Notitie: Herverdeeleffecten nieuwe financiering Participatiewet 1. Inleiding Met de Wet Werk Bijstand (WWB) in 2004 werden gemeenten volledig financieel verantwoordelijk voor de uitvoering van de bijstand. De financieringssystematiek van de Participatiewet (2015) is op dezelfde wijze ingericht als de WWB, dat wil zeggen: Toereikend landelijk macrobudget (Bundeling van Uitkeringen Inkomensvoorziening aan Gemeenten vanaf nu BUIG-budget); Financiële prikkel via objectief verdeel model; Gemeenten die een beroep doen op een aanvulling van het rijk worden aangespoord tot verbetering. Met ingang van 2015 is een nieuw verdeelmodel geïntroduceerd. Bovendien is de aanvullende uitkering van het rijk voor nadeelgemeenten komen te vervallen. Hiervoor in de plaats komt een "vangnetregeling". Met de voorliggende notitie informeert het college de raad over het nieuwe verdeelmodel, de (financiële) implicaties van dit model voor Veenendaal en de vangnetregeling 2015. Daarnaast vraagt het college de raad in te stemmen met verbeteracties om de overschrijding van het rijksbudget te reduceren. 2. Multi-niveau model Uitgangspunt Voor het vaststellen van het BUIG-budget wordt voor gemeenten met meer dan 15.000 inwoners gebruik gemaakt van een nieuw objectief verdeel model. Met het verdeelmodel wordt op basis van diverse objectieve factoren geschat wat gemeenten zullen uitgeven aan uitkeringen. Specifiek gaat het om de volgende huishoudenskenmerken: opleidingsniveau, leeftijd, etniciteit, alleenstaand of met partner, aanwezigheid kinderen, het al dan niet hebben van een arbeidsbeperking, het al dan niet hebben van een arbeidsongeschiktheidsuitkering en het al dan niet hebben van een koopwoning. Per huishoudtype wordt vervolgens de kans op bijstand berekend. Zo hebben bijvoorbeeld eenoudergezinnen, allochtonen, maar ook mensen met een arbeidsbeperking een hogere kans dan gemiddeld dat zij een bijstandsuitkering ontvangen. Bij de berekening van de kans op bijstand wordt verder ook rekening gehouden met de buurt waarin het huishouden woont en specifieke regionale arbeidsmarktkenmerken. Fasegewijze invoering van nieuw model Om de herverdeeleffecten die gepaard gaan met de overgang naar het nieuw model te beperken en de financiële gevolgen voor gemeenten beheersbaar te houden is een overgangsregime vastgesteld. Voor 2015 en 2016 worden de gemeentelijke budgetten voor 50% gebaseerd op de gemeentelijke lasten in het verleden en 50% op basis van het model. Berekening Per gemeente wordt berekend wat de verwachte uitgaven zijn. Als een gemeente minder uitgeeft aan bijstandsuitkeringen dan op basis van de verdeelsystematiek wordt verwacht, dan mag de gemeente dit bedrag houden. Als een gemeente meer uitgeeft komt het tekort in beginsel voor haar rekening. 1
Vangnetregeling 2015, 2016 Met de invoering van het nieuw verdeelmodel zijn de vangnetten incidentele en meerjarige aanvullende uitkering {lau en MAU) vervallen. Een tijdelijke en eenvoudige vangnetuitkering is hiervoor in de plaats gekomen. Dit vangnet beperkt de financiële risico's voor gemeenten met een forse overschrijding van het BUIG-budget. Door een eenvoudige opzet van het vangnet in 2015/2016 kunnen gemeenten hun energie richten op het goed voorbereiden van de invoering van de Participatiewet Het tijdelijke vangnet creëert ook ruimte om in goede afstemming met alle betrokken partijen op zorgvuldige wijze te werken aan een definitieve vormgeving van het vangnet vanaf 2017 De vangnetuitkering voor zowel 2015 als 2016 wordt stapsgewijs opgebouwd: bedraagt het tekort minder dan 5%, dan wordt dit tekort niet gecompenseerd vanuit de vangnetregeling en bedraagt het eigen risico 1 00%; bedraagt het tekort meer dan 5%, met een maximum van 10%, dan wordt de gemeente voor de helft