeft als aanvullend gegeven: - namen in HOOFDLETTER: "orgels welke van regeerwerk vernieuwd zijn, maar waar de windladen en pijpwerk volledig zijn gebleven" (Sint-Denijs staat in hoofdletters). Jos Loncke bedoelt dus dat hij - bij zijn werken aan dit orgel in 1932 - de windladen en pijpwerk van het oud orgel behouden
heeft. Over de aard van de door P.A. Loncke zelf uitgevoerde werken worden geen specificaties gegeven (er is in elk geval, naast de orgelkast, nog materiaal van vóór P.A. Loncke aanwezig). ADDENDUM Zie E.G.J. Gregoir : Historique de la facture et des facteurs d'orgue, Antwerpen, 1865; blz. 134-136: LONCKE (Pierre), à Hoogstade (près de Furnes). [...] Voici maintenant la liste des orgues nouvelles que Loncke a placées: [...]; *In deze lijst komt Sint-Denijs nog niet voor; de interventie van P.A. Loncke is dus te dateren ná 1865. 2b) id., id. blz. 23-24, Werken van Jozef en Pieter Loncke, sinds 1924 (met randvermelding "Van deze periode zijn al de geplaatste orgels met kegelladen en pneumatiek regeerwerk."); vermelding 1932 : St. Denys Helkyn, 12 sp., 2 klav., afz. ped. 3) A. Deschrevel : Overzicht van de orgels gebouwd door wijlen Jozef Loncke, in De Praestant, jg. VIII, 1959, blz. 58-60; (met voorafgaandelijke vermelding "vanaf 1924 zijn alle nieuwe orgels gebouwd met kegelladen en pneumatisch regeerwerk"); vermelding 1932 Sint-Denijs, nieuw, 12 sp., 2 kl., ped. NOTA: de aanduiding "nieuw" is in tegenstrijd met wat Jos. Loncke zelf beweerde in de werklijst van zijn grootvader P.A. Loncke, cfr. supra sub 2a). 4) Ph. Despriet : De Zuidwestvlaamse parochiekerken, een duizendjarige geschiedenis, uitg. Archeologische Stichting voor Zuid-West-Vlaanderen; - Deel 2 (Kuurne tot Zwevegem), Kortrijk, 1983; blz. 357 Reeds vanaf het eind van de 16 e eeuw is er sprake van een orgel. Het werd in 1601 gestemd door Hendrik Simons; in 1602 moest Jan de Ptre (?) enkele dagen op het orgel blazen, toen de kapelaan het in opdracht van de pastoor herstelde. De blaasbalg en een pijp werden in 1612 vernieuwd door Philips Snouck, en in 1649 herstelde Nikolaas Dasny, priester in Doornik, het "secreet", zuiverde hij alle registers en plaatste hij een nieuw register. (88) (88) RAK, KA 3, KR 1601; 4, KR 1622 en 6, KR 1649. De orgelzolder werd in 1631 hersteld door G. Blanche. Daniel Vlaminck en zijn knecht droegen in 1666 in opdracht van de deken het orgel naar het kasteel van Helkijn. Het kreeg op 29 februari 1710 een grondige beurt door orgelmaker Freniot; orgel en blaasbalg werden in januari 1715 nogmaals hersteld. De huidige orgelkast, van de 17 e eeuw, is afkomstig uit de
Kortrijkse Jezuïetenkerk. (89) (89) RAK, KA SD 6, KR 1631; 8, KR 1666; 11, KR 1709 en 1710; Kanton Kortrijk, II, 1979, 48. - Deel 3 (Synthese), Kortrijk 1984; blz. 578-582, in 15. Orgel en Orgelbouwers - blz. 578 [... ]; in Sint-Denijs dateert de oudste vermelding van 1599, in Marke en Wevelgem van 1614 en in Zwevegem van 1680. (RAK, KA SD 2, KR 1599.) - blz. 578 Vóór 1804 schonk pastoor J.F. Lambert een orgel aan zijn kerk in Heestert; een orgel werd in 1818 aan de kerk van Sint- Denijs geschonken door Louis Bulte, een begoed inwoner van Kooigem. - blz. 578 In Sint-Denijs herstelde Hendrik Snouck in 1599 het orgel, dat twee jaar later gestemd werd door Hendrik Simons; in 1612 maakte Ph. Snouck er een nieuwe blaasbalg en verving hij een orgelpijp. In dezelfde kerk kwam een priester uit Doornik in 1649 het «secreet» herstellen en de registers zuiveren. (RAK, KA SD 2, KR 1599; 3, KR 1601; 4, KR 1612 en 6, KR 1649.) - blz. 579 Gillis Rousseau bouwde in 1617 een «tafel» aan het orgel van Wevelgem; in 1631 herstelde G. Blancke de orgelzolder van Sint-Denijs. (KA SD 6, KR 1631.) - blz. 580 Jan Devolder uit Gent leverde in 1818 een orgel voor de kerk van Sint-Denijs; [... ] (Oude orgels in Vlaanderen, 33.) - blz. 581 Orgelbouwer Pieter Frémat was in Rijsel werkzaam; hij werkte in 1703 aan het orgel van de Kortrijkse Sint-Maartenskerk. Jean-Baptiste Frémat werkte er in 1714. Een van hen herstelde in 1710 het orgel van Sint-Denijs. (RAK, KA SD 11, KR 1709.) - blz. 581 De schenkingen van orgels in Moorsele, Kerkhove, Heestert, Sint-Denijs, Heule en Marke bewijzen dat daar de orgels tijdens de Franse bezetting verloren gingen; die van [... ] - blz. 581 Tot slot vermelden we nog enkele orgels in [... ] en Sint- Denijs (orgelkast afkomstig uit het Jezuïtenklooster van Kortrijk, overgebracht in 1775).
ICONOGRAFIE 1. K.I.K. (Brussel), afd. Fototheek a) cliché B51379 (1943), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel
b) B51418 (1943), orgelkast, bloemenguirlandes KIK-IRPA, Brussel
c) B51419 (1943), orgelkast, bloemenguirlandes KIK-IRPA, Brussel
d) M75063 (1971), zicht naar het doksaal KIK-IRPA, Brussel
e) M75064 (1971), orgel KIK-IRPA, Brussel
2) foto's Afdeling Monumenten & Landschappen, 2001