Maakt onze samenleving ziek? Congres Geestelijke Gezondheid Brussel, 26 mei 2016 Antoon Vandevelde Centrum voor Economie en Ethiek Hoger Instituut voor Wijsbegeerte KU Leuven Ja. Antwoord Ziek worden overkomt in eerste instantie een individu, maar die mens is onlosmakelijk verbonden met een sociale context. 1
Mens als sociaal wezen In al wat we doen anticiperen we altijd al op de verwachtingen van anderen Elke maatschappij normaliseert (min of meer) en dat is niet louter repressief Die normalisering geeft structuur aan een goed deel van onze begeertes en ervaringen Cfr. Michel Foucault s notie van disciplinering: macht is productief. Onbehagen Ook de afwijkingen van de norm worden genormaliseerd! De maatschappij reikt ons vormen aan waarin we onze ervaringen, bijvoorbeeld ons onbehagen of ons falen, plaats en betekenis geven Zie de literatuur over de maatschappelijke genese van ziektebeelden: van hysterie naar CVS, fibromyalgie, hypersensitiviteit Darian Leader: de rol van farmaceutische firma s 2
De illusie van controle! Une maladie bien nommée paraît à demi guérie et pour se donner une fausse impression de maîtrise on rebaptise fréquemment les phénomènes immaîtrisables. Ces exorcismes verbaux n ont pas cessé de nous séduire dans tous les domaines où notre science demeure illusoire ou inefficace. René Girard, Le bouc émissaire, Paris, Grasset, 1982, p. 9 Methode Empirisch wetenschappelijk onderzoek: geeft vaak correlaties zonder duidelijke causaliteit Vb.: verband werkloosheidsgraad - suicide Klinische ervaring van hulpverleners en medici Theoretische mechanismen, die de geïnformeerde observator herkent als ze zich voordoen Niet één grote diagnose: neoliberalisme catch all term en scheldwoord Proberen te zien wat niet gezien kan worden: de maatschappelijke productie van onze ervaring 3
Ziekmakende mechanismen 1. Afscheid van kostwinnersmodel 2. Meer sociale druk 3. Meritocratie 4. Zelfuitbuiting in nieuwe economie 5. Hiërarchie maakt ziek 6. Verdringing van intrinsieke motivatie 7. Consumentisme 8. Maatschappelijke ongelijkheid 9. Weinig sociale ondersteuning van waarden 10. Marginalisering van rituelen 1. Kostwinnersmodel Traditionele gezinsmodel met thuiswerkende vrouw ( schaduwarbeid!) was relatief ontspannen Er werd hard gewerkt, maar arbeid en leven liepen vaak door elkaar Vroeger was alles beter? Neen (geen gelijke kansen bijvoorbeeld), maar wel anders Formele arbeidstijd per gezin is nu toegenomen 4
2. Sociale druk Druk om te overleven druk om aan maatschappelijke normen te voldoen O.a. consumptienormen, normen van gezond leven, normen voor de opvoeding van de kinderen (kunstwerkjes!) Paradox: meer sociale druk in individualistische maatschappij (?) Cfr. Sociologen tegen individualiseringshypothese! 3. Meritocratie Individuele verdienste primeert, niet meer autoriteit ontleend aan sociale positie In zekere mate egalitair, al houdt dit regime geen rekening met reeks contingenties (genetische loterij, geboorte in gezin met veel of weinig kansen, allerlei toevalligheden) meer nadruk op eigen keuze geeft ook meer verantwoordelijkheid Sterken hebben daar geen moeite mee, maar moeilijk om dragen voor wie faalt ( losers ) 5
4. Oude en nieuwe economie Van externe controle (lopende band, prikklok) naar zelfregulering Positieve kant: maatschappij werkt meer op vertrouwen minder polarisatie Maar ook: van uitbuiting naar uitsluiting En naar zelfuitbuiting of zelfdisciplinering in kenniseconomie Sociale druk geïnternaliseerd! 5. Michael Marmot The Whitehall Study: hiërarchie maakt ziek! Bruno Frey: geluk hoger in meer democratische kantons van Zwitserland Belang van minstens een illusie van controle over eigen leven te behouden Cfr. Stressonderzoek Belang van deliberatieve democratie, maatschappelijk middenveld, sociaal-cultureel werk 6
Nieuwe vormen van controle (op werk) Assessments, evaluaties, visitaties, certificaten van excellentie Minder op processen, dan op uitkomsten? Deadlines halen, hoe je het doet maakt niet uit Meer kansen, maar ook meer competitie, soms wereldwijd Minder vaste benoemingen, meer projecten in losse teams: geeft vrijheid en onzekerheid Voorbeeld van onze doctoraatsstudenten, kenniswerkers bij uitstek 6. Crowding out Verdringing van intrinsieke motivatie door extrinsieke consideraties Targets halen is vaak belangrijker dan dienst aan anderen, documenten belangrijker dan levensfeitelijkheid Het goede leven = je leven niet laten overwoekeren door bureaucratische eisen of door de begeerte van geld 7
7. Consumentisme 1) Consumptie (de eerste keer) 2) Consumptie (na vele keren) nut nut tijd tijd De formele structuur van zelfrealisatie Zelfrealisatie (de eerste keer) Zelfrealisatie (na vele keren) nut nut tijd tijd 8
Consumentisme vs. zelfrealisatie Worden wij meer geregeerd door consumptienormen? Of door arbeidsnormen? Of is consumptie ook arbeid geworden? Voorbij de formele structuur van deze activiteiten: arbeid moet ook nuttig zijn, dienst aan de gemeenschap, en zo bron van waardering en fierheid (anders bore-out, onderstimulering van capaciteiten) 8. Maatschappelijke ongelijkheid Maatschappij, instituties, vragen om inzet, engagement, een zekere mate van zelfopoffering Maar bereidheid daartoe vermindert als men gevoel krijgt dat de meesten afgehaakt hebben (fairness) of als elite niet goede voorbeeld geeft Belangrijk: achtergrond van geringe economische groei 9
9. Maakt vrijheid ziek? Geluksonderzoek: neen Keuzestress? Eerder door wil om aan veelheid van normen te voldoen: wat doe ik eerst? Wel: weinig sociale ondersteuning voor het maken van betekenisvolle keuzes Ik wil niet alleen zelf keuzes maken, ik wil ook de juiste keuze maken Privatisering van waarden, keerzijde niet zozeer van individualisering, dan wel van tribalisering van consumptiemaatschappij 10. Marginalisering van rituelen Grote overgangsrituelen op retour Vb. van rouwrituelen: bieden een vorm en bescherming tegen overweldigend verdriet- een vluchtheuvel Geen rituelen voor burgerschap Vervluchtiging van duurzame engagementen en samenlevingsvormen Vloeibare maatschappij geeft veel onzekerheid: maakt het individuen niet altijd makkelijk! Nood aan evenwicht: vrijheid en ondersteuning bij grote levenskeuzes en ingrijpende levenskeuzes 10
Besluit Er zullen altijd mensen zijn die ziek worden en die ziekte zal altijd ten dele sociaal bepaald zijn. Veerkracht van mensen verschilt heel erg, maar sociale verbanden kunnen die ondersteunen of inperken Een overgesocialiseerde maatschappij geeft stress - een ondergesocialiseerde maatschappij ondersteunt te weinig. Moeilijk evenwicht: een maatschappij die niet duidelijk maakt dat ze iets verwacht van mensen is potentieel vernederend en creëert zo problemen, maar te hoge verwachtingen creëren ook frustratie Is er zo iets als gepast niveau van stress? 11