gecompenseerd vanuit de vangnetuitkering en bedraagt het eigen risico 50%; bedraagt het tekort meer dan 10% dan wordt de gemeente voor dit deel volledig gecompenseerd vanuit de vangnetregeling en bedraagt het eigen risico 0%. De vangnetuitkering over 2015 wordt uitbetaald in 2017 en bekostigd uit het landelijk beschikbare BUIG-budget Doorontwikkeling verdeelmodel Over het verdeelmodel en het vangnetregeling wordt door het ministerie en de VNG verder onderhandeld. Op hoofdlijnen zijn tussen het ministerie en de VNG de volgende nadere afspraken gemaakt. Vanaf de verdeling voor 2016 worden o.a. de volgende verbeteringen aangebracht in het verdeelmodel: Toevoegen groei aantal banen, bevolkingsgroei en aandeel WW-ers in de bevolking Uitsplitsing indicator 'huur' in 'sociale huur' en 'overige huur'. Ook put het model straks uit andere bronnen. Nu maakt het model gebruik van data uit de enquête beroepsbevolking (EBB) van het CBS. Het verdeelmodel kan verbeterd worden gebruik te maken van integrale gegevensbestanden van het CBS. Hierdoor kan bijvoorbeeld een nadere uitsplitsing plaatsvinden naar herkomst inwoners. Na ontwikkeling van het verdeelmodel op basis van integrale data zal in het voorjaar van 2016 een tussentijds evaluatiemoment worden ingebouwd ten behoeve van de besluitvorming over het verdeelmodel 2017, het te hanteren historisch aandeel en de vormgeving van het vangnet. 3. Wat betekent dit voor Veenendaal? Nadeelgemeente Veenendaal is sinds het moment dat gemeenten financieel verantwoordelijk zijn voor betaling van de uitkeringen op grond van de WWB, IOAW en IOAZ een zogenaamde nadeelgemeente. Dat wil zeggen dat het gemeente het toegewezen rijksbudget overschrijdt en zij dit met eigen gemeentelijke middelen moet aanvullen. Aangezien dit een structureel karakter kreeg heeft de gemeente daarom een beroep 2
gedaan op de Meerjarige Aanvullende Uitkering. Door een extern bureau (APE) is aangetoond dat er lokaal sprake is van verdeelstoornissen. De MAU-uitkering is in 2008 toegekend. Inmiddels is de MAU-uitkering gestopt. Saldo 2014 In 2014 ontvingen we De (netto) uitgaven waren Nadeel 16.729.838 18.621.421 1.891.583 Dit is een overschrijding van 11,3% Voor 2014 is de Incidenteel Aanvullende uitkering (lau) aangevraagd. Nieuw verdeelmodel pakt voor Veenendaal negatief uit In het nieuwe verdeelmodel gaan we er verder op achteruit. In onderstaande de berekening is onderscheid gemaakt tussen historisch budget en objectief budget 2015. Historisch budget Objectief budget Nadeel 17.870.671 14.495.239 3.375.433 Aangezien in 2015 het budget voor 50% is gebaseerd op het historisch aandeel en voor 50% is gebaseerd op het objectief verdeelmodel ontvangt de gemeente Veenendaal in 2015 16.27 4. 77 4. Implicaties financieel De notitie gaat over het tekort op het door het rijk toegekende BUIG-budget. Naar verwachting (juli 2015) is dit in 2015 voor Veenendaal ongeveer 16.275.000 en zijn de uitgaven over 2015 ongeveer 18.500.000 Het tekort komt daarmee uit op 2.225.000. Dit is 13,5% van het BUIG-budget. Indien het objectief model verder stapsgewijs wordt doorgevoerd zal het tekort verder toenemen. Meerjarenperspectief Rijksbudget* Uitgaven** Tekort Tekort % 2014 16.729.838 18.621.421 1.891.583 11,3% 2015 16.274.774 18.480.742 2.205.968 13,6% 2016 16.274.774 18.480.742 2.205.968 13,6% 2017 15.385.007 18.480.742 3.095.735 20,1% 2018 14.495.239 18.480.742 3.985.503 27,5% * Bij ongewijzigde omstandigheden (in 2017 75% obv verdeel model, 2018 e.v. 100% verdeelmodel) ** Bij ongewijzigde omstandigheden 3
Gegeven het nieuwe verdeelmodel koersen we aan op (grote) tekorten. Op de gemeentelijke begroting is reeds rekening gehouden met overschrijding van het BUIG-budget 2015, maar de gemeentelijk voorziening is met ongeveer 1.992.000 lager dan de te verwachte overschrijding. Deze voorziening neemt de komende jaren echter af. Vangnetrege/ing* Binnen de tijdelijke vangnetregeling worden financiële risico's afgedekt. Verwacht Verwacht Risico Risico Risico vangnetreg budget Tekort gemeente gemeente gemeente eling <5% 5-10% totaal 2014 16.729.838 1.891.583 1.672.983 **218.600 2015 16.274.774 2.205.968 813.739 406.869 1.220.608 985.360 2016 16.274.774 2.205.968 813.739 406.869 1.220.608 985.360 2017 15.385.007 3.095.735 769.250 384.625 1.153.876 1.941.859 2018 14.495.239 3.985.503 724.762 362.381 1.087.143 2.898.360 Nu het te verwachte tekort in 2015 meer dan 5% bedraagt, kan de gemeente een beroep doen op de vangnetregeling. * Nu is alleen bekend hoe de tijdelijke vangnetregeling 2015 en 2016 eruit ziet. De regeling na 2017 (risicoverdeling en voorwaarden) is nog ongewis. Waarschijnlijk zal het eigen risico voor gemeenten toenemen. Vooralsnog is uitgegaan van de regeling 2015 en 2016. **Een aanvraag lau is gedaan. Het is nog onduidelijk of het ministerie de aanvullende uitkering toekent. Taakstelling SROI In de programmabegroting 2015-2018 is ook een financiële taakstelling SROI opgenomen. Jaar 2015 2016 2017 2018 Dekking 135.000 270.000 405.000 540.000 Gegeven het nieuwe verdeelmodel, de verwachte tekorten en de vangnetregeling zien we voor de gemeente geen besparingsmogelijkheden SROI. De risico's boven de 10% worden nl. volledig afgedekt door de vangnetregeling. Indien de gemeente door de inzet van SROI in 2018 inderdaad 540.000 bespaart, zal het tekort uitkomen op 3.445 mln. Dit is 23,8% van het toegewezen rijksbudget. Op de gemeentebegroting geeft dit geen besparing. 4
4. Vangnetregeling 2015 Om aanspraak te kunnen maken op een vangnetuitkering over 2015 dient de gemeente aan een beperkt aantal voorwaarden te voldoen. De voorwaarden gelden in beginsel voor alle gemeenten, ongeacht de gemeentegrootteklasse waartoe zij behoren en ongeacht of de gemeente de wet zelfstandig uitvoert of de uitvoering heeft ondergebracht in een samenwerkingsverband met een openbaar lichaam. Voorwaarden voor het recht op vangnetuitkering over 2015. Om met succes een beroep op een vangnetuitkering over 2015 te doen, gelden de volgende voorwaarden: 1. Het verzoek moet uiterlijk op maandag 15 augustus 2016 digitaal, per e-mail, zijn ontvangen door de Toetsingscommissie aanvullende uitkeringen Participatiewet Verzoeken die na 15 augustus 2016 door de commissie worden ontvangen, worden niet in behandeling genomen. 2. Bij het verzoek dient het college de volgende documenten te voegen: a. een globale analyse van de mogelijke oorzaak en de omvang van het tekort, mede in het kader van de inwerkingtreding van de Participatiewet en de eerdere financiële resultaten van de uitvoering van de WWB, en van de verwachte ontwikkelingen van dat tekort in de komende jaren; b. een brief, of vergelijkbaar document, waarmee het college de raad heeft geïnformeerd over zijn analyse en de maatregelen die worden genomen dan wel worden overwogen om tot tekortreductie te komen; c. een document waaruit de opvattingen van de gemeenteraad hieromtrent blijken; d. een overzicht wat de gemeente in 2015 feitelijk heeft gedaan om het tekort het hoofd te bieden en hoe zij het effect daarvan kwalificeert. 3. Het tekort op het budget bedraagt meer dan 5%, op basis van de netto lasten, dat wil zeggen het verschil tussen de bestedingen en de baten op titel van de in artikel 69 PW genoemde wetten. Procedure Bij overschrijding van het budget 2015 moeten we voor 15 augustus 2016 een aanvraag indienen. De vangnetregeling wordt uiteindelijk in 2017 uitgekeerd. Conclusie Nu we in 2015 een overschrijding van 14,5% verwachten, gaan we voorbereidingen treffen om de tijdelijke vangnetregeling 2015 aan te vragen. Door middel van deze notitie informeren we de raad over De analyse van de mogelijke oorzaak en de omvang van het tekort. en de maatregelen die worden genomen dan wel worden overwogen om tot tekortreductie te komen 5
5. Analyse overschrijding De gemeente Veenendaal wordt gekenmerkt door structurele tekorten op het inkomensdeel als gevolg van tekortkomingen in het verdeelmodel Het gemiddelde tekort op het inkomensdeel sinds de invoering van de WWB bedraagt meer dan 11% ). Veenendaal was MAU-gemeente in de periode 2009-2011. Grafiek: procentuele tekorten op het inkomensdeel gemeente Veenendaal, bron: ministerie van SZW 2S,O% - 20,0% -- -- IS.()% I ~ 1- I~ 10,.0% 1- - - - s.~ - 1-1- 1-,_,_ 1-1- - - - o.~ L '- - - - 2004 200S 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Thans maakt Veenendaal geen gebruik van de MAU. In 2012 was eenmalig sprake van een beperkt tekort van 1% op het budget inkomensdeel, als gevolg van het in dat jaar ingezette beleid. Daarmee voldoet/voldeed Veenendaal niet aan de voorwaarden voor een MAU. Eind 2013 is in opdracht van de gemeente door bureau Berenschot onderzoek gedaan naar de bijstandsdichtheid in Veenendaal. Berenschot toonde aan dat in Veenendaal sprake is van een bijzondere situatie ten aanzien van samenstelling aandeel allochtonen en samenstelling huurwoningen. Samenstelling aandeel allochtonen Het blijkt dat het aandeel allochtonen in de totale bevolking van Veenendaal is gelijk is aan het landelijk aandeel (11 %). In Veenendaal zijn relatief meer niet-westerse allochtonen afhankelijk van een uitkering dan gemiddeld in de rest van Nederland. Dat komt doordat er in Veenendaal een relatief groot aantal niet-westerse allochtonen woont met een hoge bijstandskans. Het gaat voornamelijk om Afghanen, Irakezen en Somaliërs die vooral in de periode 2000-2005 naar Veenendaal zijn gekomen. Het aandeel van deze groep in de bevolking is bijna twee keer zo groot als landelijk (787 personen). Er worden 175 bijstandsuitkeringen aan deze groep verstrekt. Dat zijn ongeveer 80 uitkeringen meer dan het geval zou zijn geweest indien de gemiddelde verhoudingen voor Veenendaal van toepassing waren geweest. Sociale woningbouw Het aandeel sociale huurwoningen in de totale woningvoorraad is in Veenendaal 35%. Landelijk is dat 31%. Berenschot schat in dat het aantal bijstandsuitkeringen in Veenendaal daardoor ongeveer 130 hoger ligt dan het geval zou zijn geweest indien de gemiddelde verhoudingen voor Veenendaal van toepassing waren geweest. 6
Multi-niveaumodel Het multi-niveaumodel is juist op deze twee onderdelen (te) grofmazig. Aandeel allochtonen Het verdeelmodel kent alleen de doelgroep "niet-westers" en kent geen onderverdeling naar groepen. Het is zo dat binnen de groep niet-westerse allochtonen grote verschillen zijn in de mate van bijstandsafhankelijkheid, waarbij het land van herkomst een belangrijke rol speelt. Zo is het percentage Chinezen of Polen dat landelijk in de bijstand zit relatief laag (lage bijstandskans), terwijl het percentage Somaliërs dat in de bijstand zit relatief hoog is (hoge bijstandskans). Woningbouw Het model kent twee groepen: koopwoningen en "niet-koopwoning". Onderscheid naar soorten huurwoningen (sociaal/ vrije sector) wordt niet gemaakt, terwijl de bijstandskans voor mensen die wonen in de sociale sector aantoonbaar hoger ligt. Conclusie: Het model is ten opzichte van twee criteria (te) grofmazig. Juist op deze twee criteria wijkt Veenendaal aantoonbaar af van het landelijke beeld. Door de introductie van het nieuwe verdeelmodel wordt Veenendaal daardoor bovenmatig nadeeld. Het is het Rijk en de VNG bekend dat het model zeker op deze indicatoren nu onvolmaakt is. Voor 2017 zal de indicator 'huurwoning' gesplitst worden in 'sociale huur' en 'overige huur' Onderscheid maken naar samenstelling allochtonen is pas mogelijk als gebruik gemaakt kan worden van integrale gegevensbestanden van het CBS. 7
6. Maatregelen Berenschot 2013 heeft ook enkele beleids-en uitvoeringsaanbevelingen gedaan met het oog op de invoering van de Particpatiewet om de bijstandsdichtheid te verlagen. Per onderwerp wordt puntsgewijs aangegeven welke acties nadien zijn ingevoerd. Onderwerpen Beperken Instroom Re-integratie Handhaving Integrale benadering Werkgeversbenadering Ondernomen acties jobhunter bij nieuwe instroom voor directe bemiddeling invoering zoekperiode 27+ Voorlichting over WWB aan WW-ers waarvan de WW afloopt Beperk inkoop aantal samenwerking aantal re-integratiebureaus Inrichten digitale werkplaats waar mensen intensief en efficiënt worden begeleid Doelgroepbenadering (groepsgewijze aanpak Somaliërs) Project met uitzendbureau "Veenendaal verbindt" "Work-first-trajecten" voor zittend bestand Directe koppeling met handhaving Verhogen re-integratiebudget met ESF-subsidie Aanscherpen handhavingsbeleid (nieuwe verordeningen) Lik op stuk aanpak Interventieteam voor personen met complexe problemen Nieuw afdeling gevormd waarin Team economie is toegevoegd aan "sociale dienst" Aanstellen Projectleider werkgeverbenadering 2014-2016 Oprichten Werkgeversservicepunt Food Valley Activerend Nieuw beleidskader vastgesteld met daarin: Minimabeleid Uitstroompremie Doorlopen kinderopvangvergoeding bij uitstroom Bij maatregel ivm niet nakomen re-integratieverplichting geen recht meer op individuele inkomenstoeslag Tegen prestatie Dit instrument wordt ingevoerd en personen worden actief benaderd. Uitbreiding E&W Uitbreiding vaste formatie 7, 7 fte personeel 2015 Monitoren Conclusie Uitbreiding tijdelijke formatie 5,8 fte Maandrapportages Klanttevredenheidsonderzoek Resultaatsturing Met het oog op de invoering van de particpatiewet zijn in 2014 en 2015 de nodige maatregelen doorgevoerd om de overschrijding van het rijksbudget te beperken. 8
7. Extra maatregelen In aanvulling op bovenstaande (reeds doorgevoerde) maatregelen zal Veenendaal in 2015 twee maatregelen aanscherpen. SROI: Beleidskader en praktijk In juni 2013 heeft het college het beleidskader voor Social Return On lnvestment (SROI) vastgesteld als een instrument om de re-integratie van werklozen met grotere afstand tot de arbeidsmarkt te bevorderen. Deze werkwijze is daarna in de organisatie geïmplementeerd. SROI is ook bij de behandeling van de programmabegroting 2015-2018 aan de orde geweest. Daarbij is ook een financiële taakstelling opgelegd. Hoewel de financiële taakstelling door het nieuwe verdeelmodel onhaalbaar lijkt, wordt het inkoopkader en de praktijk van de SROI in 2015 wel aangescherpt om personen uit onze doelgroep richting de arbeidsmarkt te brengen en het (rijks)tekort te reduceren. Voorstellen hiertoe vindt u in de memo "Aanscherping SROI" welke in september aan de raad worden aangeboden.. Regionale werkgeversbenadering Veenendaal werkt samen in de Foodvalley. In Foodvalley is de ambitie uitgesproken om een sterke duurzame economische ontwikkeling in balans te laten zijn met een goede sociale ontwikkeling waar iedereen mee kan doen. Goede werkgeversdienstverlening is vanuit de arbeidsmarktregio benoemd als één van de prioritaire doelstellingen voor de komende jaren. De deelnemende gemeenten hebben een regionaal werkbedrijf (RWB) opgericht. Hierin participeren naast de gemeente ook werkgevers, UWV en SW-beddrijven (Permar en IW4). Voor Foodvalley is een marktbewerkingplan opgesteld en een regionale Werkgeversservicepunt (WSP) ingericht. Dit punt is in 2015 operationeel. Wel zal het RWB en WSP in 2015 verder worden uitgebreid. Resultaten (waaronder ook de baanafspraken) worden gemonitord. 9